یعقوب فولادی:

آنگونه که پیشتر گفتیم، «شاهنامه» پیچیده‌ترین و رازآمیزترین متن ِزبان و ادب ِپارسی است؛ زیرا برای شناخت و درک و دریافت ِدرست‌تر ِآن، باید حواست به چندین حوزه از تاریخ و فرهنگ ِایران و ادب ِپارسی باشد. حیطه‌هایی چون: اساطیر ِآریایی و ایرانی، ایران ِپیش از تاریخ، تاریخ ِایران ِباستان (خصوصاً دورهٔ ساسانی)، ایران ِقرون ِاولیهٔ اسلامی، دین ِزرتشت و دیگر ادیان ِایرانی، خودای‌نامه و آبشخورها و سرچشمه‌های آن، منبع/منابع فردوسی، کتبی یا شفاهی بودن ِاین منبع/منابع، جغرافیای ایران خصوصاً سیستان و خوراسان ِبزرگ، نسخه‌های شاهنامه، تصحیح‌های شاهنامه، دستور ِتاریخی زبان ِپارسی، ادبیات ِپارسی، زندگی و احوال ِحضرت ِفردوسی و... . از میان ِاین حوزه‌های متعدد، یکی از بحث‌های درازدامن ِآن، آبشخورهای اولیهٔ «خودای‌نامه» است. از متونی که در ساخت و پرداخت ِخودای‌نامه نقش ِاساسی داشته است و در شناخت ِبسیاری از نکات ِشاهنامه (هم در ساختار ِکلی و هم جزیی)، گره‌گشا و بسیار مهم است، «اوستا» می‌باشد.

در داستان ِ«رستم و سهراب» شاهنامه از یک خوردنی به نام ِ«نوش‌دارو» سخن به میان آمده است:

از آن نوش‌دارو که در گنج ِتست؛/ کجا خستگان را کند تندرست (فردوسی، دفتر دوم: 191).
نوش‌دارو ترکیبی است از دو واژهٔ «نوش» و «دارو» که بخش نخست از اوستایی (anaoša) و پهلوی (anošak) است و خود مرکب است از دو جزء ان/ana: پیشوند نفی در پارسی باستان، اوستایی و پهلوی؛ و اوشه/ uša: مرگ که در شاهنامه به صورت هوش دیده می‌شود:

وُرا هوش در زاولستان بود؛/ به دستِ تَهَم پورِ دستان بود (فردوسی، دفتر پنجم، 1365: 297). بخش دوم نیز از فارسی میانهٔ زرتشتی darug و اوستایی daraw به معنی تنهٔ درخت است. بدین اعتبار که در گذشته درخت و گل و گیاه برای درمان دردها به کار می‌رفته و بعدها مفهوم دارو گسترده‌تر شده و به هر چیز درمان کننده اطلاق شده است. بر این اساس نوش‌دارو به معنی ِداروی ِبی‌مرگی و جاودانگی است (آیدنلو، 1388: 122).

در اوستا از یک خوردنی ِزندگی‌بخش گفته شده و در «هوم‌یشت» به ستایش ِآن پرداخته است: هوم ِزرین برزمند را می‌ستاییم. هوم، نوشیدنی ِگیتی افزای را می‌ستاییم. هوم ِدوردارندهٔ مرگ را می‌ستاییم

(اوستا، هوم‌یشت، بند 1). در یسنه، هات 11-9 «هوم» نام ایزدی است که نماد و نگاهبان گیاه مقدس و آیینی «هوم» به شمار می‌آید. دکتر جلیل دوستخواه در مورد ِ«هوم» و انوشگی ِآن می‌گویند: هوم نام ِگیاه ِمقدسی است که افشرهٔ آن گونه‌ای آشامیدنی آیینی به شمار می‌آید و آیین‌ها و نیایش‌های مربوط بدان در اوستای نو و در دین ِزرتشتی متاخر، جای ویژه دارد. از نوشابهٔ هوم با صفت ِ«دوردارندهٔ مرگ» یاد می‌شود (دوستخواه، پیوست اوستا، ج2، ص 1086).
در بندهش آمده است که ایزد ِ«هوم» در گوکِرِن*َ است و فرشکردسازی به یاری آن صورت می‌گیرد (بندهش، بخش یازدهم، بند 175)، بدین‌سان که از پیه گاو «هدیوش» و «هوم سفید» خوراکی به نام ِ«انوش» (جاودانگی) درست کنند و به همهٔ مردمان دهند و آنان بر اثر ِآن جاودانه شوند. در همین کتاب درخت ِگوکِرِنَ دشمن پیری، زنده‌گر ِ(زندگی‌بخش) مردگان و انوشه‌گر ِ(جاودانگی‌بخش) زندگان خوانده شده است (دوستخواه، پیوست اوستا، ج2، ص 1049).
 محتملاً نوش‌دارو چنان که از معنای واژگانی و مصداق اوستایی آن، «هوم»، استنباط می‌شود در اصل نقش جاودانگی‌بخش و نامیرایی داشته؛ اما در شاهنامه فقط به ویژگی درمانگری آن اشاره شده است (آیدنلو، 1388: 135).

از این جستار برمی‌آید که «هوم»، گیاه-نوشابه-ایزد جاودانگی در اوستا در گذر زمان و هزاره‌ها پس از روزگار اسطوره‌های آغازین و دوره‌های تاریخی نیز، هم در متن حماسهٔ ملی ایران و هم در روایت‌های گفتاری و سینه به سینهٔ تودهٔ مردم، به زندگی دیرپای خود ادامه داده است (دوستخواه، 1380: 6-295) و «هوم» و «هوم‌یشت» اوستا خود سندی است ستوار برای «نوش‌دارو»ی شاهنامه و نشان از آن دارد که این نوشیدنی در فرهنگ و اساطیر ِمزدیسنا وجود داشته است و پیشینهٔ اسطوره‌ای خاص ِخود را دارد.

*نام ِدرختی است اساطیری که «هوم ِ سفید» نیز خوانده شده است.

- آیدنلو، سجاد، (1388)، «نوش دارو چیست؟»، در کتاب از اسطوره تا حماسه، تهران: نشر سخن، صص 139-121).
- «اوستا»، (1391)، گزارش و پژوهش ِجلیل دوستخواه، دورهٔ دوجلدی، تهران: مروارید.
- دادگی، فرنبغ، (1395)، «بندهش»، گزارنده: مهرداد بهار، تهران: اساطیر.
- دوستخواه، جلیل، (1380)، «حماسهٔ ایران: یادمانی از فراسوی هزاره ها»، تهران: آگه.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1369)، «شاهنامه»، بکوشش جلال خالقی مطلق، دفتر دوم، کالیفرنیا و نیویورک: نشر مزدا.
- فردوسی، ابوالقاسم، (1375)، «شاهنامه»، بکوشش جلال خالقی مطلق، دفتر پنجم، کالیفرنیا و نیویورک: نشر مزدا.