حسرت محمودی آبادی: 

جهان بر پایه تضادها پیشِ روی ما در گردش است وجود و دازاین انسان بر پایه تناقض ، از امور فردی و شخصی گرفته شده و به مسائل تاریخی ، اجتماعی و ملی و الاهیات و عقاید نیز راه یافته است. این تناقض وجودی برای هنرمندان می تواند سرچشمه هنر و خلق آثار ماندگار گردد و یکی از عوامل اصلی عظمتِ هنرمندان محسوب شود چرا که هنرمند ، هنرِ درک ، پذیرش و تبدیل دارد و می تواند از این دیفرنت برای تبدیل شدن به هنری خالص استفاده کند. عشق و نفرت ، خیر و شر ، جنگ و صلح ، همواره در نهادِ آدمی بوده و هست اما چگونگی پردازش آن طرحی ست  که هنرمند بر لوح هنر می کشد.

به نَقل از دکتر شفیعی کدکنی ، اخوان ثالث نمودارِ برجسته ای از یک هنرمند بزرگ بود که چندین تناقض را تا آخر عمر در خود حمل می کرد و خوشبختانه هیچ گاه نتوانست خود را از شَر آنها نجات دهد. او که اکنون و گذشته ایران را تجزیه ناپذیر می دانست و همواره در میان گذشته و اکنون ایران در رفت و آمد ،  توانست از این تناقض در جهت خلاقیت شعری خویش بهره ببرد:

به عزای عاجلت ، ای بی نجابت باغ!

بعد از آنکه رفته باشی جاودان بر باد 

هر چه هر جا اَبر خشم از اشک نفرت باد آبستن 

همچو اَبر حسرت خاموشبار من 

(( پیوندها و باغ ))

یا در حوزه الاهیات این تناقض در اخوان ، منجر به نفی و اثبات ِ هم زمان می شود و شعر بی نظیر نماز خلق می شود:

مستم و دانم که هستم من 

ای همه هستی ز تو آیا تو هم هستی؟

انکار و اثبات را هر انسانی در لحظه هایی تجربه کرده اما در اخوان که روحی هنرمندانه دارد بدین گونه جاودانه می شود.

نمودارِ دیگر این تناقض را می توان در ستایش زندیق و مزدشت نیز  مشاهده کرد. مزدشت ، شکلِ اساطیری و زندیق ، شکل تاریخی و حتی فردی این تناقض و البته انتخابی به شکلِ آگاهانه چرا که اگر سعی در توضیح منطقی در کار نبود و همچنان در ذات فردی و هنری اخوان باقی می ماند می توانست آثار حیرت انگیز دیگری از تناقضِ ذات بشری در عرصه ادبیات ایران بر جای گذارد. وقتی در شعر دست به توضیحاتِ عقلانی و منطقی زده می شود دیگر صورِ خیال و ناب بودن دَم از بین می رود و شعر رو به سوی دیگری می نهد. خیام با مجموعه رباعیات در حدِ اعلا تناقض وجودی انسان را شکل بخشیده و دو نیروی ضد یکدیگر در نهادِ را شناخته و بدون کتمان و با صراحت کلام ، پیچ و خَم اندیشه تو در توی انسان را نمایان می سازد و چون آبِ خُنکی که بر سر و صورت پاشیده شود ، موجب پاره شدن چُرت بلند ذهن می گردد و به راستی چه کسی چون خیام  توانسته  آیینه ای باشد پیش چشم اخوان؟

لحنِ حماسی اخوان او را در میان شاعران هم عصرش متفاوت و نگاهش به ایرانِ باستان و شعر حماسی او را تبدیل به شاعری وطن پرست کرده است. زبان غنی و پرصلابت ، جنبه اجتماعی شعر ، بیان فصیح ، صداقت ذاتی برگرفته از میراث فرهنگی ایران باستان ، روح در رنجش از ناخوشی های روزگار  ، توجه به عقاید رایج مردم ( قاصدک ، آواز کرک ) ، روح آزادی خواه ، شناخت و توجه به ادبیات و شعر ایران از جمله شاهنامه و شعر معاصر (نیما) او را شاعری برجسته و شعرش را در پهنه تاریخ ادبیات و فرهنگ این سرزمین ثبت و ماندگار ساخته است.

زبانِ او ، زبان ِ شاعران خراسان است ، زبان ِ فرخی و فردوسی و خیام. از آنجا که با متن های کهنِ فارسی و شاعران گذشته آشناست ، کلمه و بار معنایی اش  را خوب می شناسد و بدین وسیله شعر او نه تنها زبان و ساختار منسجمی دارد بلکه رسالت مفاهیم را به خوبی ادا می کند و بلاغت راستین را فدای فصاحت ظاهری شعر نمی سازد. یکی دیگر از ویژگی های بارزِ شعر اخوان ، گرایش به اساطیر و فرهنگ اصیل ایرانی ست و همین امر منجر شده تا شعر او رنگ دیرین شعر گرفته و زبانش دارای غنای ادبی و بازتاب تاریخی ایران باستان باشد به گفته شفیعی کدکنی ، اخوان رنگ ایرانی ِشعر است. او که میتولوژی غنی ایرانی را می شناسد و از او تاثیر گرفته ، و به کار می برد ، ستایشِ مزدک و مانی و زرتشت و همچنین علاقه و احترامش به فردوسی بزرگ ، باعث شده شعرش در میان شاعران هم دوره اش برجسته تر شده و با زبانِ کنون و ماهرانه رنگ و بویی ایرانی به شعر ببخشاید.

پس از ظهورِ اسلام و فتح ایران توسط مسلمانان ، مردم ایران که به تدریج اسلام آوردند و طی چند سده ایران به کشوری اسلامی بدل گشت ، اما ایرانیان ، شخصیت های دینی ، حماسی و فرهنگی گذشته خویش را فراموش نکردند و در ادبیات پس از اسلام از آنان به اشکال گوناگون یاد کردند. زرتشت پیام آور دین مزدیَسنا همواره شخصیتی قابل احترام در میان ادبا و شاعران بوده و هست. رودکی سمرقندی ، پدرِ شعر پارسی در شعر خود از کلمات زند و اُستا استفاده می کند: 

همچو معماست فخر و همت او شرح 

همچو اُستاست فضل و سیرت او زَنْد

دقیقی ، شاعرِ زرتشتی با اسم و کنیه مسلمانان ، منظومه گشتاسب نامه را با ظهور زرتشت آغاز می کند و در همه شعرهایش از او و آیینش به نیکی یاد می کند. پس از او حکیم فرزانه توس ، فردوسی ، بزرگترین سراینده پارسی گو و حافظ ملی / فرهنگی ایران در شاهنامه ادامه داستان زرتشت را نَقل می کند تا می رسیم به شاعران دوره مشروطیت ، ملک الشعرای بهار شعر زیبایی به آیین زرتشتی تقدیم می کند که تقریبا همه واژگان آن فارسی است:

چنین گفت در گات ها زردهشت   

که بر دیو ریمن نمایید پشت 

میرزاده عشقی ، شادروان ابراهیم پورداوود (بزرگترین پژوهنده و محقق آیین مزدیسنا) و مهدی اخوان ثالث ، شاعر پُر آوازه و موسیقی پژوه ایرانی همگی اشعاری به زرتشت والاگُهر تقدیم کرده اند: 

گرانمایه زرتشت را من فزونتر 

ز هر پیر و پیغامبر دوست دارم

اخوان 

آفتاب که فروغ رُخ زرتشت در آن گُل کرده است 

آسمانت که زِ میخانه حافظ قدحی آورده است 

کوهسارت که بر آن همت فردوسی پر گسترده است 

بوستانت کز نسیم نفس سعدی جان پرورده است 

اخوان 

پیوندی ناگسستنی میان ادبیات و تاریخ ایران باستان وجود دارد که هیچ تندبادی از حوادث زمان و تاخت و تاز بیگانگان نمی تواند آن را از هم بگسلد. حال شاعرانی که این مهم را درک کرده اند شعرشان ریشه در خاک این سرزمین دوانده و ماندگار خواهد شد و برخی شبه شاعران که تنها به دنبال نامی و نانی هستند تنها به شاخه های این درخت کهن وصلند که با وزیدن بادی افتاده و شعرشان کِرم زده خواهد شد. اخوان می دانست که ادبیاتِ ایران ریشه در ژرفنای تاریخ دارد و اسطوره های ملی و حماسی برای بقای این فرهنگ حکم آب و هوا را دارند. کما اینکه برخی هم دوره های او تحت تاثیر ترجمه شعر شاعران اروپا به فرهنگ و اسطوره و تمدن پشت پا زدند و حاصلش شد مشتی شعر بی ریشه و بدون ساختار و زبان منسجم و دور از مفاهیم ادبی.

اخوان چه در قصیده و چه سبک نو ، از اسلوب و شیوه قدما مخصوصا سبک و زبان خراسانی بهره فراوان برده است. البته صرفِ کاربرد واژگان کهن نمی تواند به یک اثر صورت آرکاییسم دهد بلکه نحوه قرار گرفتن کلمات در کنار یکدیگر ، ساختار نحوی و ارتباطِ معنای بین آن ها نیز مهم می باشد که اخوان توانسته به ارائه یک ساخت آرکاییسمی در بافت کلام دست پیدا کند.

در میانِ سبک خراسانی ، فردوسی بیش از همه اخوان را شیفته خود ساخته است:

من از شهر اویم ، شناساش نیز 

هم آوا و همدرد و همتاش نیز 

( ترا ای کهن بوم وبَر دوست دارم- ۳۰۷) 

همه شاعران تو ، و آثارشان را 

به پاکی ِ نسیم دوست دارم 

زِ فردوسی ، آن کاخ افسانه کافراخت 

در آفاق ِ فخر و ظفر دوست دارم 

( همان ۱۵۸)

تاثیرِ شاهنامه بر آثار اخوان را می توان در سه زمینه سبکی ، روایات اساطیری و داستان پردازی و در سطحِ زبانی اشتراکات شاهنامه و آثار اخوان را می توان در بخش آوایی ، لغوی ، صرفی و نحوی مورد بررسی قرار داد که بحثی ست دراز دامن که در حوصله این مطلب نمی گُنجد. تنها بیان چند مثال مختصر

از نظر آوایی: (استعمال کلمات با الف اشباع)

پس از مرگ باشد سر او به جای 

ازیرا پسر نام زد رهنمای 

( ۱۱-۲)

که صد ره زِ انجم و افراشته برتر شدن دانند ، فرد و انجمن ها 

(ترا ای کهن بوم و بَر دوست دارم - ۱۳۵)

لغوی: استعمال آنک و اینک:

که نستیهن آنک بدان رزمگاه

ابا نامداران توران سپاه

(۱۳۷-۵)

آب توداری ، بریز ، اینک آتش 

مُشت تو داری بکوب ، آنک دندان

(ارغنون۱۱۶)

صرفی و نحوی: آوردن ((ب)) بر سرفعل ماضی:

بفرمود شاه دلاور بدوی

که رو آلت تخت شاهی بجوی 

(۷۱-۱)

خط پوشیده را از خاک و گِل بسترد و با خود خواند

(از این اوستا) 

فردوسی همواره کوشیده است از عناصر مجرد و انتزاعی پرهیز کرده و سعی بر آن داشته تا مفاهیمِ انتزاعی و مجرد را نیز جامه مادی و محسوس بپوشاند:

دلیران به دشمن نمودند پُشت 

از آن کارزار اندُه آمد به مُشت 

( ۹۵-)

حماسه ، حیات و رکن اصلی تصاویر در شاهنامه ست ، برای نشان دادن حرکت هیچ چیز از عناصر مادی سزاوارتر نیست (شفیعی کدکنی ۱۳۸۳-۴۵۲) 

و در این امر اخوان نیز چنین اندیشیده است: 

و حُزن انگیز اوهامی ، دلم در پنجه بفشارد 

( سه کتاب- در حیاط کوچک پاییز درزندان-۶۷)

اغراق وجه تشابه دیگر شاهنامه و آثار اخوان: 

چولشکر به پیش دهستان رسید

توگفتی که خورشید شد ناپدید 

( ۲-۳)

هنگام رسیده است ، اما باد 

انگیخته ابری آنچنان از خاک 

کز زُهره نشان نمانده بر افلاک 

(همان -۸۹)

علاوه بر حوزه سبکی در بخش تلمیحات اساطیری نیز تاثیرات فراوانی از شاهنامه بر آثار وی می توان دید. اخوان یکی از پرتلمیح ترین شاعران معاصر است در سروده های او شمار تلمیحاتی که رنگ ایرانی دارد (بخصوص تلمیحات پیش از اسلام ) بیش از سایر تلمیحات است. داستانپردازی شاهنامه نیز بر الهامات و تصاویر ِ شعری او تاثیر بسزایی دارد. ( سیمرغ و بهرام ، ایزد جنگ )

ایران دوستی و میهن پرستی ، مرگ ، ناپایداری و ایهام کار ، جشن سده ، فروغ ایزدی آذر ، وجهه ی ایزدی آتش تشابه های تفکر و بنیان جهان بینی اخوان با پیر توس ، فردوسی ست.

بخشی از سروده ی بلندِ حماسی اخوان ثالث :

هفت خوان را زاد سرو مرو 

آنکه از پیشین نیاکان تا پسین فرزند رستم را بخاطر داشت 

و آنچه می جستی ازو زین زمره ، حاضر داشت 

یا به قولی ((ماخ)) سالار ، آن گرامی مرد

آن هریوه ی خوب و پاک آئین ، روایت کرد

خوان هشتم را 

من روایت می کنم اکنون

من که نامم ماث 

آری خوان هشتم را 

ماث 

راوی توسی روایت می کند اینک

من همیشه نقل خود را با سند همراه می گویم

تا که دیگر خردلی هم در دلی باقی نماند شک 

همچنان می رفت و می آمد 

همچنان می گفت و می گفت و قدم می زد

گاه می استاد 

و به سویی چشم می غراند

چوبدستش را تکان می داد

قصه است این ، قصه ، آری قصه دردست 

شعر نیست 

این عیار مهر و کین و مرد و نامردی ست 

بی عیار و شعر محض خوب و خالی نیست

این گلیم تیره بختی هاست 

خیس ِ خون داغ سهراب و سیاوش ها

نگارنده: حسرت محمودآبادی شاعر و منتقد

به مناسبت سالمرگ شاعر بزرگ معاصر ایران ،  اخوان ثالث 

۴/ ۶/ ۱۴۰۰

بُن مایه:

شفیعی کدکنی ، محمدرضا ، (۱۳۹۸) ، با چراغ و آینه ، چاپ ششم ، تهران: انتشارات سخن

مقاله «بررسی شاهنامه فردوسی بر آثار مهدی اخوان ثالث در حوزه سبک شناسی ، روایات اساطیری و داستان پردازی (حمیرا زمردی - هانیه مرشدی) فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی سال سوم - شماره سوم - پاییز۱۳۸۹ - شماره پیاپی ۹

مقاله «سیمای ادبی زرتشت ، مانی ، مزدک در آثار منظوم (محمد جواد شریعت) نیم سال نامه تخصصی ، پژوهش ادیان - سال پنجم - شماره نهم - تابستان ۱۳۹۰