محسن عباسپور:

 

ما انسان‌های اولیه در عصر دیجیتال و ارتباط‌های مجازی، میل زیادی داریم که رویدادها، معانی، ساختارها، نهادها و... عرصه‌های واقعی که برای قرن‌ها و هزاره‌های متمادی تجربه‌شان کرده بودیم و برایمان آشنا و معمول بودند را به دنیای دیجیتال و حوزه‌های مجازی هم بکشانیم. آنها را در این فضا بازآفرینی و یا شبیه‌سازی کنیم و بعد انتظار داشته باشیم همان کارکردها و خروجی‌ها را هم داشته باشند. غافل از آنکه دچار سوتفاهم شده‌ایم.  
به عنوان نمونه، در اینجا از نهادی اجتماعی صحبت می‌کنم که به احتمال بسیار زیاد همه ما تجربه حضور در آن را داشته‌ایم: «پاتوق». در این یادداشت کوتاه سعی می‌کنم به صورت مختصر و در حد طرح مسئله، با مرور ویژگی‌ها و عناصر سازندۀ پاتوق در دنیای واقعی و نشان دادن برخی تفاوت‌های عمیق و ریشه‌ای آن پاتوق‌های دنیای مجازی، نشان دهم که این دو، چیزهایی متفاوت از هم هستند که دارای کارکردها و خروجی‌های متفاوتی نیز می‌باشند. کارکردهایی که لزوماً در جهت تقویت حوزه عمومی نیز نخواهند بود و چه بسا کژکارکردهایی را نیز برای این حوزه به دنبال داشته باشند.
قهوه‌خانه، سرکوچه، زیرفلان درخت در بهمان محلۀ نزدیک دریا و...، پاتوق‌های دنیای واقعی بودند ـ و البته هنوز هم هستند ـ که به لحاظ مکانی در دل ارتباط‌های روزمره و محیط‌های واقعی جامعه قرار داشتند. جمعی به نسبت صمیمی یا حداقل آشنا با یکدیگر را در محیطی غیررسمی و به دور از اعمال بخش زیادی از اجبارهای نهادهای قدرت، گرد هم جمع می‌کردند. به طور معمول، اعضاء حاضر در پاتوق‌های واقعی، پیرامون هر موضوعی هم که بحث کنند، سند و اطلاعاتی از آن باقی نمی‌ماند و این مسئلۀ ساده، یکی از حیاتی‌ترین ویژگی‌های این دست از پاتوق‌ها است. امری با چنین ویژگی‌هایی، در طی قرن‌ها و هزاره‌های متمادی، در زیست روزمره مردم جامعه شکل گرفته و کارکردها، شکل و سازه آن به گونه‌ای است که به زبان جامعه‌شناسانه می‌توان از آن به عنوان یک نهاد یاد کرد. نهادی که با امکان‌پذیر نمودن طرح دیدگاه‌های سنجیده شده و سنجیده نشده، به افرادی که در یک محیط مشترک زندگی می‌کنند امکان می‌دهد در غیررسمی‌ترین شکل ممکن، پیرامون ساده‌ترین، ملموس‌ترین و یا پردغدغه‌ترین مسائل آن جامعه به گفتگو بپردازند. هر انسانی در دنیای واقعی با دارا بودن هر میزان از سواد و آگاهی و قرار داشتن در هر قشر و طبقه اجتماعی، امکان بالقوه حضور در پاتوق‌های دنیای واقعی را دارد. پاتوق‌های دنیای واقعی نوعی از پدیداری کنش متقابل نمادین محسوب می‌شوند که معنای نمادهای مورد تبادل آن، برگرفته شده از زیست روزمره و مشترک اعضاء پاتوق است. حرکت‌های دست، گفتگوهای واقعی که با لحن‌های متفاوت و صورت‌های گوناگونی از ادای کلمات شکل می‌گیرند، جان‌مایه گفتگوهای مطرح شده در پاتوق‌ها را تشکیل می‌دهند. پاتوق‌های دنیای واقعی به عنوان یک نهاد اجتماعی و با تکیه به ویژگی‌هایی که ذکر برخی از آنها رفت، این قابلیت را داشتند که در فاصله بین نهادهای قدرت ـ مانند دولت، نظام‌های جهانی و... ـ با خصوصی‌ترین جنبه‌های زندگی هر فرد قرار گرفته و بخشی از حوزۀ عمومی را شکل دهند که در آثار متفکرینی همچون هابرماس مفهوم‌پردازی شده است. اینگونه بود که وقتی تاریخ اجتماعی جوامع مختلف را ورق می‌زنیم، مشاهده می‌کنیم که حتی در زمان وقوع شدیدترین سرکوب‌های نهادهای گوناگون مرتبط با حوزه عمومی، اعم از نهادهای رسمی، نیمه‌رسمي و غيررسمي، پاتوق‌ها به حيات خود ادامه مي‌دادند؛ اگر همه با لحاظ كردن تغييرات موقتي در برخي از ويژگي‌هاي خود.
به مفهوم مطرح شده در بند اول اين يادداشت برمي‌گردم. ما انسان‌هاي اوليه در عصر ديجيتال و ارتباط‌هاي مجازي، وقتي پا ـ يا شايد درست‌تر باشد بگويم نوك انگشتان دست خود را ـ به اين دنياي جديد گذاشتيم، سعي داشتيم تجربه‌هاي آشنا و ملموس قرن‌ها و هزاره‌هاي گذشته‌ي خود را نيز به همراه بياوريم. براساس همين مكانيزم، يكي از چيزهايي كه در دنياي مجازي بازآفريني شد، پاتوق‌ها بودند. اين پاتوق‌ها، از دوره‌ای که یاهومسنجر میدان‌دار بود تا به امروز، گاه در گروه‌هاي خصوصيِ پلتفورم‌هايي مانند واتساپ، تلگرام، کلاب‌هاوس و... شكل گرفتند و گاه حتی بین مجموعه‌ای از کاربرانی به وجود آمدند که به صورت تقریباً ثابت در قالب تبادل پیام زیر پست‌های یک صفحه مشخص اینستاگرامی به گفتگو با یکدیگر می‌پردازند.
در بیان ویژگی‌های آنچه که پاتوق‌های دنیای مجازی می‌نامیم، نخست بایستی تعارف را کنار بگذاریم و بدانیم تمام این امکان‌های شگفت‌انگیزی که در قالب ارتباط‌های دنیای مجازی شکل‌ گرفته‌اند، نه در بستر امر اجتماعی، بلکه در بستر امر اقتصادی محقق شده‌اند. تمام پلتفورم‌هایی که ذکرشان رفت و پاتوق‌های مجازی را برای ما ممکن کرده‌اند، بازار و مارکت هستند. پلتفورم‌های تا بن دندان اقتصادی که امروز با یک الگوریتم فعالیت می‌کنند و همین حالا که شما دارید این متن را می‌خوانید و یا کاربران فضای مجازی به گمان خودشان در پاتوق‌هایشان مشغول گفتگو برای تغییر و بهبود شرایط هستند، متخصصان فنی و کارشناسان خبره آن پلتفورم‌ها در حال بررسی این هستند که چگونه با تغییر الگوریتم‌هایشان، سهم بیشتری از بازار را به دست بیاورند و البته احتمالاً دیگر نیازی به گفتن هم نباشد که با هر بار تغییر الگوریتم، امکان متفاوتی برای آشنایی‌هایی جدید و مراودات متفاوت کاربران با یکدیگر و در نتیجه شکل‌گیری پاتوق‌های متفاوت ایجاد می‌شود. مرور تفاوت‌های پاتوق‌های واقعی و مجازی را از همین درگاه می‌توان شروع کرد. هرچقدر پاتوق‌های دنیای واقعی در بی‌سندی شکل گرفتند و امکان حیات یافتند، در پاتوق‌های دنیای مجازی، عکس آن اتفاق افتاد. در دنیای مجازی، هر کاراکتر و هر گزاره‌ای که به اشتراک گذاشته می‌شود، سَند و مدرک است؛ حتی اگر آن را پاک کنیم. تکان‌دهنده‌تر اینکه حتی اگر آن را بنویسیم و بعد از نوشتن پشیمان بشویم و ارسالش هم نکنیم، باز هم در دیتاسنترها و بانک‌های اطلاعاتی شرکت‌های مالک پلتفورم‌ها ثبت شده، جزء کوچکی از ابَرداده‌ها شده و امکان رصد و تحلیل ما را به میزان تکان‌دهنده‌ای افزایش می‌دهند. یعنی چیزی درست در مقابل امر ذاتی پاتوق در دنیای واقعی. علاوه بر اینها تفاوت‌های دیگری را نیز می‌توان برشمرد. به عنوان مثال برخورداری از امکان داشتن پاتوق در فضای مجازی، برای همه انسان‌ها وجود ندارد و بسیاری از افراد به نحوی از این اماکن طرد شده‌اند. افراد فاقد سواد، افراد فاقد دسترسی به گوشی‌ها و ابزارهای هوشمند برقراری ارتباط دیجیتال، افراد ناآشنا به پلتفورم‌های مختلف، افراد فاقد دسترسی به اینترنت مناسب و... مطرودین و کنار گذاشته شده‌های پاتوق‌های مجازی هستند.
در این یادداشت، برشمردن تفاوت‌های میان پاتوق‌های دنیای واقعی، با آنچه که به نام پاتوق‌های دنیای مجازی نامیده می‌شود ـ تا آنجا که حکایت از وجود دو چیز کاملاً متفاوت کند ـ به همین مختصر کفایت می‌کنم و با طرح یک پرسش، صورت‌بندی دیگری از موضوع مطرح می‌کنم.
باتوجه به آنچه در سطور بالا آمد، آيا به واقع نمي‌توان اميدي به پاتوق‌هاي مجازي براي رهايي‌بخشي و ايجاد تغيير داشت؟ پاسخ صریح من، خیر است. نظام قدرت حاکم در این بازار و مارکت که مبتنی بر امر اقتصادی است، به دفعات نشان داده که چگونه با ارایه طراحی‌های متفاوتی از الگوریتم‌ها، پاتوق‌ها را نیز همچون هر امر اجتماعی دیگری، شی‌واره (reification) کرده و آنها را در خدمت کارکرد اقتصادی خود به کار گرفته است. البته تا زمانی که به دنبال مطالبات سطح خردِ محلی و کوچکی در مقیاس‌های کشورهای پیرامونی و جهان سوم و موضع‌گیری‌های محلی باشیم و تا آنجا که به اقتصاد کمپانی‌های بزرگی که مالک پلتفورم‌ها هستند، آسیبی وارد نشود، می‌توان دل خوش به برخی تغییرات کوتاه مدت و مقطعی بود، اما پاتوق‌های دنیای مجازی، برخلاف پاتوق‌های دنیای واقعی، امکان مطلوب و پایداری برای رهایی‌بخشی و تغییر مفاهم زیربنایی مانند امر اقتصادی را نمی‌دهند. این را کاستلز هم از دریچه‌ای دیگر و هنگام صورت‌بندی عصر جدید ارتباطات، یادآور شده بود: «ما در دهکده‌ای جهانی زندگی نمی‌کنیم، بلکه در کلبه‌هایی فراخور حال هر منطقه زندگی می‌کنیم که در سطحی جهانی تولید و در محدودۀ محلی توزیع شده‌اند». (کاستلز، 397:1389)

......
منابع
ـ کاستلز، امانوئل (1389) عصر اطلاعات: ظهور جامعۀ شبکه‌ای. ترجمه علیقلیان و خاکباز. تهران: طرح نو.