معصومه برزو قصرالدشتی
در تعریف "آسیب های اجتماعی نوپدید چیست ؟" باید گفت که با پیشرفت روز افزون علم و تکنولوژی ، جوامع مختلف در گذر از جامعه سنتی به یک جامعه پیشرفته علاوه بر حفظ بسیاری از آسیب های اجتماعی که از قبل موجود بوده است. با آسیبهای اجتماعی جدیدی روبرو می شوند که بخاطر نداشتن سبقه و پیشینه در جوامع انسانی به آنها آسیب های اجتماعی نوپدید می گویند.

تعریف آسیب های اجتماعی نوپدید
 با پیشرفت روز افزون علم و تکنولوژی ، جوامع مختلف در گذر از جامعه سنتی به یک جامعه پیشرفته علاوه بر حفظ بسیاری ازآسیب های اجتماعی که از قبل موجود بوده است. با آسیبهای اجتماعی جدیدی روبرو می شوند که بخاطر نداشتن سبقه و پیشینه در جوامع انسانی به آنها آسیب های اجتماعی نوپدید می گویند.
 همچنین می توان آسیب های اجتماعی نوپدید را  این چنین نیز تعریف کرد: اصطلاح آسیب های اجتماعی نوپدید  ناظر به برخی از آسیب های اجتماعی است که بروز و شیوع آنها اخیراً در جامعه مدرن افزابش یافته است. از جمله این آسیب ها می توان به : آسیب های ناشی از فضای مجازی، اینترنت ،ماهواره و آسیب های مرتبط با تکنولوژی های جدید ارتباطی نام برد. ولی این اصطلاح فاقد حدود می باشد چرا که پیشرفت بشر در علم و تکنولوژی حدی ندارد . پس می توان متصور شد که باید منتظر آسیب های اجتماعی نوپدید بیشتر از آنچه که تا کنون از این نوع آسیبهای اجتماعی نوپدید شناخته ایم  باشیم.
جامعه شناسان معتقدند كه جامعه بدون آسيب وجود ندارد كه اگر چنين شود، بدون شك مدينه فاضله شكل گرفته است بنابراين در همه جوامع، حدي از آسيب‌هاي اجتماعي ديده مي‌شود اما وجود اين آسيب‌ها زماني نگران كننده مي‌شود كه محدوده آن به حدي گسترش يابد كه زمينه بر هم خوردن نظم اجتماعي را فراهم كند.
انفجار جمعيت كشور در دهه 60 باعث شد تا حساب و كتاب روابط اجتماعي از حوزه اعتدال خارج شود، به عبارت ديگر، رشد جمعيت عددي است و توليد روابط اجتماعي صعودي و بسيار سريعتر از رشد جمعيت است. به همين دليل به سامان كردن جمعيت با اين حجم روابط اجتماعي و هنجارپذير كردن افراد، كار دشواري به نظر مي‌رسد.
رشد بي‌رويه جمعيت، همان گونه كه اقتصاد را از ريل اعتدال خارج كرده، در افزايش و توليد آسيب‌هاي اجتماعي نقش نگران كننده‌تري داشته است. اين رشد، مهاجرات را به همراه داشته كه به تبع آن به تنوع قومي، فرهنگي و خرده فرهنگي در مناطق مختلف كشور من جمله كلانشهري همانند اصفهان دامن زده است.
از ديگر سو، پرش ناگهاني از سنت به فرامدرنيته تغييرات شديد فرهنگي و آسيب‌هاي دامنه‌داري را در جامعه سنتي ايران و اصفهان سبب شده است. اين امر آسيب‌هاي اجتماعي جديدي را پديد آورده كه در ميان جامعه‌شناسان به «آسيب‌هاي اجتماعي نوپديد» شهره است.
آسيب اجتماعي چگونه ايجاد مي‌شود؟
سلامت اجتماعي در صورتي حفظ مي‌شود كه عملكرد سه حلقه زنجير به خوبي انجام گيرد. نخستين حلقه زنجير سلامت اجتماعي نهادهاي فرهنگي، اقتصادي، اجتماعي و سياسي هستند. نهادهايي كه نيازهاي مادي و معنوي فرد را تامين مي‌كنند و در صورتي كه عملكرد مناسبي داشته باشند، آسيبي ايجاد نخواهد شد مگر در ميان 2 تا 3 درصد از افراد جامعه كه به دلايل مختلف اقدام به انجام جرم مي‌كنند. اين چند درصد به دست دومين حلقه زنجير سلامت اجتماعي كه نيروهاي انتظامي، امنيتي، حمايتي و مددكاري (اورژانس اجتماعي) هستند، سپرده مي‌شوند. اين نهادها با بررسي وضعيت فرد، براي بهبود شرايط وي را به سوي سومين حلقه زنجير مي‌فرستند. در اين حلقه، مجرمان به زندان مي‌روند و وضعيت سايرين نيز به طرق اجتماعي و مددكاري (تعيين بيمه بيكاري، انجام كارهاي روان شناسي و...) تعيين تكليف خواهد شد. بدين ترتيب زماني كه اتصال اين حلقه‌ها به درستي برقرار شده و وظايف هر يك از نهادها به صورت كامل انجام گيرد، آسيب اجتماعي در معناي عام كلمه ايجاد نشده و تنها خرده آسيب‌ به وجود مي‌آيد كه به راحتي قابل كنترل است. دكتر بيات، جامعه شناس، پژوهشگر در حالي روند ايجاد يك جامعه سلامت را وسواس گونه توضيح مي‌دهد كه در لابلاي سخنانش به تكرار، نهادهاي چندگانه جامعه را به علت عدم كاركرد صحيح و انجام ندادن وظايف،  در رشد و شكل‌گيري آسيب‌هاي اجتماعي به ويژه نوپديد آن، مورد انتقاد قرار مي‌دهد. وي با مثال‌هاي مختلف از كم كاري زيرمجموعه‌هاي هر نهاد، به صورت مصداقي قصور آنها را توضيح مي‌دهد. به گفته بيات، طلاق به علت كوتاهي در وظايف نهاد خانواده ايجاد مي‌شود و بحران هويت ناشي از كم كاري حوزه‌هاي حقوقي و فرهنگي است و بيكاري (مادر آسيب‌هاي اجتماعي) آسيبي است كه از عدم عملكرد صحيح حوزه اقتصاد ناشي مي‌شود.
بيات توضيح مي‌دهد كه همه افراد جامعه توقع دارند كه كليه نهادها و سازمان‌هاي موجود در يك اجتماع، جايگاهي ويژه را براي اعضاي آن جامعه در نظر بگيرند و در صورتي كه اين اتفاق بيفتد، نهادهايي كه ناهنجاري‌ را ترويج مي‌كنند فرد بدون جايگاه اجتماعي را به جمع خود مي‌پذيرند و اين گونه است كه آسيب اجتماعي وارد مرحله جديدي مي‌شود.

موادمخدر نوپديد
مصرف ترياك و انواع موادمخدر طبيعي آسيب نوپديدي محسوب نمي‌شود اما ايجاد مواد اعتيادآور جديد كه تنها با يك بار مصرف ساختار مغزي مصرف كننده را در هم شكسته و تعادل رفتاري وي را از بين مي‌برد، بدون شك آسيب نوپديدي است كه مي‌تواند ساير آسيب‌هاي اجتماعي همانند قتل‌هاي برنامه‌ريزي نشده، سرقت، جرايم خشن و تجاوز به عنف را نيز ايجاد كند.
به گفته بيات، هر كيلو هروئين از تغليظ 15 تا 16 كيلو ترياك تهيه مي‌شود و هر كيلو كراك از فرآوري 15 تا 20 كيلو هروئين به دست مي‌آيد. بنابراين با اين فرمول مي‌توان به قدرت كراك و آثار تخريبي آن بر فرد مصرف كننده پي برد.
اما كراك موجود در بازار خالص نبوده و با مواد شيميايي و غيرشيميايي تركيب شده كه بر قدرت تخريبي آن افزوده است.
شيشه به عنوان  مخرب‌ترين و جديدترين، ماده اعتيادآور صنعتي، بخش ديگري از بازار مصرف ايران را به خود اختصاص داده كه مي‌تواند با اولين مصرف فرد را معتاد كرده و آثار مخرب خود را آشكار كند.
بيات مي‌گويد:  «مصرف كراك و شيشه مي‌تواند در عرض كمتر از يك ماه ساختار ونيزيولوژي معتاد را از تعادل خارج كند. چنين فردي، تعريف خاصي از زندگي نداشته و مي‌تواند به هر اقدامي دست بزند و اين اتفاقي است كه براي معتاد به ترياك در طول مدت 30 سال مصرف رخ مي‌دهد.» او تاكيد مي‌كند كه همه‌گيري اين اعتيادهاي نوپديد در جامعه در ميان تمامي بخش‌ها، اقشار وزن و مرد وجود دارد و هيچ كس از آسيب‌ آن مصون نيست.

قتل‌هاي نوپديد
اين پژوهشگر حوزه اجتماع از قتل‌هاي نوپديد صحبت مي‌كند. قتل‌هايي كه مطابق فرمول سال‌هاي گذشته انجام نمي‌شود. در سال‌هاي نه چندان دور، قيافه ظاهري مجرمان، شخصيت آنها را مشخص مي‌كرد. آنها با اندامي درشت، قداره و زنجير در دست، به راحتي قابل تشخيص بودند اما امروز پسركي 16-17 ساله در كمترين زمان، قدرتمندترين مرد جهان (روح‌ا... دادادشي) را به قتل مي‌رساند. اين نشان مي‌دهد كه شكل وشمايل مجرمان و نوع قتل‌ها تغيير كرده است.
بيات در مورد تغيير در نحوه قتل‌ها به نكته ديگري اشاره مي‌كند. به گفته او تعداد قتل‌هاي اتفاقي نسبت به قتل‌هاي برنامه‌ريزي شده به صورت معني‌داري زياد شده و وقوع اين قتل‌ها در خانواده‌ها در حال رشد است. فراواني قتل زن وشوهر، قتل پدر و پسر و برادر به دست يكديگر، صفحه حوادث روزنامه را پركرده است.
مردمي كه از هيجان، خستگي و عصبانيت انباشته شده‌اند به سادگي و با كوچكترين مشكل، برافروخته شده و به سادگي، طرف مقابل خود را به قتل مي‌رسانند. بيات در اين مورد بر عملكرد رسانه‌ها به شدت انتقاد مي‌كند. به اعتقاد او فضاي رسانه‌اي، چنين فضاهايي را در ناخودآگاه مخاطب به تصوير كشيده است.
وي در مورد چگونگي كنترل اين وضعيت مي‌گويد: در سال‌هاي گذشته گمان مي‌كرديم كه با كنترل مجرم،جرم نيز كنترل مي‌شود اما امروز با شكل‌گيري  آسيب‌هاي نوپديد به اين نتيجه رسيده‌ايم كه در اكثر موارد، قربانيان، مجرم را تحريك كرده‌اند.» در انواع قتل‌ها، سرقت‌ها، تجاوز به عنف و حتي جرايم خشن، اين نظريه تاييد شده است كه قربانيان نقش زيادي در بروز جرم داشته‌اند.


ماهواره و تلفن همراه، سردسته نوپديدها
بيات، آمارهاي غريبي را روايت مي‌كند: «ايران با 25 ميليون كاربر اينترنت رتبه اول را در خاورميانه دارد. هم اكنون نفوذ تلفن همراه در كشور به 130 درصد رسيده و اين به معناي آن است كه حداقل 30 درصد مردم 2 سيم كارت دارند.» به راستي همه مردم فرهنگ صحيح استفاده از اين فناوري را آموخته‌اند. تقويت حس پرخاشگري و آمادگي براي انواع خشونت‌ها، انزواطلبي، تاثير منفي بر روابط خانوادگي، بدحجابي، عرفان‌هاي نوظهور، فرار دختران، انواع اعتيادها و... تنها گوشه‌اي از اثرات استفاده غلط از فناوري‌هاي عصر مدرنيته است.

برای پیشگیری ، کنترل و مقابله با آسیب های اجتماعی نوپدید چه باید کرد ؟
1 – شناسایی و تعریف علمی و طبقه بندی آسیب های اجتماعی نوپدید
در این زمینه به چند مورد اکتفا می شود :
•        طبقه بندی آسیب  های اجتماعی  نوپدید مرتبط با فضای مجازی
•        طبقه بندی آسیب  های اجتماعی  نوپدید مرتبط با تکنولوژی های جدید ارتباطی (مانند تلفن همراه، اینترنت و ماهواره)
•        پیدایش یا افزایش وقوع آسیب  های اجتماعی  نوپدید  خاص در ایران
•        شیوع انواع آسیب  های اجتماعی  نوپدید در مناطق مختلف کشور
•       شناخت و آگاهی از آسیب های اجتماعی نوپدید رو به رشد در کشورهای دیگر
2 –  مدل های تبیین آسیب های اجتماعی نوپدید
در زمینه تبیین مدلهای آسیب های اجتماعی نوپدید به چند مورد بسنده شده :
الف – تبیین  اجتماعی، فرهنگی، روانی، سیاسی، و اقتصادی هر یک از آسیب های اجتماعی نوپدید :
مانند دزدی هویت در فضای مجازی، روابط بین جنسیتی در فضای مجازی، اعتیاد به اینترنت، آسیب های فضای مجازی و اینترنت برای کودکان، حق مؤلف و فضای مجازی، تجاوز به حریم خصوصی از طریق فضای مجازی و تکنولوژی های ارتباطی، آسیب های مرتبط با بهره گیری از تلفن همراه و شبکه های تلویزیونی ماهواره ای و غیره
ب – تبیین اجتماعی، فرهنگی، روانی، سیاسی و اقتصادی آسیب های اجتماعی نوپدید :
•    ارزیابی آسیب شناسای ی عملکرد سازمانها و نهادهای مختلف در برخورد با تکنولوژی های نوین ارتباطی
•    آسیب  های اجتماعی  نوپدید  و ارتباط آن با تغییرات اجتماعی
•    شیوه  های کاهش آسیب  های اجتماعی  نوپدید
•    شیوه های پیشگیری از آسیب  های اجتماعی  نوپدید
3 – عوارض و پیامدهای آسیب  های اجتماعی نوپدید   
    چند نمونه از عوارض و پیامدهای آسیب  های اجتماعی  نوپدید :
•        عوارض روانی آسیب  های اجتماعی  نوپدید مانند آسیب های ناشی از فضای مجازی و تکنولوژی های ارتباطی
•        پیامدهای خانوادگی و اجتماعی آسیب  های اجتماعی  نوپدید مانند آسیب های ناشی از فضای مجازی و تکنولوژی های ارتباطی
•        پیامدهای حقوقی و جرم شناسی آسیب  های اجتماعی  نوپدید مانند آسیب های ناشی از فضای مجازی و تکنولوژی های ارتباطی
•       پیامدهای عدم شناخت همه جانبه عصر دیجیتال و زندگی اجتماعی : مزایا، نارسایی ها، فرصت ها و تهدیدها
4 – شیوه های پیشگیری و کنترل آسیب  های اجتماعی  نوپدید
    چند نمونه از شیوه  های پیشگیری و کنترل آسیب  های اجتماعی  نوپدید :
•        گزارش برنامه های اجرایی انجام گرفته برای کاهش آسیب های اجتماعی  نوپدید توسط دستگاه های اجرایی
•        گزارش برنامه های اجرایی انجام گرفته برای پیشگیری و کاهش آسیب  های اجتماعی  نوپدید توسط نهادهای غیر دولتی
•        انواع رویکردها در طراحی برنامه های اجرایی پیشگیری و کاهش آسیب های اجتماعی  نوپدید، شامل رویکردهای آموزشی، آگاهسازی،  اجتماع محور و غیره
•        ارزیابی برنامه های اجرایی پیشگیری و کاهش آسیب از حیث میزان موفقیت، موانع و چالش ها، قوت و ضعف
•        شیوه های ارزیابی میزان اثرگزاری برنامه های پیشگیری از آسیب های اجتماعی  نوپدید
چه كنيم؟
بيات تاكيد مي‌كند كه در عصر حاضر ريشه اصلي ايجاد بسياري از آسيب‌هاي اجتماعي تغيير كرده و اين در حاليست كه بسياري از مسوولان، مددكاران و جامعه شناسان از اين تغيير بي‌اطلاعند. به عنوان مثال امروز ديگر ريشه اصلي اكثر طلاق‌ها، عدم تفاهم است.
به گفته او پس از شناسايي مهمترين دلايل ايجاد آسيب‌ها بايد داشت كه اگر مجرم و بيمار نخواهد درمان شود، هيچ كس نمي‌تواند به او كمك كند. بنابراين رابطه ميان مددجو و درمانگر بايد رابطه دوطرفه‌اي باشد تا بتوان آسيب را ريشه كن كرد.
او توصيه مي‌كند كه در مسير درمان آسيب‌هاي اجتماعي بايد عجله را كنار گذاشت. بايد صبور بود و از پايه آغاز كرد. آسيب‌ها و راه‌هاي پيشگيري از آنها را به بچه‌ها آموخت و آنها را توانمند كرد و اما براي آسيب ديدگان او نسخه عجيبي تجويز مي‌كند.
بيات آسيب ديدگان را به سه دسته تقسيم مي‌كند: 1)آسيب ديده مطلق كه بازگرداندن او بسيار سخت است. 2) آسيب ديده قابل برگشت 3)در آستانه آسيب. به اعتقاد او بايد در نخستين گام از كساني شروع كرد كه در آستانه آسيب قرار دارند چرا كه تعداد آنها از ساير افراد آسيب ديده بسيار بيشتر است. در مرحله بعد آسيب ديدگان قابل برگشت و در نهايت نوبت به آسيب ديدگان مطلق مي‌رسد. بيات توضيح مي‌دهد كه در روند آسيب‌هاي اجتماعي كساني هستند كه در آخرين مرحله قراردارند و بسيار آلوده شده‌اند. بازگرداندن اين افراد بسيار سخت است و بنابراين نبايد همه توان را صرف آنها كرد چرا كه تعداد بيشتري از افراد جامعه در معرض آسيب قرار دارند كه هنوز غرق نشده‌اند و بايد اول آنها را نجات داد.
نحوه به کارگیری آسیب‌زاست
یک کارشناس ارتباطات پیرامون این موضوع می‌گوید: در تعریف آسیب باید یک چارچوب مفهومی و سیستمی قائل باشیم چراکه آسیب شناسی مبتنی بر یک دیدگاه سیستمی و ساختاری است. آسیب یعنی ناکارآمدی و ناتوانی بخش یا کل یک سیستم به‌گونه‌ای که قادر نباشد اهداف و کارکردهایی که برایش تعریف شده است را محقق کند.
اسماعیل قدیمی می‌افزاید: اعتقاد دارم ورود نابهنگام فناوری‌های نوین به نظام‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، تربیتی و اخلاقی جامعه آسیب می‌زند. البته باید متذکر شوم که ابزار برای تسهیل و بهبود زندگی بشر ساخته شده‌اند و به خودی خود آسیب‌رسان نیستند و این مدیریت و نحوه به کارگیری آنهاست که ایجاد آسیب می‌کند.
او ادامه می‌دهد: این آسیب‌ها باعث می‌شوند نتوانیم نظام‌های حقوقی و اخلاقی حاکم بر جامعه را مدیریت کنیم که باعث اختلال در نظام موجود می‌شوند و با توجه به سوءمدیریت در این حوزه نمی‌توانیم رفتارها و کارکردهای این فناوری‌ها را مدیریت کنیم. در نتیجه این تقابل بین نظامات سنتی و فناوری‌های نوین افراد با یکسری رفتارها، نیازها و عوامل جدید رو‌به‌رو می‌شوند که اگر مدیریت نشوند افراد دچار سرگردانی شده و تحت تاثیر نظام‌های دیگر قرار گرفته و به سبب آموزش الگوهای تربیتی و معرفی سبک زندگی خاص، رفتارهایی مانند ازدواج‌های غیررسمی، روابط عاطفی نادرست در فضای مجازی و... در جامعه رواج پیدا می‌کند که منطبق با ارزش‌ها و هنجارهای نظام اسلامی و جامعه ما نباشد. علاوه بر این استفاده از ابزارهای فناوری‌های نوین به زیرساخت‌های اقتصادی و اشتغال کشور هم لطمه وارد می‌کند.
قدیمی در رابطه با راهکار مقابله با این آسیب‌ها می‌گوید: ریشه همه این آسیب‌ها در مدیریت این فناوری‌هاست که باید بگویم ما در این حوزه نیازمند مدیریت کارآمد برای هدایت و شناسایی این فناوری‌ها هستیم. باید روی تبعات استفاده از این فناوری‌ها مطالعه و تحقیق صورت بگیرد و تا حدممکن آسیب‌های ناشی از آن کاسته شود. باید تاکید کنم محدودیت استفاده از این فناوری‌ها راه چاره نیست./ج

کارشناس پیشگیری بهزیستی دشتستان