مقدمه
تحقیق حاضر تلاش می نماید به صورت اجمالی اعتقادات وهابیت را بررسی و عکس العمل علمای جهان اسلام را نسبت به وهابیت بیان نماید. پیش از ورود به اعتقادات به عنوان مقدمه چگونگی شکل گیری وهابیت و تاریخ پیدایش آن به صورت مختصر ذکر می گردد تا ریشه های اعتقادی و باور های آنان بهتر روشن گردد.
ادیان مختلف در ابتدای پیدایش بدون پیرایه بوده اند، اما به مرور زمان و عوامل گوناگون، فرقه های مختلف و انشعاباتی یافته اند. شاید دینی نباشد که دست خوش تغییرات و انشعاب و تفرق نشده باشد.
دین اسلام نیز مانند سایر ادیان، بعد از رحلت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم علی رغم تأکید و توصیه های آن بزرگوار نحله ها و فرقه های گوناگونی در آن شکل گرفت که ذکر آنها مقدور این نوشتار نیست. یکی از فرقه های ایجاد شده، فرقه موضوع تحقیق است.
برخی ازمحققین ریشه تفکر وهابیت را به قرن اولیه اسلام باز می گردانند و برای مدعای خویش شواهدی را ذکر می کنند.
وهابیت خود را پیرو سلف صالح می داند و لذا بیشتر نام «سلفیه» را در مورد خود بکار می برند تا «وهابیت». از کسانی که مورد توجه وهابیت و نظریه پرداز وهابیت می باشد « ابن تیمیه» متوفای 728 هـ ق می باشد. وی تقی الدین احمد بن عبد الحلیم بن عبد السلام بن عبد الله بن خزر تقی الدین ابوالعباس ابن تیمیه الحرانی الحنبلی متولد سال 661 هـ ق در شهر حران و متوفای 728 هـ ق دمشق می باشد.
وی به شدت با اهل بیت خصومت داشتند که با مطالعه آثار او بخصوص منهاج السنة، به عمق آن پی می بریم. برای اثبات این ادعا نمونه هایی از عداوت وی ذکر می گردد:
- مخالفت با نزول آیه مباهله در شأن اهل بیت.
- توجیه آیه تطهیر و اینکه دلالت بر عصمت پیامبر ندارد.
- مخالفت با شأن نزول آیه انذار.
- تضعیف دلالت آیه ولایت.
- تضعیف شأن نزول آیه مودت.
- تضعیف ذیل حدیث ثقلین و توجیه بی مورد حدیث، بر خلاف فهم علمای اهل سنت.
- تضعیف حدیث غدیر و تکذیب ذیل حدیث « اللهم وال من والاه و عاد من عاداه...»
- تکذیب حدیث مؤاخاة « که عقد اخوت پیامبر با حضرت علی را کاملا جعلی می داند».
- تضعیف حدیث عمار.
- تکذیب حدیث رد الشمس.
- جعلی دانستن حدیث « سد الابواب».
- تکذیب حدیث مدینة العلم.
- تکذیب حدیث اقضاکم علی.
- تکذیب حدیث قتال ناکثین.
- تکذیب محبت حضرت علی.
او می گوید: بسیاری از صحابه بغض حضرت علی را داشته اند.
- ادعای بیعت نکردن اکثر امت با حضرت علی علیه السلام، و ...عقائد دیگری که سراسر بغض اهل بیت علیهم السلام است.
وهابیان برای او کنگره علمی گرفته و کتابهایی در مدح و منزلت و شخصیت علمی او تألیف کردند و در واقع او را پیشوای مذهب خود می دانند، هر چند به صراحت اظهار نظر نمی کنند.
افکار ابن تیمیه در زمان خودش به دلیل انتقادات و اعتراضات علما و دانشمندان مذاهب مختلف چندان مورد توجه واقع نشد. تا قرن 12 هـ ق که محمد بن عبد الوهاب متولد 1115 هـ ق در شهر عیینه، از توابع نجد و متوفای 1205 هـ ق، با همکاری تنگاتنگ «محمد بن سعود» جد آل سعود، و با توطئه و نفوذ انگلیسی ها در منطقه نجد در عربستان، افکار ابن تیمیه را با اسلوبی جدید و روشی نو، نشر داد.
او در یک تقسیم کاری، و پیمان با محمد بن سعود، حکومت و سیاست را به محمد بن سعود و تبلیغ شریعت را برای خود حفظ کرد و بدین سان به نشر افکار تأثر پذیرفته از ابن تیمیه پرداخت و اعتقادات وی منجر به جنایات بی شمار گردید. در سطور آتی، برخی افکار و اعتقادات اساسی وهابیت و عکس العمل علمای جهان اسلام نسبت به آنان بیان خواهد شد.

بررسی اعتقادات
الف) دیدگاه وهابیت در کیفیت صفات الهی
1- صفات
بر خلاف نظر اکثریت مذاهب کلامی، از جمله شیعه، معتزله و ماتریدیه، وهابیت در باب صفات الهی تمام صفات خداوند را حمل بر ظاهرشان می نماید و تأویل و تفویض و توقف در مورد آنان را حرام می داند. این دیدگاه سر از تجسیم پروردگار در می آورد.
ابن بطوطه می گوید:« در دمشق از فقهای حنبلی شخصی بود به نام تقی الدین ابن تیمیه، روز جمعه بر او وارد شدم در حالی که بر منبر مسجد جامع شهر مردم را موعظه می نمود. ازجمله صحبتهای وی این بود که خداوند به آسمان دنیا فرود می آید، همانگونه که من از منبر پایین می آیم...»
و یا بن باز، در فتوای خود می گوید: « تأویل در صفات، امری منکر است و جایز نیست، بلکه واجب است اقرار بر صفات کرد، طبق ظاهری که لایق خداوند است».
این دیدگاه در حالی است که مذاهب کلامی دیگر از جمله جماعتی از علمای اهل سنت قائل به توقف اند، بدین معنا که جهت احتیاط در دین راجع به صفات سخنی نگوییم و آنها را تفسیر ننماییم.
مالک بن انس و سفیان بن عیینه این دیدگاه را دارند.
دیدگاه دیگری که مطرح است و موافقت رأی اهل بیت و بسیاری از علمای اهل سنت می باشد، دیدگاه تأویل است که اساس آن بر تنزیه پروردگار است. مطابق این نظریه، هر صفتی را ابتدا باید بر معنای حقیقی آن حمل کرد و در صورتی که مانع لفظی یا عقلی در میان بود، باید آن را تأویل و حمل بر معنای کنایی و مجازی آن نمود.
برخی بر این مدعا، ادعای اجماع نموده اند و همچنین تعابیر کنایی را امری عادی در زندگی بشر دانسته و بیان نموده اند که خداوند مطابق فهم مردم و محاورات آنان سخن گفته است.
2- رؤیت
معتزله و شیعه امامیه معتقدند که خداوند متعال در دنیا و آخرت به دیده سر ادراک نمی شود، ولی رؤیت قلبی ممکن است. لکن وهابیان و تابعین مذهب اشعری، از حنفیه و مالکیه و شافعیه، معتقدند که خداوند متعال در دنیا و آخرت دیده می شود.
قائلین به رؤیت برای اثبات دیدگاه خود به ادله ای از آیات و روایات تمسک کرده اند، از جمله:
- وجوه یومئذ ناضرة لی ربها ناظرة...
از این آیه برای رؤیت خداوند در روز قیامت از ناحیه عده ای استفاده کرده اند.
- از آیاتی که دال بر لقای پروردگار است، استفاده کرده اند که ملاقات مستلزم رؤیت است: « هر کسی به لقای او امید وار است باید نیکوکار شود و هرگز در پرستش خدا احدی را با او شریک نگرداند»
- « چنین نیست اینان (کفار) از معرفت پروردگارشان محجوب و محروم اند»
فخر رازی می گوید:« اصحاب ما به این آیه تمسک کرده اند بر اینکه مؤمنین خداوند سبحان را خواهند دید، و الا تخصیص آیه به کفار بی فایده است»
- روایت بخاری از پیامبر: « ... همانا شما خدا را در روز قیامت خواهید دید...»
و ...
این موارد، صرف نظر از نقد آن، ادله قائلین به رؤیت است. در مقابل امامیه و معتزله برای نفی رؤیت نیز به آیات و روایاتی تمسک کرده و ادله عقلی و نقلی را ذکر کرده اند.
3- تجسیم
ابن تیمیه در کتاب الفتاوی:« آنچه که در قرآن و سنت ثابت شده و اجماع و اتفاق پیشینیان بر آن است حق می باشد، حال اگر این امر لازم آید که خداوند متصف به جسم بودن شود اشکالی ندارد؛ زیرا لازمه حق نیز حق است»
ابن الوردی می گوید:« ابن تیمیه به جهت قول به تجسیم، زندانی شد»
مسأله تجسیم، از موارد مورد اختلاف متکلمان است و اعتقاد به آن را به اهل حدیث، حشویه و وهابیان نسبت داده اند که جملات فوق نیز مؤید همین ادعا است.
بر خلاف اکثر متکلمان از جمله شیعه امامیه که خداوند را از جسمیت منزه می دانند و در میان شیعه در نفی جسمیت از پروردگار اتفاق نظر است. علاوه بر آیات دال بر نفی جسمیت، اهل بیت علیهم السلام نیز با قول به تشبیه مقابله نموده اند. به عنوان نمونه از امام جواد و هادی علیهما السلام روایت شده است که: « هر کسی قائل به جسمیت خداوند شد به او زکات ندهید و به او اقتدا نکنید»

ب) مبانی اعتقادی
1- شرک و توحید
وهابیان بسیاری از اعمال مسلمین را از قبیل تبرک، استعانت از ارواح اولیاء و ... را شرک می دانند، عاملان به آن را مشرک، خون و اموالشان را حلال و ذبیحه آنها را نیز حرام می شمارند. بخلاف سایر مسلمین که اینگونه اعمال را نه تنها شرک نمی دانند، بلکه مستحب و در راستای توحید می شمرند.
شیخ عبد العزیز بن باز، مفتی وهابیان می گوید: « دعا از مصادیق عبادت است و هر کس در هر بقعه ای از بقعه های زمین بگوید یا رسول الله، یا نبی الله، یا محمد صلی الله علیه و آله و سلم به فریاد من برس... با گفتن این جمله ها برای خدا شریک در عبادات قرار داده و در حقیقت پیامبر صلی الله علیه و آله را عبادت نموده است»
مراحل توحید در کتب اعتقادی عبارت است از:
- توحید در الوهیت.
- توحید در خالقیت.
- توحید در ربوبیت.
- توحید در عبادت.
ولی وهابیان، سه مرحله برای توحید ذکر کرده اند:
- توحید ربوبی.
- توحید الوهی.
- توحید در اسماء و صفات.
که این تقسیم نیز دارای اشکال است، و در خصوص توحید در صفات، پیشتر مطالبی از وهابیت بیان شد که سر از تشبیه و تجسیم در می آورد. با دقت نظر در معنای توحید و شرک و اقسام آن، و دقت در ادله نقلی و عقلی، و نیز دیدگاه اکثریت مسلمین، نظریه وهابیت قابل پذیرش نیست.
2- ایمان و کفر
وهابیت هرگاه عقاید مسلمانی راقبول نداشته باشند به کفر و زندقه وارتداد او حکم می کنند واورا خارج از اسلام وبدتر از مشرکان جاهلیت می دانند.
آنها نسبت شرک به بسیاری از علمای اسلام داده اند ،اشخاص راتکفیر وامامیه رانیز تکفیرمی کنند می گویند:«ومن شک فی کفرهم فهوکافر»
امثال فخررازی ،ابن عربی،متکلمین و اهالی برخی بلاد را تکفیر می کنند.بدون ملاحظه معنای ایمان وکفروملاک آنها وهمچنین تفاوت قاِئل شدن میان اسلام وایمان حکم به تکفیر مخالفان فکری خود می نمایند .

3-حیات برزخی
برخلاف آیات وروایات مختلف وهابیت اعتقادی به حیات برزخی نداردوازهمین رو برخلاف سایر مسلمین ،استعانت ،استغاثه وتوسل به اروح اولیاء را جایز ندانسته واز مظاهر بارزشرک می دانند ،توجه به اولیاءالهی را مانند توجه به سنگ بی اثرو بی خاصیت می دانند .
آنها معتقدند که اولیاء بعداز مرگ علم غیب ندارن و هیچ نوع تصرفی نمی توانند داشته باشند.درحلی که از ایات شریفه قرآن استفاده می شود که مرگ پایان حیات نیست بلکه انتقال از نشئه ای به نشئه دیگراست و انسان پس ازمرگ وارد علم جدیدی گستر ده تر از علم ماده می شود .
خداوند می فرماید:«خداست که وقت مرگ ،ارواح خلق را می گیرد وآن راکه هنوز وقت مرگش فرا نرسیده ،روحش را در حال خواب قبض می کند .سپش آن را که حکم به مرگش کرده جانش را نگاه می دارد وان را که حکم به مرگ نکرده به بدنش می فرستد تاوقت معین،دراین کار نیز ادله قدرت الهی برای اندیشمندان است»
ونیز می فرماید:«مپندارید که شهیدان راه خدامرده اند ،بلکه زنده اند ودر نزد پروردگارشان روزی داده می شوند...»
و آیات بسیار دیگری که از انها استفاده می شود مرگ پایان زندگی نیست وحیات برزخی ا بر اختصاص به شهداءندارد و همچنین آیات دیگری که دال ارتباط بین حیات مادی و برزخی است از جمله آیات 78و79و91تا93سوره اعراف وایه 45 سوره زخرف ،مضافا روایات زیادی که در این زمینه در جوامع روایی نقل شده است و خلاف مدعایوهابیت را ثابت می کند ازباب نمونه دو مورد را ذکر میکنیم ،پیامبراسلام صلی الله علیه واله وسلم فرمود:«هرمسلمانی بر قبر برادر مومنش که اورا در دنیا می شناخته عبور کند واز او سئوال کند خداوند روحش را بر می انگیزد تا جواب اورا بدهد »
ویا فرمودند:«مردگان صدای کفش تشیع کنندگان را می شنوند»
نمونه این روایات برای اثبات مدعا و رد برداشت غلط وهابیت از ایات وروایات فراوان است که در محل خودش مورد بررسی و نقد قرارر گرفته است .
بدعت و نسبت غلو
ازمبانی دیگر اعتقادی وهابیت عنوان فوق است که با برداشت غلط وهابیان به مخالفان خود نسبت می دهند که به جهت اختصار ازطرح ادله و نقد ان خودداری می کنیم.
ج-بررسی برخی آراء و فتاوای واهبیان(توسل ،به عنوان نمونه)
مسئله مهم دیگری که بین وهابیان و عموم مسلمانان پیرامون ان اختلاف وجود دارد برخی از اقسام توسل است .وهابیت نسبت به توسل به موارد ذیل با سایر مسلمین هم اهنگند:
- توسل به خداوند (ذات وصفات)
- توسل به طاعت وایمان
- توسل به قرآن کریم
- توسل به پیامبر در روزقیامت ،
- توسل به آثار پیامبر در زمان حیات ودعای او
- توسل اولیاء وانبیاءدر حیاتشان
همچنین در مواردی اتفاق نظر است که توسل جایز نیست، از جمله:
- توسل به طاغوت
- توسل به بتان و ...
مواردی نیز بین وهابیان و عموم مسلمانان اختلاف وجود دارد، که عمده آنها عبارت است از:
- توسل به ذات حق، مقام و جاه پیامبر، و اولیای الهی در حیات برزخی
- توسل به دعای پیامبر و اولیای الهی در حیات برزخی
- توسل به آثار پیامبر و اولیا در حیات برزخی
عموم مسلمانان برای اثبات توسل در موارد فوق ادله ای از قرآن و روایات ارائه داده اند، از جمله آیه شریفه:« و لو انهم اذ ظلموا انفسهم جاؤوک فاستغفروا الله و استغفر لهم الرسول لوجدوا الله توابا رحیما- و اگر این مخالفان هنگامی که به خود ستم کردند به نزد تو می‌آمدند و از خدا طلب آمرزش می کردند و پیامبر هم برای آنان استغفار می کرد، خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند» که با تقیح مناط و اخذ ملاک، می توان این مطلب را به عصر بعد از پیامبر نیز تعمیم داد.
آیات و روایات دیگری نیز در این خصوص وجود دارد که به دلیل اختصار از ذکر آن صرف نظر می کنیم.
وهابیت؛ تبرک، شفاعت، استغاثه به ارواح اولیاء، قسم، نذر و ذبح برای غیر خدا، زیارت قبور، طواف بر قبور اولیاء، بناء بر قبور، بنای مسجد و روشن کردن چراغ بر قبور اولیاء، نماز و دعا کردن در کنار قبور اولیای الهی، بر پایی مراسم جشن و ... همه را از موارد شرک، بدعت و ... می دانند که بزرگان آنها فتوا به حرمت داده اند. بررسی تک تک موارد فوق در این مقال نمی گنجد.
عکس العمل علماء جهان اسلام
بنا بر این که ابن تیمیه را بنیانگذار وهابیت بدانیم، با مراجعه به تاریخ پی می بریم که عموم علماء مسلمین اعم از شیعه و سنی، وی را مورد حمله، جرح و طعن قرار داده اند و برخی از علماء در رد افکار وی و وهابیت آثاری را نگاشته اند که برخی اظهار نظر ها و اثار منتشره فریقین را ذیلا ذکر می کنیم:
الف. علماء اهل سنت؛
1- ابن جهبل: « ابن تیمیمه ادعا کرده، آنچه را خدا و رسولش و سابقون اولون از مهاجرین و انصار گفته اند می گوید، در حالیکه او مطالبی را می گوید که هرگز هیچک از آنها را خدا و رسول و... نگفته اند»
2- ابن حجر عسقلانی:« او ( ابن تیمیه) همین که فکر کرد مجتهد است، بر کوچک وبزرگ علمای قدیم و جدید ایراد گرفت...»
عده ای از علماء اهل سنت، از عصر ابن تیمیه تا کنون، در رد او کتاب تألیف کرده و یا با او مناظره کرده اند که برخی از آنها عبارتند از:
- قاضی محمد بن ابراهیم بن جماعة الشافعی
- قاضی محمد بن ابوبکر مالکی
- قاضی احمد بن عمر مقدسی حنبلی
- شیخ ابن عراقی دمشقی
- امام قاضی جلال الدین قزوینی
- قاضی صفی الدین هندی
- صائب عبد الحمید در کتاب « ابن تیمیه حیاته و عقائده»
- سید احمد بن زینی دحلان در کتاب « الدرر الثیه فی الرد علی الوهابیه» و « فتنة الوهابیه»
- جمیل عفندی صدقی الزهابی در کتاب« الفجر الصاق فی الرد علی منکری التوسل و الکرامات و الخوارق»
- داود بن السید سلیمان البغدادی در کتاب « المهنة الوهبیه فی رد الوهابیه»
- احمد بن حجر الهیثمی الشافعی در کتاب « النعمة الکبری علی العالم»
و...
ب. علماء شیعه
علماء شیعه نیز با تألیف کتب گوناگون، از گذشته تا کنون به رد و نقد افکار ضد شیعه فرقه وهابیت پرداخته و با ارائه ادله متقن عقلی و نقلی، از کیان اهل بیت علیهم السلام و آموزه های مسلمین دفاع نموده اند که برخی از تألیفات به شرح ذیل است:
- آئین وهابیت، جعفر سبحانی
- ابن تیمیه و امامت علی علیه السلام، سید علی میلانی
- ازاحة الوسوسه عن تقبیل الاعتاب المقدسه، شیخ عبد الله مامقانی
- الآیات الجلیلة فی رد الشبهات الوهابیه، شیخ مرتضی کاشف الغطاء
- البراهین الجلیة فی دفع شبهات الوهابیة، سید محمد حسن قزوینی
- الرد علی الشبهات الوهابیه، شیخ غلامرضا کاردان
- الرد علی الوهابیه، سید محمد بن محمود لواسانی
- الرد علی الوهابیة، شیخ محمد جواد بلاغی
- هذه هی الوهابیة، شیخ محمد جواد مغنیه
و کتب متعدد دیگری که علماء شیعه تألیف و علاوه بر آنها اظهار نظر مراجع معظم تقلید در گذشته و عصر حاضر که در خصوص عقائد وهابیت صادر شده است، که برای نمونه نظر دو تن از مراجع معاصر را نقل می کنیم:
1- امام خمینی (ره):« مگر مسلمانان نمی بینند که امروز مراکز وهابیت در جهان به کانون های فته و جاسوسی مبدل شده اند، که از یک طرف اسلام اشرافیت، اسلام ابوسفیان، ... و اسلام امریکائی را ترویج می کنند و از طرف دیگر سر بر آستان سرور خویش آمریکای جهانخوار می گذارند»
2- آیة الله فاضل لنکرانی (ره): « برای همه آگاهان روشن است که وهابیت که به اتفاق همه گروههای مسلمین، از اسلام خارج است و مولود کفر و یهود می باشد، هیچ فلسفه وجودی به جز مخالفت با اسلام و قرآن، و ایجاد تفرقه میان مسلمین ندارند، این گروه نه تنها به دنبال هدم مظاهر مقدس شیعه، بلکه در صدد از بین بردن همه آثار و مقدسات اسلامی، ازجمله مرقد نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است. روزی قرآن و کعبه مقدسه را نشان خواهند رفت»
 

جمع بندی
با توجه به عکس العمل علماء جهان اسلام و موضع گیری آنها، تفکر وهابیت و عقائد آنها خلاف اعتقادات عموم مسلمین، و مضر به حال و آینده اسلام عزیز است.شایسته است هر قلم توانمندی و عالم درد آشنایی از فریقین، در حد توان با افکار منحرف این فرقه ضاله مقابله نمایند و مسلمین جهان را نسبت به خطرات این فرقه آگاهی بخشند.
والسلام.

محمد زارع بوشهری

دی‌ماه 91 قم

منابع
- قرآن کریم
- جوامع روایی
- الملل و النحل، شهرستانی
- آئین وهابیت، جعفر سبحانی
- الدرر الکامنة،
- وهابیت از نظر عقل و شرع، سید محمد حسین قزوینی
- سلفی گری ( وهابیت) و پاسخ به شبهات، علی اصغر رضوانی
- تاریخ وهابیت، محمد حسین قریب گرگانی، مجله 7 آسمان، سال اول، شماره 3و4
- مقالات مختلف پیرامون وهابیت در اینترنت.