هفته نامه کرگدن - سیدجواد میری: من الان نمی خواهم درباره این موضوع صحبت کنم که از دل تمام تراژدی ها و کمدی ها و طنزها، آن هم در قالب بیرونی تئاتر و سینما و ادبیات، چطور می توان مواجهه انسان را با پیچیدگی های زندگی تحلیل کرد، بلکه قصد دارم از یک نکته کمتر به آن توجه شده در جامعه شناسی و فلسفه ایران امروز صحبت کنم. اگر طنز یک نوع شیوه مواجهه انسان با حیات است، در جامعه پساانقلابی به چه شکل خودش را نشان داده است؟

 

در قالب تمام این طنزها نوعی روایت وجود دارد که بررسی ابعاد آن اهمیت زیادی دارد. انسان ایرانی پساانقلاب که انقلاب و جنگ را تجربه کرده و شرایط زیستی متفاوتی را در سیستم جمهوری (و نه پادشاهی) دیده و قرائت ویژه ای از زندگی و تدبیر جمعی یافته، با یک فضای جدیدی آشنا شده که هم برایش محدودیت هایی به همراه داشته و هم ظرفیت های زیادی. دیالکتیک بین این محدودیت ها و ظرفیت ها و احساس گسست از گذشته، برایش هم تلخکامی داشته و هم دل روشنی هایی مملو از بارقه های امید. حالا همین فرد حاضر در اجتماعی نیاز دارد که نوع مواجه شدنش با پدیده ها را روایت کند.

اما چگونه؟ او چطور باید پدیده ها را بلندبلند در عرصه عمومی و نه صرفا در خلوت خود بیان کند؟ پیامدهای این پدیده های اجتماعی و سیاسی و دینی در جامعه پساانقلاب را چطور باید بازخوانی کند؟ فضای بیرونی برای بیان این مسائل یا به خاطر نوع ساختار سیستم یا به خاطر خودسانسوری شکل گرفته و در روحیه ایرانی ها وجود ندارد. پس جامعه یک شیوه خاصی برای بیان خلق می کند که اتفاقا عقبه طولانی در فرهنگ سرزمینش دارد و آن شیوه «طنز و شوخی» است.

 

بهترین نمونه اش هم در ادبیات کلاسیک عبید زاکانی است که در برابر قدرت ناآرامی و نافرمانی، خودش را به وسیله طنز نشان می دهد. از طرفی، میرزا علی اکبر صابر هم که از شعرای قفقاز است، در اشعار ترکی خود به انحای مختلف از تزویر و ریا و چاپلوسی صحبت می کند. او از انسانی می گوید که می خواهد متفاوت بیندیشد اما قدرت های نابجا او را سرکوب می کنند.

شوخی به مثابه یک روایت جمعی است که می خواهد به انسان معاصر گوشزد کند که شما در مصائب و دردهای خود تنها نیستید؛ درست مانند نقال هایی که سعی می کردند روایت های پیشینیان خود را سینه به سینه به انسان معاصرشان منتقل کنند. شوخی می خواهد از تنهایان جدامانده از هم یک «ما»ی جمعی بسازد. مایی که از طریق به چالش کشیدن وضعیت موجود، به بازآفرینی خود می پردازد. مثل پرومته که هر بار می سوزد و دوباره زاییده می ود. پس طنز به خلق روحیه امیدوارانه در جامعه منجر می شود. انسان به یمن این که قدرت آفرینندگی و خودآگاهی و خلق امکان های مختلف را دارد، سعی می کند در طنزها فردایی را رقم بزند که حتی شاید تصور به حقیقت پیوستن آن در ارموز بسیار دشوار یا محال باشد.

در جامعه ایرانی رسم است که اگر ببیند از طریق نهادهای مختلف، قدرت به چالش کشیدن وضعیت بد موجود را ندارد، دست به خلق های دیگری می زند. برای نمونه، اگر ببیند شبکه های رسمی روایتی از جامعه ارائه می دهد که با واقعیت های زندگی و «من» ایرانی سازگار نیست یا حتی به او آگاهی کاذب می دهد و به قول دکتر شریعتی، فضای استحمار در اختیارش می گذارد و از طرفی قدرت بیان کردن روایت های خودش را از زندگی روزمره با صدای بلند ندارد، پس دست به خلق شوخی و طنز می زند.

 

جامعه ایران در آغاز شکل گیری انقلاب به دلیل این که می خواست از طریق توده های مردم و به شکل پوپولیستی از قدرت مردم برای تحکیم جایگاه خود و از بین بردن رقبایش استفاده کند، ماهیتی سیاسی پیدا کرد. پس تماصلی طنزهای مردم ما بیش از همه سیاسی است.

 

همین است که مردم پساانقلاب در دوره های مختلف، چهره های مهم را موضوع طنز قرار دادند؛ چه در دهه شصت و چه امروز. گاهی حتی این طنزهای سیاسی موجب برانگیخته شدن جامعه و پیش گرفتن یک روند جدید می شود. به نظر می آید بعد از انقلاب، به دلیل قرائتی که در جامعه وجود داشته، طنز هم از این جریان دور نبوده است. حتی نقدهای اجتماعی مان هم سیاسی است. پس طنزهای رایج نشان دهنده حضور مستمر مردم در سیاست است.

گرچه این ماجرا در کشورهای دیگر نمودهای متفاوتی دارد. مثلا یکی از کارکردهای طنز تقدس زدایی از شخصیت ها، جریان ها و مفاهیم است. مصداق چنین جنبه ای در جوامع اروپایی و امریکایی بسیاز زیاد دیده می شود، ولی در چین و روسیه به دلیل این که تلورانس سیاسی پایین است، به سختی می توان طنزها یا کاریکاتورهای سیاسی پیدا کرد. طنز با روح دموکراتیک رابطه مستقیمی دارد. هر چقدر روح دموکراتیک در جوامع پیشرفته تر و بالنده تر باشد، تلورانس طنز سیاسی هم بالاتر می رود.

نکته مهم دیگر این که یک نوع شیوه نافرمانی مدنی در قالب جوک ها و طنزها وجود دارد. (البته تاکید می کنم که طنز و شوخی و خنده و... همه در یک سطح نیستند و هر کدام جایگاه و ارزش خاص خود را دارند.) سوژه ها همیشه سعی می کنند نافرمانی مدنی خود را به انحای مختلف نشان دهند.

 

برای نمونه، وقتی نهادهای اجتماعی با قدرتکافی وارد بحث مهمی مثل اختلاس نمی شوند و اتفاق در صدا و سیما و روزنامه هاهم امکان چنین صحبتی  وجود ندارد، پس طنز می تواند هم یکی شیوه نافرمانی مدنی باشد. و هم سوپاپی برای تخلیه شدن انرژی توده های مردم. خصوصا که امروز از طریق تلگرام و واتس اپ و... شوخی ها به سرعت همه گیر می شود و همه افراد ناراضی احساس می کنند که مخالفت خود را در برابر این وضعیت نامطلوب اعلام کرده اند.

 

برای جمع بندی اهمیت وجود طنز در جامعه می خواهم به یک اسطوره در مصر باستان اشاره کنم که در آن آمده: وقتی انسان از دنیا می رود، از او دو پرسش می شود؛ اول این که آیا شادی را یافتی؟ اگر جواب او منفی باشد، از او می پرسند که آیا توانستی شادی را برای دیگران بیافرینی؟ بعد متناسب با جوابی که می دهد او را راهی بهشت یا دوزخی می کنند که خودشان در نظر دارند.

 

پس اساسا انسان باید به گونه ای در زندگی زیست کند که بهجت بیافریند. در روایات و آیات بسیاری هم این ویژگی مهم بیان شده است. مثلا یکی از شاخصه های مومن را این طور تعریف می کند: حزنه فی قلبه و بشره فی وجهه. دیالکتیک حزن و بشر انسان را خلق می کند. در زندگی اجتماعی مطلوب حالات بهجت باید بی شمار باشد. هر چند بهجت برای یک فرد عامی جوری تعریف می شود و برای عارف جور دیگری. در هر صورت فضا باید به گونه ای باشد که انسان ها احساس ازخودبیگانگی نکنند زیرا غم و غصه در جامعه لجام گسیختگی ایجاد می کند.

 

عقاید دلقک ها

مریم شکرانی: ما، با این که طبق آمار جامعه شادی به حساب نمی آییم، روحیه طنزمان حرف ندارد. یک جامعه شناس، یک روانشناس و یک نویسنده دلایل این شوخ طبعی را تحلیل کرده اند.

از کودتا در ترکیه تا لباس المپیکی ها و پیامک های تبلیغاتی بانک ها... هر پدیده ای به سادگی می تواند در جامعه ایرانی موج شوخی و تفریح ایجاد کند. شوخی هایی که قدیم ترها برایمان پیامک می شد و حالا راه به راه در گروه های تلگرامی و شبکه های مجازی دست به دست می شوند. شوخ هایی که گاه بسیار حرفه ای تنظیم شده اند، گاهی هم نازل به نظر می رسند اما به هر حال اسمشان شوخی  است.

 

کارکرد این شوخی ها گاهی به اندازه ای است که در میهمانی ها و برای همکارانمان بخوانیم و بخندیم و گاه در حدی است که می تواند تصمیم مدیران را تغییر دهید تا طراحی لباس المپیک را عوض کنند یا موجب شگفتی مدیران بانکی از واکنش مردم به یک پیامک به ظاهر ساده شود. این موضوع در شرایطی رخ می دهد که بسیاری از آمارها، ما ایرانی ها را آدم های غمگینی معرفی می کنند؛ آدم های غمگینی که بسیار شوخی می کنند و می خندند! این تناقض از کجا می آید؟ آیا ما ایرانی ها واقعا آدم های عجیبی هستیم یا تناقض طنازی آدم های غمگین توجیه خاصی دارد؟ این پرسشی است که آن را با یک جامعه شناس، یک روانشناس و یک نویسنده درمیان گذاشته ایم.

 

شوخی ها جدی هستند!

فیروز زنوری جلالی: من، برخلاف خیلی ها، اعتقاد چندانی به شوخ طبیعی ایرانی ها ندارم و تصور می کنم بین میزان طنازی ما با بقیه مردم دنیا تفاوت چندانی نیست. در آثار ادبی ما نیز همین رویه تکرار می شود. یعنی تنها آثار بزرگ و فاخر ما از عنصر طنز بهره گرفته اند و آثار متوسط و نازل نتوانسته یا نخواسته اند از طنز استفاده کنند. نظیر این مسئله در آثار ادبی جهان نیز به چشم می خورد، یعنی وجه مشترک بسیاری از آثار فاخر ادبی در جهان،داشتن رگه هایی از طنز است. به عنوان مثال، «عقاید یک دلقک»، اثر هانریش بل، با این که یک تم و زیرساخت بسیار غمگین و دردناک دارد، اما از عنصر طنز خالی نیست.

 

این مسئله در سایر آثار فاخر ایران و جهان نیز دیده می شود. اما اینکه چرا طنز مشخصه بسیاری از آثار ارزشمند و فاخر جهان است، علت آن است که طنز ابزاری هوشمندانه و رندانه است که تاثیری چند برابری روی مخاطب می گذارد. جز این، مسائلی را که نمی توان با صراحت بیان کرد، در قالب طنز می توان به سادگی و با سهولت بیشتری گفت. بنابراین، بهره گیری از این عنصر، مهارت و دانش ویژه ای می طلبد.

این که طنز با شکل ساده و پیش پا افتاده تر خود وارد مناسبات و روابط بین مردم می شود نیز قاعده ای جدا از علت بهره گیری از طنز در آثار فاخر ندارد. مردم تلاش می کنند با شوخی حرف خود را تاثیرگذارتر کنند یا حرف هایی را که تصور می کنند در حالت عادی نمی توانند به سادگی بیان کنند، با زبان طنز و شوخی بگویند. شاید شما هم این تجربه را داشته باشید که افراد ابتدا حرف دلشان را می زنند و سپس برای اینکه تاثیر آن را روی مخاطب تلطیف کنند، می گویند: «شوخی کردم». درواقع شوخی و طنز  ابزاری است برای آن که افراد حرفشان را به شکلی قابل پذیش تر به جامعه و دیگران بگویند.

جوامع بسته تر شوخ طبع ترند

محمد حیدرپور، جامعه شناس فرهنگی: من اعتقاد دارم هرچه شرایط جامعه برای طرح نظرات پیچیده تر باشد، افراد برای ابراز عقایدشان بیشتر به طنز متوسل می شوند. شاید ایرانی ها هم به لحاظ شرایط حاکم بر جامعه و ریشه های تاریخی این وضعیت علاقه بیشتری به طنز نشان می دهند. از سوی دیگر، مشکلات عدیده در جامعه ایران و ناهنجاری ها موجب شده است آستانه تحمل مردم کاهش پیدا کند و آن ها نتوانند تلخی و گزندگی حرف های جدی تر را تحمل کنند.

 

بنابراین زبان لطیف تر و شوخی آمیزتر طنز به کمک این مردم می آید تا عقایدشان را با همدیگر در میان بگذارند. نظیر این اتفاق در گرایش افراطی ایرانی ها به شبکه های مجازی دیده می شود. مردمی که سطح مطالعه بسیار پایینی دارند، حالا ساعت های طولانی درگیر محتوای شبکه های اجتماعی هستند. چرا؟ شاید آن ها تصور می کنند در فضای مجازی مجال بیشتری برای ابراز وجود دارند و راحت تر می توانند حرف هایشان را بزنند. شاید فضای مجازی برای ما ایرانی ها جبران کمبودی است که به خاطر نبود مطبوعات مستقل احساس می کنیم.

مردم احساس می کنند در این فضا آزادتر از دنیای واقعی هستند و بهتر می توانند عقایدشان را با یکدیگر درمیان بگذارند. این آزادی ممکن است در زبان و بیان طنز نیز احساس شود. طنز ابزاری در اختیار ما می گذارد که با هزینه کمتر و راحت تر حرف ها و نظراتمان را بگوییم. بنابراین گرایش جامعه غمگین ما به طنز می تواند یک راهکار باشد؛ راهکاری که می تواند دید درست تری از نظرات واقعی مردم به مدران بدهد و آن ها را به سمت مسیر درست تر و جلب رضایت مردم هدایت کند.

 

مکانیسم دفاعی در پیش گرفته ایم

حسین ابراهیمی مقدم، روانشناس: در این مسئله شکی نیست که جامعه ما یک جامعه غمگین است و آمارهای جهان موید درصد بالای افسردگی در آن است. در این میان، میزان افسردگی خانم ها تقریبا دو برابر آقایان است. درواقع خانواده هایی که مادران و همسران غمگین ترین دارند، نمی توانند خانواده شادی باشند و این مسئله به شیوع افسردگی در جامعه دامن می زند. با وجود این، ما می بینیم که در مناسبات اجتماعی ایرانی شوخ طبعی به وفور به چشم می خورد. نمونه این مسئله جوک ها و متن های طنزآمیزی است که در مواجهه با هر پدیده ای ساخته و دست به دست می شوند.

این پدیده در ظاهر یک تناقض است اما در باطن یک مکانیسم دفاعی است و تناقضی با وضعیت جامعه ایرانی ندارد. شاید بتوان گفت مردم غمگین ما به دنبال دستیابی به شادی هستند تا بتوانند تعادل از دست رفته شان را برگردانند. آن ها می خواهند با دستمایه طنز و فکاهی و شوخی قرار دادن مسائل، مناسبات اجتماعی و فضای شادتری ایجاد کنند. البته این مسئله پدیده قابل توجه و خوبی است و روانشناسان برای مبتلایان افسردگی شادی و فکاهی را تجویز می کنند تا افراد دچار افسردگی مزمن نشوند.

 

بنابراین این که شوخی، فیلم و دیالوگ های طنز بین مردم رواج پیدا کند، می تواند تا حد زیادی جامعه غمگین ما را به سمت تعدل پیش ببرد. با این حال، اگر در این فضا زیرساخت های اجتماعی نیز اصلاح و تقویت شود، با روحیه و علاقه ایرانی ها به طنز می توان شرایط را بهبود داد و با سرعت بیشتری به یک جامعه متعادل نزدیک کرد.