اکتفا و اقتصار ورزیدن به بُعد کلامى واقعه و غفلت از ابعاد عرفانى و وجود شناختى عاشورا از نقایص و کاستى‏هاى فرهنگ موجود عاشورایى است. نگاه و رویکرد پسیکولوژیک و نفسانى به واقعه عاشورا که نتیجه قهرى آن ایجاد نوعى امنیت روانى و جنبه عاطفى دارد، اگر مسبوق و مصبوغ به مبانى معرفتى و وجودى نباشد با کوچک‏ترین شبهه‏اى، دچار تزلزل شده و فرو مى‏ریزد. با بررسى کلى ادبیات عاشورا (شعر عاشورایى)، به ویژه بررسى اشعارى که طى دو دهه اخیر سروده شده است برخى کاستى‏ها مشاهده مى‏شود. بى‏تردید، اشاره به این نکات و نقاط منفى، صرفاً با انگیزه گوشزد و هشدار به شاعران متعهد جهت اصلاح بینش و نگرش خود به عاشورا صورت می‌گیرد، نه تخطئه – یا خداى ناکرده - تضعیف ادبیات عاشورا. هنر اگر در قالب ادبى متناسب با آن ریخته نشود و ظرف مناسب خود را نیابد فاقد تأثیر خواهد بود. نگارنده با بررسى و مطالعه صدها شعر مربوط به عاشورا برخى علل «در حاشیه ماندن ادبیات عاشورا» را به شرح ذیل یادآورى مى‏نماید: الف. تکرار مکرّرات و زیاده‏گویى بدون نوآورى؛ ب. شعارى بودن اشعار، کلى‏گویى و بى‏توجهى به صبغه ادبى در آفرینش آثار عاشورایى؛ ج. رجوع به وقایع غیرمستند و تحریف شده و خلاء مقبولیت تاریخى؛ د. بهره جستن از بیان غیرعینى و مفهومى و به کارگیرى ترکیبات کلیشه‏اى و فقدان آرایه‏هاى تصویرى و حسّى؛ ه. غفلت‏ورزى از ابعاد عرفانى، حماسى و به طور کلى ارزشی عاشورا و انحصار آن در بُعد سوگوارى و عاطفى؛ و. بى‏توجهى به تأثیر اعجازگونه القاء غیرمستقیم مضامین عاشورا و روى آوردن به القاء بى‏واسطه پیام‏هاى عاشورا؛ ز. عدم شناخت وافى نسبت به شخصیت قهرمانان کربلا و پایگاه حقیقى آنان؛ ح. و از همه مهمتر، عدم تأمل عمیق فکرى و فلسفى در حادثه عاشورا و رویارویى آگاهانه و آزادانه حسین بن على و یارانش با پدیده مرگ و عدم استخراج اصول و مبانى وجودشناختى (اگزیستانسیالیستی)، معرفت‏شناختى و انسان‏شناختى این حادثه بزرگ و مقدس. در انتخاب آثار گزیده و مطرح عاشورایى، توجه به موارد مزبور و لزوم حضور آنها در شعر، امرى لازم و بایسته بوده، خلاء وجودى یکایک آنها به نقص و کاستى آن اثر منجر خواهد شد؛ چرا که بر کالبد استوار و لایزال عاشورا، خلعت و جامه‏اى فاخر و چشم‏نواز، زیبنده است و عاشورا از آثارى که سنخیت و تناسبى با آن ندارند مستغنى بوده و خواهد بود. در این مقال و مجال اندک در پی پاسخ این پرسش نیستیم که چرا از دوره صفوی تا به حال‌، شعر عاشورایی ما بر مدار ترکیب‌بند محتشم کاشانی چرخیده است و شاعران‌، همه، آثاری آفریده اندکه هم در صورت و هم در معنی شباهت وهمسانی غریبی با آن دارد؟ ‌تنها می‌توان اشاره گون از کنار بحث عبور کرد که ادبیات در هر جامعه‌ای جزئی از مجموعه و ارگانیزم پیچیده و در هم تنیده اجزاء آن دیار است و اگر برسرزمینی خاک سرد سکون و رکود پاشیده شده باشد، از ادب وهنرآن جا نیز نباید تازه رویی و طراوت را توقع داشت. در این جا صرفا به معرفی و بررسی دو اثر گزیده ی عاشورایی خواهیم پرداخت... ترکیب‏بند محتشم کاشانی این مرثیه، بسیار استادانه و زیبا سروده شده است و برخى از ادبا، این ترکیب‏بند را «جاودانه‏ترین سوگچامه تاریخ نظم هزار ساله پارسى» به شمار آورده‏اند. به عقیده محققان و منقتدان ادبى «سروده والاى او (محتشم) هرگز مشمول گذشت روزگاران نشده است و مثل اصل مصیبت عظیم و بى‏مانند حضرت سیدالشهداء به مرور سالیان هیچ‏گاه کهنگى نپذیرفته و هر روز در تجدد و تازگى بوده است»[1]. استقبال ده‌ها شاعر بعد از محتشم تا زمان حاضر از ترکیب بند غرا و رسای او،نشانه مقبولیت، اهمیت و اثرگذاری خاص این شاعر بر متأخران است. کتیبه‌های منقش به ترکیب بند معروف این شاعر بلند آوازه در هیبت بیرق‌های سرخ و سیاه، مهم ترین نماد قبول عام این اثربوده است. در ابتداى این ترکیب‏بند، محتشم با تجاهل العارفى زیبا و سپس به واسطه صنعت براعت استهلال، با به دست دادن شمه‏اى از واقعه، از داستان غم‏انگیز بلندى پرده برمى‏گیرد. استفاده از آیات و روایات و تلمیحات مذهبى و دینى در این ترکیب‏بند به وفور انجام شده است. استفاده از صناعات لفظى و ادبى، بخصوص واج‏آرایى (آلیتراسیون)، تناسب، جناس (در انواع متنوع آن)، صنعت تشخیص، اغراق، استعاره و کنایه نیز از جمله اوصاف و امتیازات ترکیب‏بند او به شمار مى‏رود. در شاهکار محتشم، نوع نگاه شاعر و زاویه دید او متغیر است و به صورت سیرى از عالم خاک و نباتات تا عالم اعلى و حتى تا ذات خداوند ادامه می‌یابد که محتشم با رعایت ادب شرعى، به طرزى بدیع و شگفت این مسئله را چنین زیبا مطرح کرده است: کرد این خیال، و همِ غلط کار، کان غبار تا دامن جلال جهان آفرین رسید هست از ملال گرچه برى، ذات ذوالجلال ‏او در دل است وهیچ دلى نیست بى‏ملال... با این همه در شعر محتشم، نکته‌ها و نقطه‌های دل آزاری نیز دیده می‌شود که از آن جمله می‌توان به باور داشتِ محتشم به جبری بودن حادثه ی عاشورا اشاره کرد، علاوه بر این محتشم چرخ را مسبب و باعث حدوث واقعه ی عاشورا می‌داند و فقط در یک بیت! به مسئله و فلسفه ی عقوبت مخالفان امام (ع) پرداخته است. گنجینه اسرار عمان سامانى یکى از شاهکارهاى ادبیات عاشورایى، مثنوى گرانسنگ گنجینه اسرار، اثر تاج‏الشعراء میرزا نورالله عمان سامانى است، مرثیه‏اى حماسى و عرفانى در بیان رموز و لطایف عارفانه حادثه کربلا، که به تعبیر مرحوم جلال‏الدین همایى در مقدمه مخزن‏الدرر عمان، اگر او اشعارى بجز گنجینه اسرار هم نداشت، در موفقیت او تردیدى نبود. این مثنوى ارجمند 812 بیت است و در سال 1355 تدوین شده است. به حق باید گنجینه اسرار را نقطه عطفى در تاریخ ادبیات‏ عاشورایى تلقى کرد. شروع مثنوى با مقدمه‏اى عرفانى و مسجع است در تحمید بارى تعالى: «معشوق مطلقى را حمد و ستایش سزاست - جل جلاله - که تمام موجودات عاشق و مقید اویند، همه راه اوست مى‏پویند و وصل اوست مى‏جویند و حمد اوست مى‏گویند...». مقدمه کتاب از لحاظ صناعات و زیبایى‏هاى ادبى قابل قیاس با متون‏ مطرح ادبى و عرفانى است. البته تأثیر گلستان سعدى در جاى جاى آن مشهود و محسوس است. این مثنوى به قسمتهاى مختلف منقسم است و هر فصل با مقدمه و معرفى کوتاهى با جمله «در بیان...» آغاز مى‏گردد. فصل اول در بیان تجلى است و شروع آن ابیاتى سخت آشنا و زیبا که ترنم موزونى بر لبان شیفتگان عرفان است: کیست این پنهان مرا در جان و تن‏ کز زبان من همى‏گوید سخن‏ اینکه گوید از لب من راز کیست؟ بنگرید این صاحب آواز کیست‏ در من این سان خودنمایى مى‏کند ادعاى آشنایى مى‏کند کیست این گویا و شنوا در تنم‏ ؟ باورم یا رب نیاید کاین منم‏... عمان سامانى با مقدمه‌ای عرفانى، وارد قضیه عاشورا مى‏شود. جام شرابی تابسوز و مردافکن در میانه ی بزم نهاده اند و حریفی خوش و سرمست می‌طلبند تا جرعه‌ای از جام بلا/ و لا را بنوشد، وی باز به قصه پیامبران برمى‏گردد و حکایت بلایاى مقربان بزم را مى‏گوید، حکایت آدم و نوح و ایوب و خلیل و یونس و یوسف و یعقوب و موسى و عیسى و احمد(ص) و مرتضى(ع) و امام حسن مجتبى(ع). مجتبى زان باده تا سرمست گشت شد دلش خون و فرود آمد به طشت‏ عمان به نام حضرت سیدالشهداء(ع) که مى‏رسد، از خود بیخود مى‏شود و از غیرت نمى‏تواند نام او را بر زبان آرد. وى خود را غرقه در دریاى خون مى‏بیند؛ چرا که آن «سخنگوى از لب خود» را یافته است: شوخ شیرین مشرب من کیستى؟ اى سخن‏گوى از لب من کیستى؟‏ عمان این مى پرمشعله را سوزاننده مشغله عارفان مى‏داند، شرابى که رهروان از آن مستى‏ها خواهند کرد. فصول بعد، شرح برخى صحنه‏هاى عاشورا و تأویلهاى عرفانى مستفاد از آن است. این تأویلها بخصوص در بیان داستان حزین یزید ریاحى و سقای کربلا سخت شنیدنى و دلکش است. عمان، سیدالشهداء(ع) را بحر محیط مى‏داند و با عتابى لطف‏آمیز، خطاب به علمدار عاشورا مى‏سراید: اى ز شط سوى محیط آورده آب آب خود را ریختى، واپس شتاب‏ آب آرى سوى بحر موج‏خیز بیش از این آبت مریز، آبت بریز! نکته جالب توجه این که عمان از فروغلطیدن به ورطه اتحاد و دام حلول بشدت مى‏پرهیزد و یادآورى مى‏کند که اتحاد ائمه و ذات الوهیت، نسبتى با آراء موهن و مردود پاره‏اى از غلات ندارد و چیزى شبیه نسبت آهن و آتش است. حق همى‏داند که غالى نیستم اشعرى و اعتزالى نیستم اتحادى و حلولى نیستم فارغ از اقوار بى‏معنى ستم پرسش مهمی که در نقد شعر عمان به ذهن متبادر می‌شود این است که آیا دیدگاه و رویکرد عرفانی به واقعه ی عاشورا، علیرغم دل انگیزی و هوشربایی خاص خود، به نوعی غفلت از وجوه زمینی و انسانی واقعه عاشورا منجر نخواهد شد؟ و آیا چنین رویکردی راه را برای ورود تحریفات به فرهنگ عاشورا هموار نمی کند؟ به عنوان نمونه یکى از قضایایى که در حادثه کربلا از نگاه صاحب‏نظران تحریف و برساخته و قضیه جعلى محسوب است، قضیه عروسى و دامادى قاسم است که مورخان و پژوهشگران عاشورایى بشدت این مسئله را مورد انتقاد قرار داده و معتقدند که عروسى قاسم جزو تحریفات عاشورا است. اما در گنجینه اسرار این واقعه آمده است و از آن استفاده عرفانى شده است! آرزو را ترک گفتن خوشتر است ‏با عروس مرگ خفتن خوشتر است‏ کى خضاب دستتان باشد صواب ‏دست عاشق را زخون باید خضاب‏ پانوشت: 1ـ ترکیب بند محتشم، مقدمه: سید حسن سادات ناصری، تهران: انجمن خوشنویسان ایران، 1365،ص15./ج