حسرت محمودآبادی:

مینوی خرد ، اندرزنامه ای کوتاه ولی پُر اهمیت که درون مایه ی اصلی آن در برگیرنده ی مضامینِ اندرز و پند می باشد آن هم بر پایه خرد و استدلال های اخلاقی و عرفِ فرهنگ پایدار ( چرا که فرهنگی برای تمام انسان ها و بر پایه اصول و ارزش های اخلاقی ست ) و یکی از متونِ مهم پهلوی می باشد. چگونگیِ رسیدنِ روان به بهشت یا دوزخ ، ویژگی های پارسایان و بدکاران ، شرحِ کار پادشاهانی چون ، کیومرث و هوشنگ و جمشید و دیگران ، پند و اندرز ، چگونگی خلق زمین و آسمان و وظایفِ هر یک از طبقات اجتماعی را بیان می دارد. این کتاب دارای یک مقدمه و ۶۲ پرسش و پاسخ است . پرسش ها از جانبِ شخصی خیالی که  ((دانا)) نامیده می شود مطرح و (( مینوی خِرد= روح عقل )) به آن ها پاسخ می دهد. نخست دو واژه ی  مینو و خرد را در حوزه زبان و فرهنگ ایران باستان بررسی می کنیم.

در اوستا xratav- , اسم مذکر است و به معنای (( خواستن ، تدبیر ، هدف ، مشورت ، پند ، هوش ، فهم ، خِرد و عقل )) به کار رفته است . (Bar thlomae , 1961:335) در فارسی باستان xraBu- به معنی خرد ( kent 1953: 180) در زبان پهلوی xrad به معنی خرد و عقل است ( ر.ک مکنزی 164:1379)

مینو را در زبانِ باستان اغلب به معنای (( روح )) دانسته اند که ممکن است با روان ( ruwah) خلط شود ( ر.ک برومند سعید ) همانطور که از خود متن بر می آید ، مراد از این واژه (( گوهر)) ، (( اصل)) ، (( ذات)) ، (( کُنه )) ، (( باطن )) هر چیزی است که در متون اسلامی تحتِ عنوان (( علت العلل )) مطرح شده است. هر پدیده کُنه و ذاتی دارد که در متون زرتشتی از آن به مینو تعبیر شده است این مفهوم غالبا مفاهیمی چون : راستی ، رادی ، سپاس داری را در بر می گیرد. احتمال می رود این اثر در عهدِ بزرگمهر ، وزیر ، حکیم و مشاورِ خسرو انوشیروان نوشته شده باشد. خرد در کالبدی نمایان می شود و دانا را که شخصیت اصلی این اثر است به روی آوردن خِرد که پرستیدنی ترین نمودهای یزدانی ست ، ترغیب و نصیحت می کند و می گوید : از من آموزش خواه تا تو را راهنمای باشم به سویِ خُشنودی یزدان و نیکان برای نگهداری تن خاکی و رهایی روان مینویی. در آن هنگام مردِ دانا پرسش های خود را یک به یک می پرسد و مینو به آنها پاسخ می گوید.

نداف و پاک نژاد خرد را در مینوی خرد چهار دسته می دانند : 

۱- خردِ افزونی یا خرد مقدس ، خردی که مردم با آن در اندیشه همان گونه همدیگر را می بینند که با چشم 

۲- خردِ پرهیزکاران که روان با تن همواره خواستار آن است 

۳- خردِ غریزی یا آسْن خرد که خرد ذاتی است ، از نخستین لحظه ی آفرینش با اورمزد بوده است و اهورا مزدا خردِ ذاتی را با منش خویش به نیکان می بخشد 

۴- خردِ همه آگاه ، خردِ اورمزدی ست که در آن تاریکی و نادانی نیست ( ر.ک نداف و پاک نژاد 116: 1390)

مینوی خرد را از جنبه های گوناگون می توان بررسی کرد و ویژگی های آن را برشمرد. از نظرِ سبکی می توان این اثر تاثیر گذار را در سه لایه ادبی ، فکری و زبانی مورد کنکاش قرار داد متنی که اگر آن را با متون دیگر هم دوره اش مقایسه کنیم ، متنی مهم ، بی نظیر و تاثیر گذار است که  چون دروازه ای به سمت روشنایی و خرد گشوده و منجر به خلق شاهکار بزرگ ایران و جهان شاهنامه گردید. در مطلبِ ماه آینده به پیوندهای شاهنامه با مینوی خرد خواهیم پرداخت. 

علاوه بر پند و اندرز که مبنای نگارش این متن باارزش است ، مضامین دیگری چون اسطوره آفرینشِ زرتشتی ، زروان ، شخصیت های اساطیری و مانند آن نیز بحث شده است. تاثیر پذیری یک متن از متون پیشین و اینکه هیچ اثری از آثار پیش از خود مستقل نیست ، نخستین بار توسطِ باختین مورد توجه قرار گرفت و سپس ژولیا کریستوا و ژرار ژنت آن را گسترش دادند. شباهت و همانندی روایت ها و خرده روایت ها در شاهنامه با دیگر آثار پیش از خود و همچنین شباهت دیدگاه های دینی و فلسفی مطرح در شاهنامه به ویژه در دیپاچه ی آن ، با برخی از متون پیش از خود ، همچون اوستا ، یادگار زریران ، کارنامه ی اردشیر بابکان ، یادگار بزرگمهر ، بندهش و مینوی خرد و دیگر روایت ها و آثار ملی و حماسی ، وجودِ بینامتنیت میان این آثار را تایید کرده و به شناختنِ آن ها و بازخوانی شاهنامه از طریق آن ها کمک می کند.

پیش تر بیان شد مینویِ خرد را می توان در سه لایه ی ادبی ، فکری و زبانی مورد بررسی قرار داد .

مختصات ادبی غالبا شامل مباحثی چون علم بیان ، بدیع و معانی می باشد که مهمترین آنها شامل : 

۱- تکرار : از مهمترین مختصاتِ ادبی کتاب می توان به تکرارِ لغت اشاره کرد گاهی چند جمله به وضوح تکرار می شود. گاهی یک واج تکرار شده است و جمله واج آرایی ( هم حروفی ) دارد . 

زنِ جوان درست گوهر ِ استوار ِ خسروِ ( نیکنام ) خوب خیم ِ کده افروز ( پرسش ۶۰ ، بندی ) مصوت آ تکرار شده است .

۲- تشبیه : این مختصه که در سبک خراسانی رواج بسیار داشته در متنِ پهلوی نیز با بسامد بالایی دیده می شود. مانِش ( خرد ) اندر همه تن همچون کالبد پای اندر موزه ( = کفش ) است . در پرسش ۴۳ آسمان به تخم مرغی همانند شده است که زمین همچون زرده ی آن است. 

۳- سوال و جواب: شیوه ای ست که در آن متن با پرسش فردی و پاسخ فرد دیگری پیش می رود . 

۴- شیوه عددیه: این شیوه یکی از انواع ادبی ست که شامل سخنان و اغلب پند و اندرزهایی ست که با استفاده از اعداد بیان می گردد. 

پرسید دانا از مینوی خرد که : چند [است] آن مردم که به توانگر و چند [است ] آن که به درویش باید داشتن؟ 

۵- نثرآمیخته با نظم: مینویِ خرد نیز چون آثاردیگر مانندِ ترجمه کلیله و دمنه و کشف الاسرار و بسیاری متون دیگر ، نثر و شعر باهم در آمیخته اند. 

پرسید دانا از مینوی خرد که: خرد بِه [است] یا هنر؟ 

۶- استعاره و مجاز 

۷- اطناب و ایجاز آمیخته باهم: در متونِ پهلوی از جمله مینوی خرد بنابر ایجاز و کوتاهی جملات نهاده شده است اما گاهی مواردی از اطناب دیده می شود. 

۸- بی پیرایگی: از جمله مهمترین ویژگی متون پهلوی و به تبع متون سبک خراسانی (نظیر تاریخ بلعمی ) را می توان بی پیرایگی دانست. مبنای متن بر خالی بودن از صنایعِ بدیع همراه روانی و سادگی لغات و ترکیبات است . 

مختصاتِ فکری مینوی خرد: اغلب ویژگی متون سبک خراسانی را می توان شادی گرایی ، خردمداری و برونگرایی نام برد که در متون پهلوی نیز ملاحظه می شود. دعوت به نشاط و شادی ، ستایش می ، ستایش خرد ، دَم غنیمتی ، نکوهش گیتی ، عقاید اساطیری از مواردی ست که درون مایه ی مینوی خرد می باشد.

پرسش دانا درمورد : چه کسی نیرومندتر ؟ چه کسی تیزتر ؟ چه کسی شادتر ؟ چه کسی غمگین تر است ؟ 

مینوی خرد پاسخ می دهد : که اورمزد خدا ( از همه ) متحمل تر است که نُه هزار سال بدی را نسبت به آفریدگان خود از سوی اهرمن بیند ، با این همه بجز به عدالت و با تحمل او را نزند. و سپهر نیرومندتر و حافظه ی مردمان تیزتر و روان نیکو کاران شادتر و روان بدکاران غمگین تر است. 

پرسید دانا از مینوی خرد که کدام زندگی بدتر و از نظر خرد چه کسی ناپسندتر است؟ 

مینوی خرد پاسخ داد : که زندگیِ کسی بدتر است که با بیم و گفتار دروغ زندگی کند . و از نظرِ خرد کسی ناپسندتر است که به مینو نگرود و گیتی را بیاراید.

پرسید دانا از مینویِ خرد که کدام سرور و سالار و دوست و خویشاوند و زن و فرزند و سرزمین بدتر است؟ 

مینوی خرد پاسخ داد: آن سروری بدتر است که نتواند کشور را ایمن و مردمان را بی ستم دارد. و آن سالاری بدتر است که از نظر هنر بَد و نسبت به ( نیکی ) کنندگان ناسپاس باشد و شاگردان را یار و مدافع نباشد. و آن خویشاوند بدتر است که در هنگام بدبختی یاور نباشد. و آن زن بدتر است که با او به شادی نتوان زیست. و آن فرزند بدتر است که نامبردار نباشد. و آن سرزمین بدتر است که به نیکی و ایمنی و آسایش در آن نتوان زیست.

این خِردنامه ی مهم پندارهای مهم زیستن را با زبانی ادبی بیان می دارد که نه تنها در نوع خود همتایی ندارد بلکه سرمنشاء چشمه های فکری و اندیشه های ناب انسانی ، اخلاقی ، اجتماعی ، خانوادگی و فرهنگی و نحوه ی حکومت داری آنهم از نوع دادگری و عدالت خواهی و بدور از نگاه تبعیض آمیز می باشد. به راستی که خواندن متن هایی چنان باارزش در رابطه با فرهنگ ایران و شناخت جایگاه آنان می تواند کمک شایانی به درک سیر تحول و پیشرفت های مدنی ما در آن دوران داشته باشد.

حال مختصات زبانی مینوی خرد را به طور مختصر نام می بریم  که معمولا در سه ساحت آوایی ( موسیقیایی) لغوی و نحوی بررسی می شود. 

۱-مختصات آوایی: در این بخش می توان به بررسی مسائلی چون ابدال حروف ، واو معدوله ، تلفظ های کهن و غیره در مینوی خرد پرداخت. 

۲- اشباع کسره اضافه: در متون پهلوی کسره اضافه به صورت T  به کار رفته است و در دوره های بعد به e تبدیل شده است.

۳- حذفِ کسرهِ اضافه 

۴- تشدید: در متون پهلوی برخی از کلماتی که امروز بدون تشدید تلفظ می شوند مشدد به کار رفته اند . نظیر زَر (  zarr) پَر ( parr) 

۵- صامتِ میانجی: صامت میانجی همزه است نه ( ی) یعنی نیامرزیدن در فارسی گاهی چنین است: (( اگر نَه آمرزی ما را و رحمت نکنی بر ما حقا که ما باشیم از زیان کاران )) نه آمرزی یعنی نیامرزی 

۵- تلفظِ واوِ عطف 

۶- قلب: گاهی برخی از حروف کلمه ( در قیاس با فارسی نو ) جابه جا می شوند. وخشایش یعنی بخشایش 

۷- ادغام: در پاره ای از کلمات از دو حرف هم جنس یا قریب المخرج یکی قید شده است . دش شرم به معنی بی شرم

بدون تردید همه ی آنچه در رابطه با مینوی خرد هست را نمی توان در مطلبی چنین نگاشت و به قلم کشید. در پایان چند خوشه از این مزرعه ی پُرخیر و نعمت فزاینده ی دانش برگزیده تا خواننده را ترغیب و تشنه ی یافتن داریم چرا که پرسش و دانایی پیش از انسان خلق گردید.

یکی از مسائلی مطرح شده در مینوی خرد ، اعتماد نکردن به نیکی جهان است ، زیرا بنیاد ندارد و از میان خواهد رفت. در پرسش یک بندهای 98 تا 111  چنین آمده است : به هیچ نیکی گیتی تکیه مکن - چه نیکی گیتی همچون ابری ست که در روزهای بهاری آید که به هیچ کوه نپاید.

مبر خود به مهر زمانه گمان 

نه نیکو بود راستی در کمان

چو دشمنش گیری نمایدت مهر 

و گر دوست خوانی نبینیش چهر 

یکی پند گویم تو را من دُرُست 

دل از مهرِ گیتی ، ببایدت شُست 

فردوسی بزرگ 

دادگری ، خصیصه ای که با آن ایرانیان باستان را به یاد می آوریم. داشتنِ انصاف و گرفتنِ جانب حق و دادگری  چه با دوستان چه با دشمنان از نکاتی ست که در مینوی خرد بدان سفارش شده است. 

52 با دشمنان با انصاف ستیزه کن 53 با دوست به پسند دوستان رفتار کن  ( مینوی خرد) 

در این خردنامه ، بهترین سلاح در برابرِ دیوان و اهریمنان خرد می باشد. 

این متن کهن نشان از میزان اهمیت ایرانیان باستان به خرد و رهایی از جهل و نادانی ست. مساله ای که این روزها شاید بخش عظیمی از مشکلات جامعه ست ، عدم نیاز پرسشگری ، ترس از پرسشگری این که به دلایل مختلف معنای وجود و پیدایش مفهوم ( دازاین )  در میان مردم حتی روشنفکران و اندیشمندان کمرنگ شده و فلسفه ی تفسیر انسان و هستی به گونه ای نو مطرح نمی گردد که بتوان با وجود او به جهان چیزی افزود  این نکته ی مهم جای بسی تامل دارد. فضا و بستر آزاد اندیشی می تواند خون تازه ای باشد برای رکود اندیشه و جهان بینی انسان عصر حاضر ، کما اینکه ما ایرانیان متونی داریم که می توان با ترویج افکار و اندیشه های انسانی ، اخلاقی آنها را بیشتر و مناسب تر معرفی کرده و پایه ی آموزش نونهالان و فرزندان این بر و بوم قرار داد. 

خرد رهنمایی و خرد دلگشای 

خرد دست گیرد به هر دو سرای 

فردوسی بزرگ

نگارنده: حسرت محمودآبادی ، شاعر و منتقد

بُن مایه ها : 

۱- پیامبر آریایی ( ریشه های ایرانی در کیش های جهانی ) نوشته : امید عطایی فرد 

۲- مینوی خرد به کوشش دکتر یاسر دالوند با مقدمه ی دکتر سیروس شمیسا 

۳- اندرزهای مینوی خرد و تاثیر آن بر شاهنامه فردوسی  نوشته : محمود مهجوری ، ابراهیم استاجی ، عبدالله غلامی ، سیده زهرا میرنژاد