دکتر مختار فیاض

مقدمه
"مدیر مدرسه" اثر جلال آل احمد یکی از نخستین و شناخته‌ترین رمان‌های زبان فارسی است. هرچند این رمان نسبتاً کوتاه، با زبانی بسیار ساده به‌نگارش درآمده است؛ با این حال ساده‌بودن زبان، به معنی فاقد ارزش‌های هنری بودن نیست.

بحث
داستان، شرح‌حالِ معلمی خسته از شغلِ معلمی است که با رشوه و پارتی، حکم مدیریت دبستانی را دریافت می‌کند تا در این واحد آموزشیِ حاشیهٔ شهر، با آرامش و بدون استرس و زحمتِ کلاس‌داری، یک‌سال تحصیلی را سپری کند.
در همین طرح و پیرنگ ابتدایی،  نگاه انتقادی نویسنده از نگارش چنین رمانی به‌وضوح هویداست.

 ۱- بنا بر آنچه در بالا آمد، فکر کنم نخستین ویژگی این رمان، ایرادها و انتقادهای پی‌درپی و مداومی است که نویسنده به نظام اجتماعی و آموزشی وارد می‌کند. به‌طور مثال او بسیار تمسخرآمیز موضوع انشای معلم این درس را ذکر می‌کند و با توضیح عملکرد معلمان، ناظم و مستخدمان مدرسه، معضلات آموزشی و کلاً نظام اجتماعی را گوشزد می‌کند.
۲- دومین ویژگی این رمان، توصیف‌های زیبا، جاندار و جزء‌به‌جزء صحنه‌هایی است که نقش محوری در حس‌دادن دارند و می‌توانند تا انتهای کار و پس از اتمام داستان، و یا شاید تا همیشه، در پسِ ذهن‌ خوانندگان باقی بمانند. توصیف‌ هیکل و قیافه‌های معلمان و دانش‌آموزان، صف مدرسه، ابعاد و فضای فیزیکی مدرسه و حتی قیافه‌های اولیای دانش‌آموزان از آن جمله است.
۳- توجه به نکات روان‌شناسی و گفتگوهای درونی راوی با خود در متن، چنان محسوس است که شاید بتوان از آن، به‌عنوان برجسته‌ترین تکنیکِ آل احمد در مدیر مدرسه یاد کرد. گفتگوهای درونی راوی با خود، از  مهم‌ترین و جدی‌ترین مباحث تربیتی و فلسفی است که راوی بنا دارد آن را با مخاطب خود درمیان گذارد.
۴ـ از دیگر ویژگی‌های مدیر مدرسه، طنز ملیح و دلنشینی است که از زبان راوی، گاه‌به‌گاه شنیدنی است و در کنار مباحث جدی و شاید غم‌انگیز، باعث تلطیف فضا و فرح خواننده می‌شود: «من و ناظم عین دو طفلان مسلم بودیم و معلم کلاس چهارم، عین خولی، وسط‌مان نشسته بود»، « بلند بلند حرف می‌زدند و قایم فین می‌کردند» و...
۵- از بُعد زیبایی‌شناسانه، جملات ادبی قابل تأملی در این اثر به چشم می‌خورد که توجه به آن‌ها، التذاذ از متن را چند برابر می‌کند: «حتی سلامش هم بوی عرق می‌داد»، « یارو با چشم‌هایش سلام کرد»، «انگار تمام آجرها فقط به‌خاطر پاهای او، سینه‌های خودشان را صاف روی زمین، پهن کرده بودند.»و...
۶-  ویژگی بارز دیگر مدیر مدرسه، استفاده از واژه‌ها و ترکیب‌های خوش‌تراش و مَثَل‌های موزون و خردمندانه فارسی است؛ مثل‌هایی نظیر : لولهنگش آب می‌گرفت، پیزر لایِ پالان نگه‌داشتن، نانش توی روغن است، کله‌اش بوی قورمه‌سبزی می‌داد و...
۷- بسامد نام‌آواهای لطیف زبان فارسی در مدیر مدرسه چنان محسوس است که خواننده به‌هنگام مطالعه، موسیقی دلنشین آن‌ها را با گوش درون خود می‌شنود و حلاوت‌شان را می‌چشد. نام‌آواهایی نظیر : درق و دروق، چرق و چروق، گاراپ و گروپ، چلپ و چلوپ، خرت و خورد و...
 *نتیجه‌گیری*

مجموعاً مدیر مدرسه علیرغم این‌که ممکن است در مقایسه با رمان‌هایی همچون بوف کور، چشم‌هایش، سووشون، کلیدر، جای خالی سلوچ، تنگسیر، و شوهر آهو خانم از بُعدِ هنری اهمیّت کمتری داشته باشد ولیکن یکی از شناخته‌ترین رمان‌هایی است که نسل کتاب‌خوان گذشته با آن مأنوس بوده‌است.