سهیلا شعبانی
 
کشور عربستان در جنوب غرب آسیا با مساحتی حدود ۲٬۱۵۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع واقع شده است، در زمان‌های قدیم این کشور سه بخش داشت، بخش شمالی و غربی (حجاز) بخش مرکزی و شرقی (صحرای عرب) و بخش جنوبی (یمن) نزدیک به ۸۵ درصد از وسعت کشور عربستان بیابان است، و در قسمت‌های کمی از آن آب  منطقه‌ای که از بارندگی می‌ماند یافت می‌شود.

 مشهورترین شهرهای عربستان مکه، مدینه و ریاض می باشد، شهر مکه ۳۳۰ متر از سطح دریا بلندتر است. تاریخ مکه برمی گردد به زمان حضرت ابراهیم خلیل الله و ساخت بنای کعبه.  مدینه شهری است که در شمال مکه قرار دارد، قبل از اسلام آن را یثرب می نامیدند و بعد از هجرت پیامبر (ص) مدینه الرسول نام گرفت. ریاض پایتخت عربستان در بخش مرکزی شرقی کشور قرار دارد.
 به طور مسلم شبه جزیره عربستان از زمان‌های گذشته مسکن قبایل زیادی بوده است که برخی از آنان در طی حوادث نابود گردیده اند. در تاریخ این سرزمین سه قبیله که تیره‌هایی از آنها جدا شده است بیش از همه نام و نشان دارند.
 (بائده) به معنای نابود شده، شاید همان قوم عاد و ثمود بودند که در قرآن از آنها یاد شده است.
(قحطانیان) فرزندان یعرب بن قحطان، که دریمن و نقاط جنوبی عربستان مسکن داشتند و آنان را عرب اصیل می نامند، یمنی‌های امروز از قبیله‌های" اوس و خزرج" که در آغاز اسلام دو قبیله بزرگ در مدینه بودند از نسل قحطان می‌باشند.
( عدنانیان) فرزندان حضرت اسماعیل، فرزندان عدنان به تیره‌های مختلفی تقسیم شدند که از میان آنان قبیله‌ای که شهرتی بدست اورد قبیله قریش و در میان آنان بنی هاشم بود.
 عموما اعراب زمان جاهلیت و به خصوص فرزندان عدنان، امانت‌دار، مهمان نواز و سخاوتمند بودند و حافظه های نیرومندی داشتند که اشعار و خطبه‌ها را حفظ می‌کردند، اما؛ در کنار این محاسنات درگیر فساد و خرافاتی بودند که هر کمالی را خنثی می‌کرد. وجود بی‌نظمی، هرج و مرج، و نبودن یک حکومت مقتدر، آنان را یاغی، سرکش و خانه به دوش بار آورده بود. هرچند که اعراب در نقاط مختلف عربستان دارای روابط تجاری با اقوام متمدن دنیا بودند و در نقاطی از این کشور تمدن‌هایی وجود داشت اما؛ به استناد تاریخ، هم چنان درگیر عقاید مختص به خود بودند. طبقات روشنفکر عرب ستاره و ماه می پرستیدند،  قبیله (بنی ملیح) جن پرست بودند،  قبیله ( حمیر) آفتاب، ( کنانه) ماه، ( لخم) مشتری و ...  طبقه منحط که اکثریت سکنه عربستان را تشکیل می داد؛ علاوه بر بت‌های قبیله‌ای و خانگی به تعداد روزهای سال بت داشتند و می‌پرستیدند، و حوادث هر روزه را به یکی از بت ها وابسته می‌دانستند. تا حدی که بت پرستی دین رایج گشت و به صورت گوناگون در بین دیگر قبایل نفوذ کرد، به مرور زمان کعبه بت خانه خدایان اعراب جاهلی گردید، بت هایی چون ( لات، عزی، هبل و...) خضوع اعراب در مقابل بت ها حیرت اور بود. در بعضی از قبیله‌ها، شخصی را با تشریفات خاص انتخاب می‌کردند و در پیشگاه الهه و اصنام خود قربانی می‌ساختند، و پیکر خونین وی را در نزدیکی قربانگاه دفن می‌نمودند، به طوری که در جزیرة العرب از خانه تا بیابان و از خانه خلق تا خانه خالق انباشته از الهه بود.

مردان اعراب در سلحشوری بسیار قدرتمند، طمعکار و حریص بودند و علاقه وافری به مادیات داشتند،  هرچه آزادی آنان را محدود می‌کرد متنفر بودند، و از کودکی با غارتگری، جنگ و قتال خو گرفته و بزرگ می شدند.عرب جاهل معتقد بود که خون را جز خون نمی‌شوید.

  زن در میان اعراب محرومیت عجیبی داشت، و با فجیع‌ترین وضع ممکن زندگی می‌کرد،  نخستین طایفه‌ای که پیش قدم زنده به گور کردن دختران شد طایفه بنی تمیم بود، رسول خدا(ص) در این باره می‌فرماید: "این عمل یک سنگدلی است و ملتی که رحم و عواطف نداشته باشد مشمول رحمت الهی نمی‌گردد"
 زن در میان اعراب همچون کالایی بود که خرید و فروش می‌شد و از همه حقوق اجتماعی و فردی و حتی حق ارث محروم بود.  هم چون اثاث و لوازم زندگی به شمار می رفت. معمولا در بعضی قبایل از بیم قحطی دختران خود را در روز اول تولد سر می‌بریدند، و یا از بالای کوه به دره عمیقی پرت می‌کردند، گاهی هم در میان آب غرق می‌نمودند، در بیشتر موارد مردان به بهانه‌های مختلف با متهم ساختن و اذیت کردن زنان خود از دادن مهریه سر باز می‌زدند. حتی زمانی که زنی از شوهرش طلاق می‌گرفت، حق ازدواج مجدد او منوط به اذن شوهر اول بود و اذن شوهر نخستین هم غالباً با دریافت مهر انجام می‌شد.

مردم جزیره العرب آن چنان غرق در خرافه پرستی و اوهام بودند که به چیز دیگری فکر نمی کردند. ؛ مثلا: اگر گاو ماده آب نمی‌خورد گاو نر را می‌زدند. شتر سالمی را داغ می‌زدند تا دیگری بهبود یابد. اگر مار و عقرب به کسی نیش می‌زد بر گردن مار و عقرب گزیده، زیورآلات طلا می‌آویختند. شتری را در کنار قبری حبس می‌کردند تا صاحب قبر هنگام قیامت پیاده محشور نشود و... اسلام با این خرافه‌ها به صورت‌های گوناگون مبارزه کرد. در حقیقت عرب با قبول اسلام  از حکومت قبیله‌ای به حکومت جهانی قدم گذاشت، زیرا پیامبر اسلام ( ص) توانست از قبایل پراکنده عرب امتی واحد تشکیل دهد.( توماس کارلایل)، زبان شناس، تاریخ نگار و فیلسوف اسکاتلندی در کتاب نقشه های استعمار در راه مبارزه با اسلام در این باره می گوید: خداوند عرب را به وسیله اسلام از تاریکی‌ها به سوی روشنایی‌ها هدایت فرمود و از ملت خموش و راکدی که نه صدا از آن در می‌آمد و نه حرکتی از آن محسوس می‌شد مکتبی پدید آورد که از گمنامی به سوی شهرت،  از سستی به سوی بیداری، از پستی به سوی فراز، از عجز و ناتوانی به سوی نیرومندی سوق داده شد.نورشان از چهار سوی جهان می‌تابید، و از اعلان اسلام یک قرن نگذشته بود که مسلمان یک پای در هند و پای دیگر در آندلس نهادند.

 مورخ نامی غرب ( مسیو رنان) در کتاب تمدن اسلام و عرب می نویسد: تا زمان این حادثه حیرت انگیز ( اسلام) که ناگهان نژاد عرب را به لباس جهانگیری و خلاق معانی به ما نشان داد هیچ یک از قسمت‌های عربستان نه جزء تاریخ تمدن دنیا شمرده می شد و نه از حیث علم یا مذهب نشانی از آن بود.

پیامبر (ص)اهداف رسالت خود را با توجه به آیه های ۱۵۲و ۱۵۳ سوره انعام چنین بیان می‌کند:
 -من برای این مبعوث شدم که شرک و بت پرستی را از بین ببرم.
- در سرلوحه برنامه من احسان و نیکویی به پدر و مادر قرار گرفته است.
 - در آیین پاک من، فرزند کشی به منظور ترس از فقر، زشت ‌ترین عمل شمرده می‌شود.
- برای این انگیخته شده‌ام که بشر را از کارهای زشت دور کنم و از هر پلیدی پنهان و آشکار باز دارم.
- در شریعت من آدم کشی، و خونریزی به ناحق اکیداً ممنوع است، و این ‌ها سفارش‌های خدا است تا بیندیشید.
- خیانت به مال یتیم حرام است.
- اساس آیین من عدالت است و کم فروشی حرام می‌باشد.
- هیچ کس را به بیش از توانایی خود تکلیف نمی‌کنیم.
-  زبان و گفتار های انسان که آیینه تمام نمای روحیات او است باید در راه کمک به حق و حقیقت به کار افتد و جز راست نباید بر زبان جاری شود، اگرچه به ضرر گوینده باشد.
 - به پیمان‌هایی که با خدا بسته‌اید احترام بگذارید.

مسلما برای به دست آوردن ارزش اسلام باید به این نکات توجه داشت. ۱- محیط نزول قرآن جایی که اسلام در آن جا پدید آمد و رشد نمود.۲- بررسی افکار مردمی که در متمدن‌ترین نقاط جهان آن روز می‌زیستند.

درخشان‌ترین تمدن که در تاریخ آن روز معرفی شده است، محیط امپراتوری (روم و ایران) است. در آن زمان روم مانند ایران درگیر جنگ‌های داخلی و خارجی که با ایران بر سر ارمنستان و غیره داشتند، اختلافات کشیشان، مسلک‌های مذهبی گوناگون، جنگ سفیدپوستان و زردپوستان شمال و مشرق بر سر نقاط حاصل خیز اروپا بود. تاریخ نویسان معتقدند که اوضاع سیاسی، اجتماعی و مالی روم در هنگام ظهور اسلام بسیار آشفته بود.
در سال هفتم هجری، پیامبر( ص)  برای تثبیت اسلام به پادشاهان کشورهای مختلف نامه نوشت و آنان را به دین خود  دعوت کرد، هرقل قیصر روم، خسرو پرویز پادشاه ایران، محمد به مقوقس بزرگ مصر، نجاشی پادشاه حبشه و منذر بن ساول التمیمی حاکم بحرین بود.

بسم الله الرحمن الرحیم
از محمّد فرزند عبداللّه به هرقل، بزرگ و پادشاه روم. درود بر آنها که پیروى از حق کنند، تو را به اسلام دعوت مى‌کنم، اسلام‌آور تا در امان و سلامت باشى و خداوند به تو دو پاداش دهد. (یکى پاداش ایمان خود و دیگر پاداش کسانى که به پیروى تو ایمان مى آورند).
اگر از آئین اسلام روى گردانى گناه اریسیان (نژاد رومى و جمعیت کارگران) نیز بر تو خواهد بود. «اى اهل کتاب! ما شما را به یک اصل مشترک دعوت مى کنیم که غیر از خدارا نپرستیم، کسى را شریک او قرار ندهیم، بعضى از ما بعضى دیگر را به خدائى نپذیرد، هر گاه آنان از آئین حق سر برتابند بگوئید: گواه باشید که ما مسلمانیم»

هنگامی که قیصر روم نامه را باز کرد، با دیدن《 بسم الله》به فکر فرو رفت و با خود گفت: حقا که نویسنده نامه پیامبر موعود انجیل و تورات است، پس امر کرد تا برای اطلاعات بیشتر سراسر شام را بگردند، اتفاقا؛ ابوسفیان که برای تجارت در روم به سر می برد را پیدا کردند و به قصر دعوت نمودند، تا در مورد نویسنده نامه پاسخگوی سوالاتی باشد. هرقل بعد از سوال و جواب با ابوسفیان گفت: می دانستم که پیامبری با چنین مشخصات ظهور خواهد کرد، اما؛ فکر نمی کردم که از قریش باشد. آنگاه با احترام پیک را فراخواند و با دادن هدیه و نامه او را روانه عربستان کرد.

 لازم است در بررسی اوضاع آن روز ایران نقاط ضعف کشور خود را نیز بیان کنیم تا علاقه به وطن مانع از واقع بینی ما نگردد، هر چند مطالعه دوران حکومت ساسانیان خود گواه این مطلب است.

ظهور اسلام در ایران با دوران پادشاهی خسرو پرویز مصادف شد. در آن زمان دو دولت روم شرقی و ایران ساسانی بر قسمت اعظم دنیای متمدن آن روز حکمرانی می کردند. جنگ های ممتد ایرانیان از دوران سلطنت انوشیروان آغاز و تا زمان خسرو پرویز ادامه داشت، حدود ۲۴ سال، خسارت های سنگین، مخارج هنگفت جنگ ها این دو دولت را از کار انداخته بود.زیرا  پادشاهان ساسانی علاوه بر هزینه های جنگ عموماً تجمل گرا و پر تشریفات هم بودند. (مرتضی راوندی) مولف کتاب تاریخ اجتماعی ایران، که از مهم ترین مراجع در زمینه جامعه شناسی تاریخی ایران است، از علل انحطاط، آشفتگی و نابسامانی عصر ساسانی سخن می‌گوید: خسرو پرویز ۳۰۰۰ زن و ۱۲ هزار کنیزک ساززن و بازیگر، شش هزار مرد پاسبان،  ۸۵۰۰ اسب مخصوص سواری ۹۶۰ فیل ۱۲ هزار استر مخصوص بردن بنه، و هزار شتر داشت.  اختلاف طبقاتی در عهد ساسانیان به شدیدترین وجه دیده می‌شد. (راوندی) انحصاری بودن آموزش و پرورش را برای طبقات ممتاز چنین ترسیم می‌کند: در این دوره تعلیم و تربیت و فرا گرفتن علوم متداول انحصار به موبد زادگان و نجیب‌زادگان داشت و اکثریت نزدیک به اتفاق فرزندان ایران از آن محروم بودند.طبقه‌های اشراف و روحانیون از طبقات دیگر مستثنی بودند که این نیز ریشه در تمدن‌های پیشین ایران داشت. هفت خانواده‌ اشراف و طبقات پنجگانه امتیازاتی داشتند که عامه مردم از آن بی‌بهره بودند. پیشه وران و کشاورزان با وجودی که سنگینی بار مخارج اعیان و اشراف را بر دوش داشتند از همه مزایای حقوقی محروم بودند‌. نظام طبقاتی آزادی انسان را برای انتخاب روش زندگی و سرنوشت خویش کاملا سلب می کرد.
(امیانوس مارسلینوس) تاریخ نگار رومی، در کتاب ایران فی عهد الساسانین نقل می‌کند: کشاورزان و کارگران ایران در زمان ساسانیان در نهایت ذلت و خواری و بدبختی به سر می‌بردند. در موقع جنگ پیاده از عقب لشکر حرکت می‌کردند، طوری آنها را بی‌ارزش می‌شمردند که گویا بردگی برای آنان برای همیشه نوشته شده است، هیچ اجر و مزدی در مقابل کار خود دریافت نمی‌کردند. و این در زمانی است که کاخ‌های افسانه‌ای ساسانی پر از جواهرات و اشیا نفیس و قیمتی است، یکی از آنها قالی سپید و بزرگی بود که در تالار کاخ بهارستان کسری انداخته می شد، در کتاب پیامبر اثر (زین العابدین رهنما) نوشته شده است: این قالی دارای ۱۵۰ ذراع طول و ۷۰ ذراع عرض که تمام تارو پود آن زربفت و جواهر نشان بوده است. یا درفش کاویانی که معمولاً در میدان جنگ برافراشته می‌شد و در جشن‌ها بر فراز کاخ نصب می‌گردید، این پرچم نیز با جواهرات گرانبها و ارزشمند تزیین شده بود.

حکمرانان ساسانی برای تحکیم سلطنت خود از وجود روحانیون بیشتر استفاده می کردند و در اطراف و اکناف مملکت آتشکده‌هایی برپا می ساختند، و در هر آتشکده تعداد زیادی موبد جای داده بودند،  و بدین ترتیب دین زرتشتی آیین درباری شد. مذاهب مختلف یکی پس از دیگری پدید آمد (مزدک، مانی ...) همین ها باعث شد که در اواخر دوره ساسانی آیین زرتشتی حقیقت خود را از دست دهد و به خرافه و افسانه‌ها تبدیل شود. همه این ها در حالی بود که از زمان انوشیروان به بعد راه تفکر در ایران باز شده و در نتیجه نفوذ فرهنگ یونانی و هندی و همچنین تماس عقاید زرتشتی، عقاید مسیحیت و مذهب‌های دیگر بیش از پیش این امر را تقویت می نمود و سبب بیداری مردم ایران می گشت و لذا بیشتر از هر وقت دیگر از فساد در جامعه روحانیت زرتشتی وخرافات رنج می‌بردند.
در سال هفتم هجری پیامبر(ص) نامه‌ای به خسروپرویز پادشاه ساسانی نوشت و او را به اسلام دعوت کرد.

بنام خداوند بخشنده مهربان، از محمد، فرستاده خدا، به خسرو، بزرگِ ایران. درود بر آن کسی که حقیقت را بجوید و هدایت را پیرو باشد و به خداوند و رسولش ایمان آورد و گواهی دهد که جز الله معبودی نیست و شریک ندارد و یگانه است، و گواهی دهد که محمّد بنده و فرستادهٔ اوست. من تو را به سوی خدا می‌خوانم. فرستاده خدا برای همگان هستم تا آنان را بیم دهم و حجت را بر کافران تمام کنم. اسلام بیاور تا در امان باشی و اگر از اسلام روی‌گردان شوی، گناه مردم مجوس بر گردن تو است.

خسرو پرویز که نامه را خواند ، با عصبانیت آن را پاره کرد و گفت: این کیست که من را به دین خود فرا مى خواند و نامش را پیش از نام من مى‌آورد؟! و مُشتى خاک براى پیامبر(ص) فرستاد.
 پیامبر(ص) با شنیدن سخنان پادشاه ساسانی فرمود: «خداوند، مُلک او را پاره کند که نامه مرا پاره کرد! بدانید که به زودى، شما مُلک او را متلاشى و خاک او را تصرّف خواهید کرد».
جنگ ایران و روم آغاز شد، سپاه ایران، سوریه را فتح کرد، بعد از آن انطاکیه و آسیای صغیر را به تصرف خود در آورد. سرانجام پس از ۲۰ سال جنگ و خونریزی هر دو سپاه قدرت و امکانات خود را از دست داده و با تلفات زیاد پیمان صلح بستند، به این شرط که دولت روم سالی معادل بیست هزار دینار به دولت ایران بدهد. هنوز لطمه‌های این جنگ جبران نشده بود که بار دیگر جنگ ۷ ساله‌ای آغاز گردید، وقتی  (تی باریوس) به سلطنت روم رسید به منظور انتقام با حملات شدید ایران را تهدید نمود، خسرو پرویز که تازه زمام امور را بدست گرفته و دنبال بهانه می گشت، در سال ۶۱۴ میلادی بهانه ای به دست آورد و مجدداً به رومیان  تاخت، در اولین حمله شام و فلسطین و آفریقا را فتح و اورشلیم را غارت و کلیسای قیامت و مزار مسیح آتش زد. مغلوب شدن رومیان خداپرست به دست ملل آتش پرست باعث شد بت پرستان مکه این شکست را به فال نیک بگیرند. چیزی نگذشت که خسرو پرویز به دست فرزند خود شیرویه کشته شد، شیرویه پس از ۸ ماه از مرگ پدر درگذشت، در مدت ۴ سال از زمان کشته شدن خسرو پرویز تا جلوس آخرین پادشاه ساسانی یزدگرد عده‌ای که شمار آنها  ۶ تا ۱۴ تن نوشته‌اند بر تخت پادشاهی تکیه زدند، وبدین ترتیب در مدت ۴ سال ۱۴ بار یا کمتر کودتا شد و هر بار یکی را می کشتند و دیگری را به جای او می نشاندند، و همین باعث  هرج و مرج در ایران گردید، سپاه اسلام هم که ضعف خاندان ساسانی را مشاهده نمودند،، وقت را غنیمت شمرده و با حملات خود به این اوضاع خاتمه دادند، و این گونه بود که  کشمکش‌های طولانی مدت ایرانیان به پیشرفت فتوحات اسلامی کمک شایان کرد .

کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، اثر متفکر شهید مرتضی مطهری می خوانیم : دین اسلام با سرعت شگفت انگیز در ایران پیشرفت کرد و ملت ایران بدون جنگ و جدال از آن استقبال نمودند طولی نکشید که اکثریت مردم ایران به استثنای کوه‌های مازندران و دیلمان دین اسلام را پذیرفتند.
در قرن چهارم هجری بود، که طبرستان و گیلان نیز به تصرف مسلمین درآمد و در این قرن مردم ایران استقلال سیاسی به هم رساندند و سامانیان رشته علاقه خود را با خلافت بغداد قطع کرده و در خراسان و نواحی شرقی ایران سلطنت مستقل بر پا ساختند، به طوری که دیگر از نظر فهم و درک مبانی دینی احتیاج به مرکز خلافت نبود.
 نخستین افراد ایرانی که دین اسلام را از طریق سند به هندوستان بردند غزنویان بودند، در زمان این پادشاهان جماعتی از دانشمندان ایرانی به هند رفتند مانند؛ ابوریحان بیرونی دانشمند و حکیم معروف خراسانی. با به قدرت رسیدن تیموریان مناسب حکومتی و مذهبی در دسترس ایرانیان قرار گرفت و هزاران شاعر و عارف و فقیه و مجتهد از ایران به هندوستان رهسپار شدند، یکی از بزرگترین آنها میرزا غیاث بک است که در خراسان زندگی می‌کرد و از طرف شاه طهماسب فرمانروای مرو شد، اما؛ بنا به دلایلی شاه طهماسب بر وی خشم گرفت و اموال او را مصادره کرد وی ناگزیر راه هندوستان را پیش گرفت و در آگره به دربار جلال الدین اکبر راه یافت، پس از مدتی دختر او نور جهان به زوجیت جهانگیر درآمد و نور جهان ملکه هندوستان شد.
از  مفاخر دیگر ایرانی سید علی همدانی است که هزارها شاگرد در کشمیر تربیت کرد و هر کدام برای خود استاد شدند. مقبره سید علی همدانی هنوز هم در کشمیر محترم است و مردم  آن را زیارت می‌کنند.

در عصر خوارزم شاه مخصوصاً علاءالدین محمد خوارزم شاه که ترکستان و... به دست وی افتاد،  رفت و آمد ایرانیان با خاک چین زیاد شد پس از حمله مغول و سلطنت بر ایران جماعت زیادی از ایرانیان در چین ساکن شدند و به دستور چنگیز خان ارباب علوم و معارف واصحاب حرف و صنایع به چین و مغولستان گردیدند و به مردم چین دانش آموختند. مردم ایران از این فرصت استفاده کرده و علاوه بر هنرهای معمولی، دین و آیین خود را نیز به آنها تعلیم دادند و این گونه شد که دین اسلام در چین توسط ایرانیان راه یافت و کتب دینی مسلمین چین نیز به زبان فارسی تالیف گردید. بدین ترتیب اسلام به مغرب و شمال آفریقا نیز نفوذ پیدا کرد. مرحوم (صدر) در کتاب تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام اثبات می‌کند: اول کسی که قرآن را جمع آوری کرد و نوشت امیرالمومنین علی (ع) بود. اول کسی که قرآن را نقطه گذاری کرد( تا آن وقت نقطه گذاری در خط معمول نبود) ابوالاسود دئلی از اصحاب امیرالمومنین بود. اول کسی که در علم قرائت کتاب تصنیف کرد ابان بن تغلب بود، او اول کسی است که در معانی قرآن و توضیح لغات مشکله قرآن کتاب نوشت. اول کسی که در فضائل قران کتاب نوشت ابی بن کعب صحابی معروف است که شیعی بود.  اول کسی که در مجازات قرآن تالیف کرد فراء نحوی معروف است که شیعی و ایرانی است. اول کسی که در احکام قرآن کتاب نوشت محمد بن سائب کلبی است. و اول کسی که در تفسیر تصنیف کرد سعید بن جبیر بود.

از تابعین و شاگردانی که در قرن اول و دوم هجری می زیسته اند،  ۱۰ نفر  به عنوان متخصص فن قرائت شناخته شده‌اند. که چهار نفر از آن ها ایرانی‌ و سه نفر غیر ایرانی که از چهار نفر ایرانی دو تن شیعه و از سه نفر غیر ایرانی نیز دو تن شیعه بودند. و بدین ترتیب، فقه و فقاهت و عرفان و تصوف به وسیله این افراد در ایران رونق پیدا کرد و به دیگر ممالک راه یافت.