ضمن اینکه اقدامات شتابزده در ساختار داخلی تحت عنوان «اصلاحات» و رفتارهای خارج از عرف دیپلماتیک نسبت به شرکای سیاسی منطقه ای ناخودآگاه ارتباطی را بین این دو برقرار می سازد. مرور تاریخچه تحولات چند دهه گذشته این کشور به خصوص در مقاطعی که مقامات سعودی دست به اقداماتی جهت اصلاحات زده اند، نشان می دهد جنس اقدامات در حال انجام از گذشته، متفاوت به نظر می رسد.

 

همین موضوع باعث شده حتی متحدان عربستان نیز جانب احتیاط را در موضع گیری ها رعایت کنندوتصمیم ها را در اتاق انتظار نگه دارند.«محمد بن سلمان» به عنوان نماینده نسل جوان سعودی ها که به نظر می رسد اکنون زمام امور را در دست دارد، به دلیل نبود گردش نخبگان درساختار آریستوکراتیک وراثتی سعودی به مدت چند دهه که فرصت ارتقا در ساختار حکومتی را نداشته و ناگهان در صدرتصمیم‌گیری های سرنوشت ساز قرار گرفته، توانایی ها و ناتوانایی های آن نیز برای جهان در پرده ابهام قرار دارد.

 

به این ترتیب در عربستان با یک معادله دو مجهولی روبه‌رو هستیم که یک سوی آن محمد بن سلمان به عنوان نماینده نسل تازه ای که دنبال تغییر هستند قرار دارد و سوی دیگر، ساختار سیاسی کهنه و محافظه کاری که معلوم نیست تا کجا توان تحمل تغییرات را خواهد داشت.رفتارهای شاهزادگان سالخورده پیشین از یک الگوی شناخته شده پیروی می کرد و تاحدودي قابل پیش‌بینی بود. آن الگو ترکیبی از محافظه‌کاری،سنجش هزینه-فایده تصمیمات، درونگرایی وحفظ میراث آل سعود بود. اما اکنون این الگو در نسل جدیدی که در مناصب عربستان در حال پاگرفتن هستند، دگرگون شده و جای خود را به اقدامات شتاب زده داده است. به‌طورطبيعي مواجهه با چنین وضعیت جدیدی نیازمند سازوکارهای تازه ای است. ولیعهد ۳۲ ساله عربستان چندی پیش «اسلام معتدل» و«ریشه کن کردن همه بقایای افراط گرایی در آینده ای نزدیک»را مطرح کرد.

 

اینچنین وضعیتی هم متضمن تهدیدهای ناشناخته ای است که اگر دقت لازم لحاظ نشود، می تواند منجر به پیامدهای ناخواسته و خسارت باری شود و در عین حال، چنین وضعیتی ممکن است موجد فرصت هایی برای سایر بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای باشد.

 

به لحاظ داخلی،آنچه اکنون تحت عنوان اصلاحات درعربستان درحال انجام است، ازحدودچهار دهه پیش درمقاطع مختلف درواکنش به حوادث داخلی یا خارجی به شکل محدود وجود داشته ومخرج مشترک همه آن‌ها دو ویژگی«واکنشی بودن» و«حفظ بقای سلطنت»در برابر مطالبات داخلی از یک سو و فشارهای خارجی از طرف دیگر بوده است.اگرچه از سال های 2003 به بعد مهم‌ترین مطالباتی که طی عریضه نویسی ها به ملک عبدا... منتقل می‌شد، ضرورت برداشتن گام هایی به سوی تاسیس حکومت مشروطه بر اساس نهاد های منتخب، تفکیک قوا، آزادی بیان و پایان بخشیدن به تبعیض علیه اقلیت شیعه بود.

 

ضمنا شفافیت بیشتر در امور مالی کشور و تهیه اطلاعات دقیق و تفصیلی از منابع درآمدی و هزینه‌های عمومی نیزازدیگر مطالبات گروه های اصلاح طلب بوده اما آنچه که تاکنون در نتیجه اصلاحات به دست آمده پاسخگوی مطالبات مطرح‌شده نبوده است. حال باید دید آیا اصلاحات شتاب زده فعلی درصدد جامه عمل پوشاندن به مطالبات گفته شده جامعه عربستان است و یا اینکه پاشنه امور همچنان بر حفظ بقای سلطنت با ظواهری تازه خواهد چرخید. برای پیش بینی احتمال موفقیت اصلاحات پر سرو صدای کنونی نیز بایددرنظرداشت ریاض برای برداشتن گام های اساسی به سوی اصلاحات باموانعی روبه روست.

 

اهم این موانع عبارتند ازنخست، مخالفت نهادهای مذهبی با تغییرات وسیع سیاسی، چون تصوربراین است اصلاحات جدی منجر به تضعیف توافق و تک صدایی عقاید وهابیت خواهد شد ودوم اقتصاد تک محصولی و اتکا به درآمدهای نفتی و درنهايت وابستگی به حمایت های سیاسی و نظامی خارجی.با این حال گفته می شود بن سلمان طی اقدامی بی سابقه تعدادی ازروحانی های تندرو وهمچنین شاهزادگان و سرمایه داران عربستانی رابه اتهام فسادمالی بازداشت کرده است.

 

بازداشت شاهزادگان در زمانی انجام شد که فقط چند ساعت از فرمان تشکیل کمیته مبارزه با فساد ازسوی ملک سلمان گذشته وهنوز کمیته شروع به کار نکرده بودوهمین موضوع شايبه تسویه حساب های سیاسی وحذف رقبا را ایجاد کرده است.همچنین هنوزمعلوم نیست مقابله با گروه های متنفذ مذهبی که اکنون با بازداشت برخی روحانیون شروع شده،چه پیامدهایی برای این کشور داشته باشد اماازمنظر روابط منطقه ای، به نظر می رسد الگوی رفتاری پیش بینی ناپذیر و اقدامات با خطرپذیری بالا که درداخل درحال اجراست، بر روابط خارجی نیز سایه انداخته است.

 

استعفای سعدالحریری، نخست وزیرلبنان ازریاض که اقدامی بی سابقه در عرف دیپلماتیک است و همچنین اخباری که ازحصرخانگی عبدربه منصور هادی، ريیس جمهور مستعفی یمن و متحد عربستان در جنگ با این کشوروعدم اجازه خروج اوازعربستان وجود دارد،نشان ازنوعی قالب‌شکنی در سیاست های شناخته شده سعودی هاو نيز هنجارشکنی درروابط دیپلماتیک داردوبراساس قواعد شناخته شده دیپلماتیک، نمی توان هزینه فایده های این‌گونه اقدامات نوظهور را ارزیابی کرد.روی هم رفته درارزیابی آینده اصلاحات در عربستان، کشوری که به دلیل وجود حکومت متمرکز و نبود آزادی های مدنی، فاقد رسانه های آزاد بوده وازاتفاقاتی که در قصرهای شاهزادگان وجلسات تصمیم‌گیری‌های حکومتی می افتد، گردش اطلاعات دقیقی وجود ندارد، ایجاد فضای ابهام و رازآلودی است که با گمانه زنی های گاه ضد و نقیض از سوی تحلیلگران و ناظران همراه است.

 

حتی برخی آگاهان به مسائل عربستان نسبت به اصلاحات آغاز شده در این کشور ابراز خوشبینی کرده وآن را ناشی از به‌کارگیری تجربه انقلاب ها و اصلاحات انجام شده در دیگر کشورها از سوی مقامات سعودی می دانند.ازاین جهت به نظرمی رسد باتوجه به فقدان اطلاعات دقیق ازمناسبات موجوددرحاکمیت وهمچنین لایه های اجتماعی و سیاسی عربستان وبه خصوص عدم پیمایش علمی از میزان اثرگذاری طبقه تحصیلکرده وتکنوکرات که بيشتر، تحصیلکردگان غرب هستند،نیروهای ناشناخته ای درلایه های اجتماعی وسیاسی این کشور ممکن است وجود داشته باشند که به دلیل فضای تک صدایی و مطالبات متراکم شده، پس ازبازشدن فضا به صورت ناگهانی بروز یابند.به همین دلیل عربستان و آینده اصلاحات در این کشور چندان قابل پیش بینی نیست؛اما آنچه که برای ایران اهمیت دارد، رویکردهای تهران نسبت به فصل جدید رفتار عربستان، نمی‌تواند مبتنی بر الگوهای سابق باشد. این وضعیت یادآور سخنان اخیر دکتر محمدجواد ظریف به مناسبت روزمعلم دردانشکده روابط بین الملل وزارت خارجه است که اظهار داشت:«مهم ترین چالش امروزدرروابط بین الملل، چالش تغییروتحول و درواقع نامشخص بودن شرایط وغیرقابل پیش بینی بودن آن است».

 

ازاین جهت، سیاست خارجی ایران درمنطقه که عربستان به بازیگری تاثیرگذارامادرعین حال غیرقابل پیش بینی تبدیل شده،نیازمند بازنگری اساسی است.اقداماتی که این روزهادرعربستان رخ می دهد،به حدی شتاب‌زده می نمایدکه به نظرمی رسدتصمیم گیران هزینه فایده آن را بررسی نکرده اند.درواقع برخلاف الگوهای محافظه کارانه نسل سالخورده،اکنون الگویی از خطرپذیری بالا و جسارت در رفتارها دیده می شودکه تاکنون بی سابقه بوده و حتی می تواند نه فقط برای کشورهای منطقه، بلکه برای خود عربستان هم خسارت بار باشد.امروزعربستان درمنطقه بازیگری غیرقابل پیش بینی است ومعلوم نیست وارد یک بازی هوشمندانه شده ویااقداماتی نابخردانه، که می تواند دیگران را هم درگرداب خود فروکشد./س