وحید عبد علی پور

تحقق رویای ایرانیان برای شکافتن اتم و استفاده از انرژی هسته ای قدمتی دیرینه و سرگذشتی پرفراز و نشیب دارد. بکارگیری انرژی هسته ای برای نخستین بار در اواسط دهه 1330 شمسی و در دوره پهلوی دوم  در دستورکار قرار گرفت. محمد رضا شاه پهلوی مصمم بود برای نوسازی، پیشرفت و توسعه صنعتی ایران از تکنولوژی هسته ای بهره جوید. در این راستا، در سال 1353 پژوهشی توسط بنیاد استنفورد برای توسعه ایران صورت پذیرفت و در آن اعلام شد، ایران برای توسعه صنعتی خیش به (20000) مگاوات برق هسته ای تا سال 1374 نیاز دارد[1]. همین عامل به زعم اکثر صاحب نظران محرک اصلی ایران در جهشی سریع برای دستیابی به انرژی هسته ای و توجیه کننده انعقاد قرارداد های هنگفت ساخت نیروگاههای هسته ای با طرف های اروپایی بود و همه از اراده شخصی فردی به نام شاه برای مدرنیزه کردن کشور سرچشمه می گرفت.

اصلی ترین و پرهزینه ترین هدف حکومت یک برنامه 15 ساله برای ایجاد 23 نیروگاه اتمی با ظرفیت (23000) مگاوات بود. به طوری که از سال 1353 تا 1357 قرارداد ساخت 8 نیروگاه اتمی بین سازمان انرژی اتمی و پیمانکاران خارجی به امضاء رسید[2]. این نیروگاه ها شامل: نیروگاه اتمی بوشهر (دو واحد)، نیروگاه اتمی کارون (دو واحد)، نیروگاه اتمی اصفهان (دو واحد) و نیروگاه اتمی ساوه (دو واحد) بودند[3].

از بین این قرارداد ها فقط قرارداد ساخت دو واحد نیروگاه اتمی بوشهر (هرکدام با قدرت 1300مگاوات) به سرانجام رسید. این قرارداد با شرکت آلمانی کرافت ورک یونیون به امضاء رسید و تا زمان لغو قرار داد توسط طرف آلمانی در سال 1358، عملیات ساخت راکتور شماره 1 بوشهر به میزان 85 درصد و راکتور شماره 2 نیز 65 درصد پیشرفت فیزیکی داشت[4]. اگر اجل سه سال دیگر به رژیم شاهنشاهی مهلت می داد هر دو راکتور تا سال 1360 به بهره برداری می رسید و ایران تشنه انرژی هسته ای برای استفاده از آن مجبور نمی گردید دست به دامان تکنولوژی چرنوبیلی روسها شده و بیش از 30 سال دیگر صبر نماید.

با سقوط رژیم پهلوی و برقراری حکومت جمهوری اسلامی، انقلابيوني كه بر سر كار آمده بودند درك واقع بينانه اي از فعاليت هاي هسته‌ای نداشتند. دشمني آنها با برنامه‌هاي بلندپروازانه شاه، موجب لغو يكجانبه بخش بزرگي از قراردادهاي هسته ای گردید. انقلاب از سوی دیگر به خروج گسترده ی استعدادهای علمی منجر شد و تعداد کارکنان سازمان انرژی اتمی ایران به شدت کاهش یافت. این سازمان قبل از انقلاب بیش از 4500 دانشمند را به خدمت گرفته بود که بعد از انقلاب به کمتر از 500 نفر کاهش یافت[5]. بنابراین روند هسته‌ای شدن ایران متوقف شد و دوره ای از رکود، سردرگمی و ضعف مدیریت در برنامه هسته ای آغاز می گردد که تا پایان جنگ تحمیلی ادامه یافت.

پس از پایان جنگ ایران خیزش هسته ای خود را از سر گرفت ولی به دلیل دشمنی ایدئولوژیکش با غرب و به خصوص امریکا، برنامه های هسته ای این کشور تهدیدی علیه صلح و امنیت بین المللی قلمداد گردید و علاوه بر تحریم، به شدت تحت کنترل و مراقبت غرب برای جلوگیری از به وجود آمدن یک ایران مجهز به بمب اتمی قرار گرفت. امری که با توجه به عضویت ایران در npt کنترل ایران را برای غرب آسان نموده است و برنامه های توسعه صنعت هسته ای را به شدت تحت فشار قرار داده و عامل مهمی در ناکامی آن بوده است.

 نمونه بارز آن لو رفتن مراکز مخفی هسته‌ای توسط سازمان مجاهدین خلق در سال 1381 است. که در نتیجه آن دولت خاتمی مجبور گردید بر طبق تفاهم نامه پاریس در 25 آبان 1383 فعالیت‌های غنی سازی خود را به حال تعلیق در آورد[6]. اما در 17 مرداد 1384 احمدی نژاد با بی اعتنایی به توافقنامه پاریس و به صورت یکجانبه فعالیت‌های هسته‌ای را از سر گرفت. این امر منجر به خروج پرونده هسته‌ای ایران از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به شورای امنیت گردید. شورای امنیت در مجموع 9 قطعنامه صادر نمود که 7 تای آن تحریمی بودند[7].

 این قطعنامه ها وحشیانه ترین و بیرحمانه ترین تحریم‌های خانمان سوز را در طول تاریخ بشریت بر علیه ملت ایران اعمال می‌کرد. به گونه ای که مردم ایران  در سال های پایانی دیکتاتوری احمدی نژاد از خود می پرسیدند: آیا برنامه هسته ای و پافشاری بر پیشبرد آن در راستای تأمین حقوق، منافع و سعادت ملت است یا کم نیاوردن اصولگرایان در جنگی ایدئولوژیک با غرب و آیا هزینه های هنگفتی که در این راستا کشور متحمل شده ارزشش را داشته یا نه؟

لذا مشاهده می شود برنامه هسته ای و اهداف پیش بینی شده برای آن در دوره پهلوی دوم به واسطه عوامل چندی از جمله وقوع انقلاب اسلامی، اشغال سفارت امریکا، جنگ تحمیلی، دشمنی ایدئولوژیک با غرب، خطر ایران هسته ای برای جهان و تحریم ها مسیری متفاوت از آنچه که موسسین و برنامه ریزانش برای آن می خواستند در پیش گرفت و نه تنها به اهداف خود نرسید، بلکه کشور را با چالش های عمده ای در عرصه داخلی و بین المللی مواجه ساخت. برنامه ای که قرار بود چرخ توسعه صنعتی را به حرکت درآورده و ایران را به اقتصاد اول منطقه و یکی از قدرت های بزرگ اقتصادی جهان تبدیل نماید، نتیجه معکوس داده و در دوران احمدی نژاد چرخ دنده های توسعه ایران را در هم شکست، تا خود مانعی بزرگ بر سر راه توسعه و پیشرفت کشور باشد.

این رویه به مدت چهار دهه و تا پایان دولت احمدی نژاد ادامه یافت و تنها با روی کار آمدن دولت حسن روحانی پس از 2 سال مذاکرات فشرده و با صدور قطعنامه 2231 مشهور به برجام در 23 تیر 1394 چالش هسته ای ایران با جامعه جهانی و متعاقب آن تحریم‌ها به صورت مشروط پایان یافت. برجام در عرصه بین المللی نه تنها دستاورد بزرگی برای ایران و جامعه جهانی بلکه برای کل بشریت بود و قدرت گفتگو و تعامل را در مقابل تقابل و شاخ و شانه کشی به نمایش گذارد، تا ایرانیان برای یادبودش 23 تیرماه هر سال را در تقویم رسمی کشور با نام روز گفتگو و تعامل سازنده با دنیا گرامی دارند.

برجام در عرصه داخلی نیز دستاورد هایی شگرف داشت. چرا که با برجام غرب و جامعه جهانی فعالیت های صلح آمیز هسته ای ایران را به رسمیت شناختند و این برنامه دیگر تهدیدی علیه صلح و امنیت بین المللی قلمداد نمی شود. از این رو بسیاری از موانع پیش روی توسعه صنعتی کشور را از میان برداشت تا پس از گذشت چهار دهه شاهد نظم بخشی به برنامه هسته ای و قرار گیری آن در مسیر توسعه و پیشرفت باشیم. امروزه علی رغم برخی محدودیت ها و نارسایی ها ثمره کوتاه مدت برجام را می توان در توسعه و نوسازی زیر ساخت های اقتصادی کشور نظیر: صنعت حمل و نقل هوایی، خودروسازی، صنایع نفت و گاز و... دید.

 گرچه در ایران امروز فاصله برنامه هسته ای با اهدافی که بنیانگذارانش برای آن در نظر داشتند، از زمین تا ثریاست. لیکن همین که توانسته بار دیگر قطار هسته ای ایران را در مسیر توسعه قرار دهد، خود دستاورد بزرگی است. اما اینکه برجام در این زمینه تا چه حد می تواند موفق باشد و قطار هسته ای را به سرمنزل مقصود برساند، خود بحث دیگری است که اتخاذ سیاست های عقلانی مبتنی بر منافع ملی و پیگیری سیاست تنش زدایی در راستای کاستن از دشمنی ایدئولوژیک با غرب و آمریکا می تواند در این زمینه بسیار مثمر ثمر باشد.

منابع:

[1]- توکل پورکوخدان، محمد هادی. (1388). بررسی حقوقی مسئله هسته‌ای ایران، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی. ص 119

[2]- غریب ابادی، کاظم. (1387). واقعیت‌های اساسی برنامه هسته‌ای ایر ان، تهران ، چاپ وزارت امور خارجه. ص129

[3]- علیخانی، مهدی. (1389). سیر تحولات 50 ساله فناوری هسته‌ای در ایران (1386-1336) تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی. ص 98

[4]- موسویان، سید حسن. (1386). پروتکل الحاقی و راهبرد جمهوری اسلامی ایران، تهران: معاونت پژوهش های روابط بین‌الملل. ص 456

[5]- هاشمی، حمید. (1385). پرونده هسته‌ای ایران سیر تاریخی و نظریه ها، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی. ص 20

[6]- قرشی، سید یوسف. (1393). تأملي سايبرنتيك بر مدل تصميم گيري هسته اي جمهوري اسلامي ايران فصلنامه تحقيقات سياسي بين المللي، شماره 21، زمستان 1393 ص 128

[7]- «بررسی تاریخی - تحلیلی روند تحریم‌های هسته‌ای از سال 1384 تاکنون»، گروه پژوهش و تحلیل خبری، قابل بازیابی در آدرس:  http://www.irna.ir/fa/News/81665170/