حیدر نیکنام

با درود فراوان بر فرهیختگان دیارم دشتستان! و درودی ویژه خدمت همه‌ی اهالی عزیز و محترم بخش‌های ارم و بوشکان!
همان‌گونه که مستحضرید دوست و همشهری فرهیخته و عزیز ما جناب دکتر مختار فیاض اخیرا کتاب ارزشمندی به‌نام "بر دامنه گورگاه" در تاریخچه منطقه و تنگ‌ارم به رشته تحریر در آورد که  به لطف پروردگار بخوبی مورد استقبال قرار گرفت. مطالبِ بسیار خوبی در این کتاب آمده است که در خلال این نقد خلاصه‌وار به آن اشاره خواهم کرد. اما چیزی که در آغاز  لازم می‌ببینم مطرح کنم این است که چرا جناب فیاض دست به چنین کاری زد:
جناب فیاض همشهری و از بستگانم است، از این‌رو برایم راحت‌تر است که چند کلمه‌ای در مورد روحیات اخلاقی و علاقه‌مندی‌های ایشان بنویسم.
نامبرده فردی ادیب و دانا و علاقه‌مند به تاریخ و سرگذشت گذشتگان است.
یاد دارم چند سال قبل زمانی که ایشان دانشجوی فوق لیسانس بود شبی در خدمتشان بودم. آن شب برخی  نوشته های پراکنده‌ام را که برای اصلاح و دیگر موارد مورد نیاز، همراه خودم برده بودم، در حضور خانواده با ایشان مطرح نمودم.
 وی در اصلاح جملات و مطالب، زیاد حساس بود. تو گویی واژه‌ها، کلمه‌ها، جمله‌ها و مطلب‌ها فرزندان اوست که باید شدیداً از آنها دفاع کرد.
یادم می‌آید آن شب بحث ما در موردی از موارد خیلی بالا گرفت به‌گونه‌ای که صدای ایشان از حد معمول بالاتر رفت. پدرش که نزد ما نشسته بود گفت: فلانی(حاجی نیکنام) از شما بزرگ‌تر است چرا این‌قدر صدایت را بلند می‌کنی؟ من که با روحیات جناب دکتر  آشنا بودم گفتم: حاجی! مشکلی نیست بحثِ استاد و شاگردی است و دکتر هم گفتند: حاجی! بحث طلبگی است. باید تندتر صحبت کنی تا طرف از نوشته‌اش دفاع کند. تا شاید حق با او باشد!
آن شب راجع به "رم الذیوان" این شهر باستانیِ آرام خفته در دامنه کوه گوریگاه در غرب تنگ‌ارم  صحبت به‌میان آمد و من گفتم که ای‌کاش محقق و یا استادِ تاریخی پیدا می‌شد و وقت می‌گذاشت و در مورد این آثار برجا مانده از گذشتگان تحقیق و تفحص می‌کرد. ایشان هم گفتند ما در مورد گذشته تنگ‌ارم هیچ نوشته و کتابی نداریم ای‌کاش تا وقتی افرادی که اطلاعاتی در مورد تاریخ بخش ارم دارند، در قید حیات‌اند، حداقل در مورد تاریخ شفاهی منطقه مطالبی را از زبان آنان جمع و مکتوب می کردیم.
شاید نوشتن این کتاب از همان ایام به ذهن ایشان خطور کرد.
بخش ارم دارای روستاهایی است که با آثار برجا مانده از گذشتگان، دارای قدمتی زیاد است. گرچه از زمان حکومت قاجار به این‌‌سو را می تون از لابلای کتاب‌های نوشته شده و تاریخ شفاهی کهن‌سال‌ترها یافت، اما تحقیق تاریخ قبل از قاجار سختی‌های خود را دارد.
دکتر مختار فیاض دارای دکترای زبان و ادبیات فارسی  از دانشگاه اصفهان است.

به‌هر صورت جناب فیاض پس از اخذ دکترا دل به دریا زد و با گذاشتن وقت شبانه‌روزی تحقیقات گسترده‌ای را شروع کرد.
گشتن در لابلای کتاب‌های مورخان و پیدا نمودن مطالب نویسندگان و مطابقت تاریخ‌ وقوع رخدادها، کار طاقت فرسا و سختی بود که ایشان طی این چند سال انجام داد ایشان با موفقیت توانست با مراجعه به کتب مختلف و تحقیقات وسیع میدانی، به نتایج مثبتی برسد.
 نوشتن تاریخ برای منطقه‌ای تاریخی که مورد کم‌لطفی محققان گذشته قرار گرفته و همچنین نبودِ منابع مستقل، کاری بس دشوار بود که سرانجام توسط ایشان به انجام رسید.
اما ظاهر و کیفیت کتاب :
ظاهر ،کیفیت و قطع کتاب معقول و قابل قبول است گرچه ما اهالی این دیار دلمان می‌خواست، این کتاب با تعداد صفحات بیش‌تر و با جلدی نفیس‌تر و با عکس‌های رنگی تهیه می‌شد که این نیز مشکلات خاص خود را داشت و بر قیمت تمام شده‌ی کتاب اثر گذار می‌بود که طبعا به علت گرانی، با استقبال کمتری روبرو می‌شد. فونت و کیفیت چاپ و حروفچینی و علائم نگارشی و جمله‌بندی‌های کتاب، بسیار خوب است و همین باعث می‌شود خواننده از خواندن آن خسته نشود .
 اما صفحه‌بندی و انتخاب تیترهای مطالب :
صفحه‌آرایی و انتخاب تیتر موضوع‌ها بسیار جالب است و
تقدم و تاخر موضوع کاملا در آن رعایت شده که همین ناخودآگاه خواننده را پس از پایان یک موضوع به موضوع و مطلب بعدی ارجاع می‌دهد و این خود بر شیرینی مطالعه کتاب می افزاید.
متن کتاب:

کتاب با مقدمه‌ای از دکتر مسلم زمانی که مترجم و ویراستار و اهل همین شهر تنگ ارم است شروع شده است. دکتر زمانی با نثری زیبا و رعایت همه‌ی جوانبِ اثر و نوشتار، هر چه بیشتر به زیبایی این کتاب افزوده است که هر خواننده ای با خواندن این مقدمه وادار به خواندن متن کتاب می‌شود. خداوند حافظ و ناصر شان باشد!
پیشگفتار زیبا و دلنشین نویسنده نیز در ادامه‌ی مقدمه می‌آید که ضمن بیان مشکلات و محدودیت منابع، توصیه‌هایی در مورد دقت در نوشتن کتاب‌های تاریخ نموده است و البته خود دکتر فیاض هم این توصیه را در کار خود انجام داده است .
جناب فیاض در قسمت پایانیِ پیشگفتار به ذکر نام کسانی که با ایشان همکاری نموده پرداخته است.
کتاب با موضوع ارمِ پیش از اسلام شروع شده و پس از بررسی و تحقیق در این مورد و پژوهشی در مورد ابنیه‌ها و ساختمان‌های برجا مانده از گذشتگان این دیار و معرفی مکان‌هایی که احتمال سکونت چندین هزار ساله در این منطقه بوده پرداخته است.
نویسنده در قسمت‌های بعدی پس از بررسی موقعیت رم ذیوان  و اثبات اینکه ساکنان رم ذیوان صرفاً شبانان و دامداران سیار بوده‌اند که محدوده آن‌ها از چند کیلومتری شمال شهر تنگ‌ارم کنونی تا رودخانه دالکی یا پل نمازگاه کنونی ادامه داشته و از نواحی شاپور خوره از تقسیمات کشوری آن دوران بوده است به بررسی راه‌های پارسه به سواحل پرداخته و به این نتیجه رسیده است که تنگ‌ارم یکی از آبادی‌های بوشکانات دوران حکومت‌های قبل از اسلام تا چندین سال پس از ورود اسلام بوده  و جزیی از ناحیه اردشیر خوره از تقسیمات کشوری آن دوران بشمار می‌رفته است که این بوشکانات از منطقه فراشبند کنونی شروع می‌شده و کل نواحی و مناطقی که امروزه به‌نام بخش‌ بوشکان و قسمتی از بخش ارم و تمام شهرستان‌های تنگستان و دشتی و تا قسمتی از شهرستان دیر کنونی را شامل می‌شده است. تا اینکه در دوران قاجار به بعد شروع  نام این مناطق کم‌کم تغییر کرده است.
اما نقد جدی که بر این قسمت از کتاب به نظر من می‌رسد این است که طبق مستنداتِ جناب فیاض مانند نوشته جناب استخری و غیره، ساکنان رم ذیوان تنها دامدار و رمه‌دار نبوده‌اند بلکه این منطقه دارای مناطق شهری و آبادی‌های مختلف نیز بوده است و  به باور مردم این دیار از قدیم تا کنون و نسل به نسل شهر تنگ‌ارم   بر ویرانه‌های مرکز رم ذیوان بنا شده است. نکته‌ی جالب این است که دو تنگه غرب آن هنوز هم  در میان مردم به‌نام تنگِ چشمه و  تنگ کَل‌مَحّسَن شناخته می‌شود.
همچنین مردم تنگ‌ارم معتقدند که تا زمان‌های نه‌چندان دور هم این منطقه را به‌نام تنگ‌رم می‌شناخته‌اند که این نیز در اکثر سنگ قبرهای قدیمی مشخص است. در تصویر سنگ قبر مرحوم کربلایی حیدر (اولین کدخدای منصوب عبدالرسول‌خان ) که جناب فیاض در همین کتاب به‌عنوان سند از آن استفاده کرده است نیز کلمه تنگ‌رمی نوشته شده است. همچنین بیشتر مردم قدیمی تنگ‌ارم نام خانوادگی تنگ‌رمی را برای خود انتخاب کرده‌اند ، لازم به ذکر است کسانی که نام خانوادگی تنگ‌ارمی هم دارند نزد اکثر اهالی، تنگ‌رمی خطاب مى‌شوند.
لذا با توجه به مطالب فوق و اینکه طبق تحقیقات جناب دکتر فیاض تنگ‌ارم قدیم در مسیر یکی از جاده های اصلی از پارسه به مناطق دشتستان کنونی بوده است،  این شهر پر رونق می‌توانسته است که خود دارای مرکزیتی مهم باشد نه اینکه تنها یکی از آبادی‌های بوشکانات به حساب بیاید.
بنده در تعجبم که جناب فیاض با این همه دلائل، مرز رم ذیوان را چند کیلومتری شمال تنگ‌ارم نوشته در صورتی که منطقه‌ی بین تنگ ارم تا دهرود و از آنجا تا بوشکانِ کنونی هنوز هم به‌صورت عشایری زندگی می‌کنند. سوال این است که چرا جناب فیاض به این نتیجه نرسیده که مرز جنوبی منطقه رم ذیوان می‌توانسته است از چند کیلومتری جنوب تنگ‌ارم آغاز و تا رودخانه دالکی و پل نمازگاه کنونی ادامه داشته باشد؟!
به نظر بنده این منطقه می‌تواند به نام تنگ‌رم ذیوان  باشد که بر اثر مرور زمان ذیوان آن حذف شده و تنگ‌رم آن باقی‌مانده است. و اما انتقاد دیگر اینکه ای‌کاش نام کتاب را بر دامنه گورگاه نمی گذاشت. چون گورگاه اولین معنایی که به ذهن خواننده القا می کند  گور و گورستان است. درست است که ما بومی‌ها آن کوه را به‌نام گورگاه می‌شناسیم ولی صحیح آن گوریگاه است که به معنی محل ذخیره آذوقه و یا همان سیلوهای کنونی بوده است. و دیگر این‌که ای‌کاش جناب فیاض دامنه تحقیقات خود را گسترده تر می‌نمود و راجع به تک به تک ساختمان‌ها و آب انبارهای موجودِ برجا مانده در همین محوطه تاریخی تحقیق میدانی می‌کرد و اطلاعات وسیع‌تری راجع به این شهر تاریخی برجا مانده از حکومت‌های قبل از اسلام در اختیار خوانندگان قرار می‌داد.
انتقاد دیگری که بعضی از همشهری‌هایم از کتاب ایشان دارند عدم رعایت تقدم و تاخر نام کدخداهای منصوب از سوی عبدالرسول‌خان در تنگ‌ارم است، همچنین کمتر پرداختن به کدخداهای قبل از دوران عبدالرسول‌خان چاهکوتاهی از ایرادات این کتاب به نظر می‌رسد.

دیگر اینکه به نظر من جناب فیاض در قسمت طوایف ساکن در تنگ‌ارم کنونی می‌توانست گسترش بیشتری بدهد و برای معرفی هر طایفه حداقل یک یا دو صفحه اختصاص دهد.
در پایان باید تشکر فراوان نمود از دکتر مختار فیاض گرانقدر که با جسارت دست به تالیف چنین کتابی زد که خود می‌تواند اولین کتاب مرجع در مورد این منطقه باشد. من به سهم خود قدردان زحمات ایشانم.

مهر ماه ۱۴۰۲ خورشیدی