*حوریزاد قائدی:

خرما یکی از محصولات مهم و استراتژیک کشور ما، ایران است و با توجه به ترکیبات و خواص آن، میوه‌ای منحصر به فرد است. به دلیل ارزشمندی میوه خرما، در متون قدیمی از درخت نخل، به نام درخت مقدس، درخت زندگی و قوت (نان) کویر یاد شده است.

میوه‌های سبز، شاخه‌های میوه‌دهنده و میوه‌های انبار شده خرما میزبان 27 گونه آفت هستند.

میزان     خسارت     آفات    به محصول خرما از سالی به سال دیگر تغییر می‌کند. تغییرات آب و هوایی، توسعه سیستم‌های تک کشتی و استفاده دائم از سموم شیمیایی و عدم انجام تدابیر لازم و مناسب علیه آفات توسط کشاورزان سبب افزایش آلودگی به آفات می‌شود.

.

آفاتی مثل شب‌پره انجیر، شب‌پره هندی، سوسک‌های میوه‌خوار و شپشه دندانه‌دار از جمله آفات انباری مهم با منشاء نخلستان هستند که همراه با محصول خرما از نخلستان به انبار راه پیدا می‌کنند و در آنجا تکثیر می‌یابند. نامناسب بودن شرایط نگهداری و نوع بسته‌بندی نیز از عواملی می‌باشند که خرماهای انبار شده را مستعد حمله‌ی آفات انباری می‌کنند. آسیب‌های فیزیکی وارده به محصول در زمان برداشت، آماده‌سازی و حمل ونقل، آلودگی خرما به تخم، لارو، شفیره و حشره‌ی کامل در زمان برداشت و یا آلوده بودن انبار از عوامل مهم و موثر در بروز آلودگی به آفات انباری هستند. حشرات نه تنها با مصرف میوه خسارت می‌زنند بلکه فضولات به‌جا مانده از آن‌ها باعث کاهش بازارپسندی خرما می‌شود؛ به‌علاوه، محیط مناسبی جهت رشد و فعالیت عوامل قارچی و دیگر میکروارگانیسم‌ها فراهم می‌کنند.

محصول خرما پس از برداشت به کارگاه‌های بسته‌بندی خرما حمل می‌شود تا در آن‌جا عملیات ضد‌عفونی، درجه‌بندی و بسته‌بندی انجام شود. انبارهای نگهداری خرما باید حداقل دو هفته پیش از انبار کردن خرما، ضد‌عفونی، پاکسازی و عاری از آلودگی شوند و خرماهای از قبل مانده که منبع آلودگی هستند، از انبار خارج شوند

.

ارقام خشک مانند رقم زاهدی و نیمه خشک مانند استعمران، باید بعد از رسیدگی کامل و خشک شدن روی درخت، برداشت شوند. عملیات برداشت با توجه به رسیدگی میوه باید در کوتاه‌ترین زمان ممکن انجام شود. پس از برداشت و قبل از بسته‌بندی باید نسبت به جداسازی خرماهای آسیب دیده و آفت‌زده از میوه‌های سالم اقدام شود. خرماي خشك در رديف گروه كالايي خشكبار محسوب می‌شود. رطوبت خرمای خشک کمتر از 18 وخرمای نیمه حشک 18 الی 20 درصد می‌باشد.

محققان رابطه نزدیکی بین میزان رطوبت خرما و قابلیت فساد ناشی از تخمیر، ترش‌شدگی و کپک‌زدگی در انبار یافتند.

رنگ خرما از شاخص‌هاي مهم کیفیت میوه درطول مدت  انبارمانی می‌باشد. زیرا تیره شدن خرما ناشی از تغییر شیمیایی میوه است. رنگ خرماهاي خشک روشن‌تر از خرماهاي نیمه‌خشک و تر میباشد و بسته به مقدار رطوبت موجود در خرما و مدت زمانی که از برداشت گذشته و همچنین شرایط انبارمانی (دما، رطوبت و هواي محیط انبار)  رنگ آن به تیره‌گی می‌گراید

.

در ارقام تر، گاهی بر حسب نیاز بازار لازم است که مقدار رطوبت خرما قبل از انبار شدن کاهش یابد. آب‌گیری با قرار دادن میوه‌ها به مدت 48 ساعت در دمای 40 درجه سانتی‌گراد و یا 24 ساعت در دمای 50 درجه سانتی‌گراد انجام می‌شود. باید توجه داشت که خرما میوه‌ای است که نمی‌توان آن را در فرآیند خشک کردن، مدت زمانی طولانی، در معرض حرارت با دماي بالا قرار داد زیرا رنگ آن تیره می‌شود و فعالیت بعضی از آنزیم‌ها که در بهبود بافت و ظاهر خرما موثر هستند کاهش می‌یابد.

به طور کلی چهار روش برای جلوگیری از هجوم حشرات به خرماهای انبار شده شامل ضدعفونی، عملیات حرارتی، منجمد‌سازی و پرتودرمانی استفاده می‌شود که ضدعفونی کردن کاربردی‌تر است. ضدعفونی محصول، شامل قرار دادن خرما تحت تاثیر گازهای سمی در فشار هوا یا تحت خلاء با هدف از بین بردن حشرات در تمامی مراحل رشدشان مثل تخم، لارو و حشره بالغ می‌باشد. از میان ضدعفونی کننده‌های مختلف می‌توان گاز متیل بروماید و ساشه‌های فستوكسين را نام برد که استفاده از آن‌ها با رعایت شرایط و قوانین خاص و داشتن مجوز از سازمان حفظ نباتات می‌باشد. مقدر مصرفي، بسته به درجه حرارت و ميزان خرما متفاوت مي‌باشد. معمولاحداقل مقدارگاز مصرفي در دمای 21 تا 25 درجه سانتی‌گراد و فشار يك اتمسفر 48 گرم در هر متر مكعب فضا مي‌باشد كه در اين شرايط خرما به مدت زمان 5 تا 6 ساعت در معرض گاز متيل برومايد قرار مي‌گيرد. براي گاز دادن بايد محصول را بر روي طبق‌هاي مخصوص گذاشته و در داخل اتاقك ضد‌عفونی قرار دهند. ديوار سقف و كف اتاقك ضد‌‌عفوني بايد نسبت به هوا غيرقابل نفوذ باشد. هر اتاقك ضدعفوني ترجيحا بايد داراي دو در بوده تا خرماي اوليه از يك در وارد و پس از ضد‌عفوني از در ديگر خارج گردد

.

تیمار حرارتی علاوه بر نابودی آفات، باعث غیر فعال شدن آنزیم‌ها می‌شود و بر میکروارگانیزم‌ها نیز موثر است. استفاده از دمای 87 درجه‌ی سانتی‌گراد به مدت 20 دقیقه، 71 درجه‌ی سانتی‌گراد به مدت 50 دقیقه و 66 درجه‌ی سانتی‌گراد به مدت 60 دقیقه در کاهش آلودگی در خرما موثر گزارش شده است. در تیمار حرارتی، علاوه بر اعمال درجه حرارت مناسب باید از رطوبت نسبی مناسبی نیز استفاده کرد. در برخی گزارش‌ها استفاده از دمای 65 درجه‌ی سانتی‌گراد و رطوبت نسبی 75 درصد به مدت 2 ساعت را برای پاستوریزه کردن خرماهای خشک ذکر کرده‌اند.

منجمدسازی یا سردسازی خرماها با متوقف کردن یا به تاخیر انداختن فرآیندهای زیستی و شیمیایی میکروارگانیسم‌ها باعث طولانی‌تر شدن عمر نگهداری آن‌ها می‌شود. برای از بین بردن آفات انباری در ارقام خشک و نیمه‌خشک از این روش استفاده می‌شود. برای این منظور خرماها پس از بسته‌بندی در کیسه پلاستیکی، در دمای 20- تا 25- درجه‌ی سانتی‌گراد به مدت 48 ساعت یا بیشتر ضدعفونی می‌شوند. برای کاهش خسارت آفات انباری، می‌توان بسته‌بندی‌ها را در شرایط تحت خلأ و یا اتمسفر تغییر یافته غیر‌فعال بسته بندی کرد. خرما را در سردخانه و در دمای 0-4 درجه سلسیوس و رطوبت نسبی 70 -75 درصد می‌توان به مدت 6 تا 12 ماه انبار کرد. اگر ارقامی از خرمای نرم را انبار کرده باشند؛ جهت حفظ کیفیت آن به دمای کمتری نیاز خواهد بود. میوه‌های خرما با میزان رطوبت کم در دمای اتاق ماندگاری دارند. بهترین شرایط نگهداری خرمای استعمران که یک رقم نیمه خشک است دمای یخچال است که این دما اثر بازدارندگی بر رشد میکروبی دارد اما در بعضی از کارگاه‌های بسته‌بندی و انبارهای خرما با رعایت اصول بهداشتی، شرایط مناسب تهویه و ضدعفونی‌های دوره‌ای، خرمای رقم استعمران را نیز در انبار معمولی و بدون سردخانه به مدت یک سال و حتی بیشتر به راحتی نگهداری می‌کنند.

در کنار روشهای فوق، پرتودهی به عنوان یک راه حل موثر و جدید برای کنترل حشراتی است که میزان مقاومت آنها در برابر مواد ضدعفونی کننده بالا رفته است. خرماهایی که تحت تابش 500 الی 1500 گری اشعه گاما قرار گرفتند تغییرات خاصی در میزان قند یا پروتئین میوه در زمان انبارداری نشان ندادند.

در صورتی که خرما را در انباری که بویی، غیر از بوی خرما در آن پراکنده است، انبار کنند تا حدی بوهای دیگر را به خود جذب خواهد کرد. بنابراین لازم است که هوای درون انبار، از بوهای دیگر به دور نگه داشته شود. به منظورحفظ و رعايت موازين بهداشتي ضروري است کارگاه بسته‌بندی و انبار خرما از واحدهاي صنعتي نظير سيمان، چرم‌سازي، كشتار‌گاه و واحد‌هاي توليد فرآورده‌هاي لبني، دامداري‌ها ومرغداري‌ها كه امكان آلودگي محيط توسط آن‌ها وجود دارد فاصله كافي داشته باشد.

اگر بهداشت عمومی انبار رعایت نشود حشرات، کنه ها و موش‌ها به سرعت تکثیر پیدا می‌کنند و به محصول خسارت زده و باعث فساد آن می‌شوند.

استفاده از فرمون‌ها نیز یکی از روش‌های نوین کنترل آفات انباری می‌باشد. کاربرد این ترکیبات در برنامه‌های بهداشت انبار از اهمیت خاصی برخوردار است. داشتن اطلاعات در رابطه با ساعات خاص فعالیت حشرات انباری در افزایش کارایی فرمون‌ها و کنترل این آفات از اهمیت خاصی برخوردار است. بسیاری از فرمون‌های آفات انباری خرما شناخته شده و مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

دکترای حشره‌شناسی کشاورزی

حوریزاد قائدی