حسرت محمودآبادی:


شاهنامه کتابی ست جهان شمول که نه برای دوره ای خاص که تمام دوران و نه برای قوم و کشوری که تمام جوامع بشری سروده شده است. اندیشه ی فردوسی چنان حولِ محور انسانیت و طبیعت گرایی ( ناتورالیسم ) آن هم نه از نوع انحصاری و یا انتزاعی که با معیارهایِ امروز ،  علمی و منطبق با استدلال های منطقی سازگار بوده و پس از قرن ها همچنان در مباحث علوم طبیعی و بدور از تعصباتِ مبهم پایدار مانده و تاثیر شگرفی بر ادبیاتِ ایران و جهان گذاشته است. ردِ ایده و اندیشه ی فردوسی را بر ادبیات و فرهنگ جوامع نمی توان در یک جُستار ، جستجو و واکاوی کرد اما تلاش خود را به کار گرفته ایم تا به طور خلاصه صلابتِ زبان و تاثیر اندیشه ی فردوسی را بر ادبیات از جمله شعر شاعران و نمایشنامه نویسان و مترجمان فرانسه بیان داشته تا نیک بدانیم آن زمان که به وجود فردوسی بر خود می بالیم ، چرا چنین است و از کِه سخن به میان است؟ حکیمِ سخن ور ، دانشمندِ ایرانی ، شاعری حماسه سرا که در تاریخِ ادبیات ایران بی مانند است و نام ایران را بر تارک ادبیات جهان ، برای تمام تاریخ نگاشته است. اهمیتِ شاهنامه تنها در جنبه ی ادبی و شاعرانه ی آن خلاصه نمی شود بلکه ریشه در اعماق آرزوها و خواسته های ملتی کهن دارد ملتی که در همه ی ادوارِ تاریخی ، روشنایی و نیکی و راستی را ستوده و با بدی و تاریکی ِ ذهن و روح و ظلمت و ناراستی در ستیز بوده است. وجودِ پهلوانان در شاهنامه حکایت از وجودِ مردانی ست که تا پای جان برایِ کرامت انسانی و دفاع از میهن و خاک خویش در برابر ظلم و بیداد و اهریمنان ایستاده اند.
اندیشه های ژرفی چون مرگ ، زیستن ، عشق و نفرت ، نبرد با پلیدی و نابرابری و ظلم ، جایگاه زن و نقش او در بروز رُخ دادهای بزرگ تاریخی ، اجتماعی ، سیاسی و... نگرش و جهان بینیِ مردم نسبت به  پیرامون و جهان هستی ، دیدگاه و احترام مردم به طبیعت و امور طبیعی و سرنوشت همگی را می توان در شاهکار ادبی ، هنری ، فلسفی ِ شاهنامه جُست به تامل و تعقل پرداخت .

شاهنامه که یکی از بزرگترین آثار حماسی ایران و جهان به شمار می رود تاثیر بسیاری بر آثار شعرا و نویسندگان دیگر کشورها و ملل ، از جمله اندیشمندان و ادبای فرانسوی نهاده است. پیش از پرداختن به این تاثیر پذیری و نحوه ی آن و بیان نمونه ، باید نخست از ترجمه ی این شاهکار ادبی در کشور فرانسه سخن به میان آید.
لویی لانگلس شرق شناس فرانسوی ، اولین ادیبی بود که توانست بخش هایی از شاهنامه را به فرانسه برگرداند پس از او ژاک دو والنبورگ ، خاور شناس دیگری از اتریش به ترجمه شاهنامه همت گمارد. اما مرگ او در سال ۱۸۰۶  منجر شد کار ترجمه ناتمام بماند. در این میان تنها ژول موهل توانست پس از چهل سال تلاش کلِ شاهنامه را به فرانسه ترجمه کند. ترجمه ی شاهنامه موجب تحولی عمیق در آثار اندیشمندان و شاعران و نویسندگان شد و در این میان بر  فرانسه و به خصوص شاعران مکتب رمانتیک و پارناس تاثیر بیشتری پذیرفتند که منجر به خلقِ آثار بزرگی گردید. پژوهش هایی از این دست به ما کمک می کند با بینش و دیدی نو در آثار گذشتگانِ خود به تامل و جستجو بپردازیم و به اهمیت ادبیات غنی و کهن خود پی برده و بزرگان و اندیشمندان و سخنوران را در آیینه ی ملل دیگز نیز ببینیم تا بیشتر و بهتر قدر دانِ تلاش و رنج و اهتمام بزرگان خویش باشیم.

ترجمه ی آثار بزرگ ، ادبی ِ پارسی به زبان های اروپایی و همینطور انتشار سفرنامه های مختلف جهانگردان و محققان اروپایی مقدمه ای برای نفوذ ادبیات فارسی بر اندیشه و تفکر ادبیات اروپا شد.

در قرنِ هفدهم گلستان سعدی و  اشعار حافظ به فرانسه  ترجمه و انتشار پیدا کرد اما از میان آثار ادبی فارسی ، شاهنامه بیشتر از دیگر آثار مورد توجه اندیشمندان فرانسوی قرار گرفت در قرن نوزدهم تاثیر شعر فارسی در آثار شاعران رمانتیک فرانسوی بیش از پیش دیده شد زیرا اندیشمندان و ادبا بر این باور بودند که غنی کردن و وسعت دادن دامنه ادبی کشور ، نیاز به برخورداری و شناخت بیشتر از ادبیات دیگر ملل دارد. در خصوص تاثیر شعرای فارسی بر ادبیات فرانسه چندین مقاله و کتاب موجود است از جمله مهمترین آن ها کتابی از جان دیوید یوحنان با نامِ " تاریخ دویست ساله " می باشد که دارای بیست مقاله مجزا در بیست فصل است که چند مقاله را به شاعرانِ کلاسیک ایران از جمله فردوسی ، سعدی ، خیام و نظامی اختصاص داده است.

بنا بر این باور غلط که شناختِ گذشته و تاثیر ادبیات و تاریخ و هنر ما بر دیگر ملل چه سودی می تواند برای منِ امروزی داشته باشد و فایده ی نوشتن این همه مقاله و جُستار در این خصوص چیست را می توان به زبانی ساده این گونه بیان کرد که ادبیاتِ ما هنوز سرچشمه ی زایندگی و بهتر زیستن است چرا که آموزه هایش برگرفته از باور و تعریف جامعی از اعتقادات انسانی است . چرا که ما خود سرشار از منابع غنی ادب و فرهنگ چندین هزار ساله هستیم که شاکله و وجود ما را معنا و مفهوم می بخشد و نیاز نیست برای اعتبار به موجودیت و هستی خود به دنبال جعل اسناد و پناه بردن  به فرهنگ و ادبیات دیگر ملل باشیم .  استخراج منابع فرهنگی چون استخراج منابع زیر زمینی دارای اهمیت و لازمه ی حیات جوامع می باشد هر جامعه ایی که پیشرفته تر و دارای تکنولوژی برتر است از معادن زیر زمینی خود بیشترین و بهترین بهره را می بردو آن جامعه ای که چنین نیست منابع و سرمایه ی خود را به هدر داده است. ادبیات یکی از همین منابع با ارزش است که اگر او را به خوبی نشناخته و در پی استخراج و بهره وری آن برای بهبود کیفیت زندگی نباشیم آن را هدر داده و این فرصت را برای  دیگر ملل به وجود خواهیم آورد که آن را کشف کرده و بهترین استفاده را برای ساخت فکری و اندیشه های نو در جهت ساخت جامعه ای نوین به کار ببرند .

پیشتر گفته شد ژول موهلِ متن شناس و مترجم زندگی خود را وقفِ ترجمه شاهنامه کرد زیرا قصد داشت متنی کهن و اصیل به زبانِ فرانسه در اختیارِ جمعی گسترده از خوانندگان قرار دهد که آن را به عنوان منبع اصلی اطلاعات در مورد ایران کهن تلقی کرد. او به این امر آگاه بود که با ترجمه شاهنامه یکی از برجسته ترین آثار ادبی مشرق زمین را به جهانیان بخصوص ادبیات جهان معرفی می کند. حال به تاثیر شاهنامه بر نمایشنامه و شعر فرانسه می پردازیم.

در سال ۱۸۹۵ مترلینک ، پیشروِ تئاتر سمبولیست ، نمایشنامه ای در پنج پرده که پلئاس و ملیزاند نام داشت را رویِ صحنه برد که آن را نقطه ی عطفی در تاریخ ادبیات می دانند نمایشی بر گرفته از داستانِ نخجیر توس در شاهنامه. سمبولیست که تحت تاثیر بودلر و ترجمه هایش از اشعارِ ادگار آلن پو ، شاعر آمریکایی پدید آمده بود ، جنبش شاعرانه ای بود که اساس آن بر این اندیشه استوار بود ، میان دنیای مشهودات و عالمِ متعالی پیوند هایی نهفته است که همه کس از آن آگاه نیست و این شاعر است که می تواند بر اساس رنج و ریاضت در جست و جوی کمال بدان راه یابد و البته بدین منظور به زبانی نوینی برای بیان رابطه ها نیاز دارد که البته در شعر راحت تر از نمایش است که باید صحنه هایی از زندگی را بازسازی کرد. داستان های شاهنامه تنها دست مایه ی او در این نمایش نبود بلکه وی از افکار بلند و اندیشه های جهان شمول فردوسی یاری گرفت. امروزه منتقدین به آراء پلئاس و ملیزاند را شاهکار تئاتر سمبولیست می دانند چنانچه مترلینک را نویسنده ای نوآور و سنت شکن معرفی کرده که راه و روش نوینی در ادبیات فرانسه پدید آورده است. در همین یک مورد جای بسی تامل است که نویسنده ای چون مترلینک با بهره گیری از ادبیات کهن ما ( شاهنامه ) بدین جایگاه در عرصه ادبیات کشور خود می رسد ،  افسوس من ِ نویسنده از بی وفایی و بی مهریِ مردم است که گاهی در میان تحصیلکرده ها و شاعران و نویسندگان نیز فردوسی را به نیکی و با آن عظمت نشناخته اند  و عاجزند از خوانش یک بیت صحیح از اشعار شاهنامه  ، این عدم شناخت عمیق فردوسی و درک جهان بینی او قلب هر ایران پرستی را به درد می آورد.

اشخاص اصلی نمایشنامه مترلینک عبارتند از: شاه ارکل که فرمانروایی ست سالخورده ، ژنه وی یو ، دختر او ، گولو ، پسر ژنه وی یو ، پلئاس برادر ناتنی گولو و ملیزاند ، زیبا رویی که تند خویی های پدر را تاب نیاورده و از سرزمین او گریخته است آنچه در این نمایش نامه روی می دهد ترکیبی ست از داستان های زال و رودابه ، داستان مادر سیاوش و نخجیر توس ، اشخاص داستان نیز خصوصیات خود را بر حسب موقعیت و نقشی که بر عهده دارند گاه از رودابه و سیندخت و زال و سام و منوچهر به عاریت گرفته اند و گاه از مادرِ سیاوش و یا از توس و کیکاووس. مترلینک با خلق این اثر زیباترین نمایش را روی صحنه برد به گفته برخی منتقدین ادبیات فرانسه ، آن را (( شاهکار شعر و الهام )) می دانند یکی از شاهکارهای ادبیات فرانسه که تار و پود آن را زنان شاهنامه در هم تنیده اند.
یکی از نامدارترین شعرای فارسی شعرای فارسی که تاثیر شگفتی بر روی بسیاری اندیشمندان و شاعران فرانسه گذاشته است بدون تردید فردوسی ست نفوذ او مشخصا بر نوشته های مکتب رمانتیک بیشتر دیده می شود. ویکتور هوگو ، شاعر و نویسنده مطرح فرانسوی در قرن نوزدهم می باشد قرنی که به دلایل تاریخی ، اقتصادی و سیاسی بیشترین تاثیر شعر فارسی رابر ادبیات این کشور می بینیم.

یکی از آثارِ هوگو دیوان شرقیات است که در آن نمونه هایی از اشعار فردوسی را به عنوان (( مُشتی از خروار )) و (( گوهری از گنج بیکران شرق)) برگرفته و در شرقیات که یکی از مهمترین آثارِ منظوم اوست  ،  آورده است. گوهرهایی که در شاهنامه مورد ستایشِ هوگو بوده وصف زال و شرحِ دلاوری های او در جنگ مازندران است. فردوسی در شاهکار ادبی خویش سرگذشت مردم ایران را به تصویر کشیده و نشان می دهد که چگونه ایرانیان نشیب و فرازهای فراوان زندگی را پشت سر گذاشته با سختی ها رو به رو و بر آنها پیروز می شوند که گویای این است ، سرنوشت مردم ایران سرنوشت روشنی در برابر تاریکی ست ، اهورا و اهریمن که با یکدیگر در نبردند ولی در نهایت اهورا بر اهریمن و نور بر تاریکی و ظلمت پیروز خواهد شد و جهان از بیداد خالی و پهنه گیتی را داد و نیکی فرا خواهد گرفت. تشابهاتِ فکری هوگو با فردوسی بسیار است او چون فردوسی معتقد بود زندگی یک نبرد است آن هم نبردی مداوم میان خیر و شَر و همچنین هوگو باور داشت که سرانجام نور بر ظلمت و خوبی بر بدی پیروز خواهد شد هوگو شاهکار خود را بر جهان بینی دوگرایی که اساس آن از زرتشت و مانی ست گرفته او چون فردوسی در کتابش ابتدا به  ستایشِ زمین و موهبت هایی که از آن سرشار است می پردازد چون او از خورشید و ماه و ستارگان و کوه ها می سراید.

آلفونس دولامارتین ، شاعر و نویسنده ی مکتب رمانتیک فرانسه ست. لامارتین در مقالاتی که مجله پیام فرهنگ ( مجله ای که خود بنیان گذار او بود) به چاپ مقاله هایی در ستایش فردوسی و خصوصا رستم ، قهرمان دلاور اثرش پرداخت. لامارتین در کتابی تحت عنوان (( زندگی مردان بزرگ)) داستان چندین چهره ی بزرگ زمان های گذشته را به تصویر کشید او در مقدمه اثرش راجع به داستان رستم می گوید: " این داستان که حماسی ترین و دراماتیک ترین ایده از شرق کهن را ارائه می دهد ، خود ِ شرق است ، شرق حی و زنده. این داستان شرح حال زندگی یکی از بزرگ مردانی ست که نامش را از زمان های بسیار دور تا زمان حال به دوران های مختلف تمدن بشری تحمیل کرده است. " ( lamartine, 1356: 8-9)

لامارتین در بخشی از کتابش به ناتوانی خود و هم عصرانش در برگردان شاهنامه به نثر اعتراف می کند هر چند تمام تلاش خود را برای نشان دادن  ارزش این شاهکار عظیم به کار برد تا بر خوانندگان روشنایی این اثر را آشکار سازد اما شیوه نوشتار فردوسی بزرگ ، از استعارات و تشبیهات و صحنه های نبرد و سرگذشت های خیال انگیزش به گونه ای ست که سخت می توان آن را به نثر در آورد .
فرانسوا کوپه شاعر دیگر فرانسوی ست که پیرو مکتب ادبی پارناس و(( هنر برای هنر)) می باشد او نیز چون دیگر شاعران تاثیر پذیر از اندیشه ی فردوسی در سروده هایش از فردوسی و شاهکار ادبی ، تاریخی و حماسی اش می گوید. کوپه در شعر (( دو قبر )) یکی از اشعار مجموعه اش ، فردوسی را با چنگیز و تیمور مقایسه می کند. هنگامی که تیمور به ایران حمله می کند علی رغم تمایل دیوانه وارش به کُشتار به سربازانش دستور می دهد به توس حمله نکنند زیرا این شهر زادگاه فردوسی ست. کوپه توانسته شعری تکان دهنده از این روایت بسراید و تقابل دو اندیشه و دو رفتار و تاثیرش را در گیتی و پس از مرگ به خوبی نشان دهد.
تیمور لنگ از سر کنجکاوی از قبر فردوسی دیدن می کند در همان حال از خود می پرسد که پس از مرگش قبر قهرمان فاتحی چون او چگونه خواهد بود؟

چون جاذبه ای غریب او را به سوی قبر فردوسی می کشید
خواست که قبر را بگشایند
قبر شاعر پر از گُل بود

کوپه قبرِ فردوسی را پُر از گُل توصیف می کند بدون شک او از چنین توصیفی در صدد نشان دادن تقدس روح والای انسانی بوده و این که  فردوسی در بطن داستان هایش در پی نشان دادن همین باور و ایمان به رفتارهای نیک و پسندیده انسانی بوده برای تعالی روح بشر برای زیستن های توام با زیبایی و بدور از پلیدی و زشتی.
هنگامی که تیمور قبر فردوسی را پُر از گُل می بیند با خود می اندیشد قبر جدش چنگیز خونخوار (انتساب نسبت تیمور توسط خودش به چنگیز برای تفاخر بوده است وگرنه نسبت او هیچ ارتباطی با چنگیز نداشته است) چه سان خواهد بود؟
پس از راه قره قو روم به سوی تاتار
آنجا که چنگیز خان در معبدی برنزین آرمیده است
جلوی چشمان زائر پر آوازه که زانو بر زمین زده و سر به زیر داشت
سنگ مرمرینی که بر روی قبر فاتح چین نهاده بودند ، برداشتند
تیمور ناگهان لرزان ، روی برگرداند
قبر ستمگر پر از خون بود .
کوپه قبر پُر از گُل فردوسی را مقابل قبر پر از خونِ چنگیز قرار می دهد تا برتری زیبایی بر زشتی و روشنی را بر سیاهی نشان دهد. در شعرِ کوپه فردوسی نماد انسانیت ، مهربانی ، خوبی و چنگیز نمادِ ظلم و بیداد و جنایت است او با این دو مقایسه دو فرد را نه ، دو کشور ، دو ملت را برابر هم قرار می دهد تفاوت عظیم بین ایران شکوهمند و پر افتخار و امپراطوری خونخوار و مستبدِ مغول. فردوسی برای یک قوم و کشور و فرهنگ نیست او متعلق به همه جهانیان است.

امید که از چشمه همیشه خروشان فضل و دانش این اَبَر مرد بهره ها ببریم تا تیره گی های  ذهن و روح و
 اندیشه را در آن  شسته و  پاک گردانیم .

نگارنده: حسرت محمودآبادی شاعر و منتقد


بُن مایه ها:

معصومه ، زندی ، ترجمه ی شاهنامه و تاثیر آن در آثار هوگو ، لامارتین و کوپه ، فصلنامه ی علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج ، شماره ی ۱۸ / بهار ۱۳۹۳

به کوشش خطیبی ، ابوالفضل ، سمیعی (گیلانی) ، به فرهنگ باشد روان تندرست ، حدیدی ، جواد ، زنانِ شاهنامه در داستان های فرانسوی ، ۱۳۹۰ ، نشر فرهنگستان زبان و ادب فارسی ، رویه های ۳۶ تا ۴۱