دکتر هیبت اله مالکی:*

چند روزي پس از آغاز دومين سال جنگ جهاني، در اواخر ژانويه 1915 م . واسموس از روستاي كوچك «شيخ سعد» به همراه كاروان كوچكش به راه افتاد. دوستان آلماني كه در اين سفر او را همراهي مي كردند يكي دكتر لندرس  ،‌پزشك ساكن بغداد بود ، ديگري اريك بوهنشتورف  ، ‌مدير شعبه بغداد شركت ونكهاوس ،‌دومي فارسي را خوب صحبت مي كرد ، غير از اين دو نفر آلماني ، سه نفر هندوي برهمايي مذهب نيز او را همراهي مي كردند ،‌كه تمام هم و غم اين سه هندو،‌ آزادي وطن خويش از سلطه ي انگليسي ها بود. ‌اين ها نيز مي خواستند با لباس مبدّل ميان نيروهاي هندي ، ‌لشكرهاي انگليسي نفوذ كنند،‌ بلكه بتوانند با انصراف هندوها از جنگ، بزرگترين لطمه را به انگليسی ها وارد كنند، همراهان هندوي واسموس نام هاي اسلامي براي خود انتخاب كرده بودند. چند نفر ايراني سر شناس نيز او را در اين سفر همراهي مي كردند از جمله همراهان ايراني واسموس، ميرزا محمد خان فاتح زاده است كه از اهالي اصفهان بود و از مدرسه آمريكایي بيروت به ايران بر مي گشت. واسموس از طريق لرستان و پشتكوه وارد خاك ايران  شد. والي پشتكوه از هيأت آلماني به گرمي استقبال كرد ‌و پس از پذیرایی شایسته از واسموس و ضمن مذاكره با وي يادآور شد كه اگر آلمان ها پول زيادي در اختيارش بگذارند حاضر است به آلمانها عليه انگليسي هاي منفور كمك كند. والي پشت کوه با دريافت ارمغان هاي ارزشمندي از طرف آلمان با سرور خاطر،‌هيأتي را براي بدرقه همراه واسموس كرد، واسموس با آسودگي در سرزمين بختياري مسافرت خود را ادامه داد.

انگليسي ها كه از ورود واسموس كاملاً مطلع بودند و همواره مسير او را تعقيب مي كردند از اين كه در خاك بختياري و ابواب جمع سردار جنگ نمي توانستند هيچ گونه اقدامي عليه واسموس انجام دهند بسیار خشمگین شده بودند .
اما به پيشنهاد سرپرسي كاكس در ناحيه ي حيات داوود دشتستان يعني سرزميني كه حيدر خان حيات داوودي از سرسپردگان سازمان جاسوسي انگليس بر آن جا حكومت مي كرد زمينه ي بازداشت واسموس را فراهم كردند . كدخداي محل ورود او را به همراه هيأت آلماني انتظار مي كشيد .
واسموس به سمت برازجان مركز حكمراني ميرزا محمد خان غضنفرالسلطنه حكمران ملي و مخالف سلطه ی بيگانگان حركت مي كرد ،‌ اما براي رسيدن به برازجان ناچار بود كه از ناحيه ی حيات داوود نيز عبور نمايد. آيا مي دانيد كه واسموس چرا قصد داشت به برازجان عزيمت كند ؟ پاسخ اين پرسش را خود در يادداشت هايش نگاشته است :
« به اين قصد به برازجان مي رفتم تا بتوانم با ليسته مان در بندر بوشهر ارتباط برقرار كنم و شايد پنهاني خودم به شهر بوشهر بروم و سر و گوشي آب دهم و ببينم كه پس از اين كه هندوها زمينه ي مساعد را فراهم كردند چه اقدامي مي توانم عليه قواي مهاجم انگليس انجام دهم .» 1     
در روستاي تاج ملكي حيات داوود، واسموس و همراهانش به وسيله افراد وابسته به حيدر خان بازداشت شدند. واسموس كه از مذاكره با كدخدا و ديگر محاصره كنندگانش نتيجه اي نگرفت ،‌تصميم گرفت شبانه فرار كند و با دوست آلماني خود موضوع را در ميان نهاد ، آن چه مدارك و اسناد مهم بود برداشت و در پناه سياهي شب راه فرار را در پيش گرفت .
با مشكلات طاقت فرسايي از اين دام نجات يافت اما در هر گامي كه پيش مي نهاد دام هاي ديگري برايش آماده كرده بودند .
به هر ترتيب خود را به روستاي ده كهنه ،‌ مركز حكمراني محمد علي خان شبانكاره فرزند خان مقتدر شبانكاره رسانيد . محمد علي خان با اين كه با حيدر خان داوودي رابطه ي بسيار صميمانه اي داشت و خود و پدرش، هم پيمان خان هاي حیات داوودي بودند اما جوانمردي ذاتي اجازه نداد كه بيش از اين حرمت خاك ايران و حيثيت چند هزار ساله ي ايرانيان ناديده گرفته شود لذا با قاطعيت تمام از اعمال حيدر خان اظهار انزجار و ناراحتي كرد و گفت اين نخستين بار نيست كه حيدر خان مرتكب چنين اهانتي به دولت و ملت ايران شده است و آبروي ما را ريخته است. يك بار ديگر هم، ‌يك شخص عربي را كه به او پناهنده شده بود ، تسليم انگليسی ها نمود.4
پس از آن كه پذيرائي شايسته اي از واسموس به عمل آورد به او گفت : ماندن شما بيش از اين در اين جا صلاح نيست ، لذا شما را به همراه دو نفر از افراد مسلح خودم تا نزديكي برازجان مي فرستم . آن جا ديگر براي شما  امنيت كامل حاصل خواهد شد زيرا كه خان برازجان ، غضنفر السلطنه از مخالفين سرسخت سياست تجاوز كارانه ی انگليسی ها در خاك ايران است و نسبت به سياست دولت مركزي و حفظ بي طرفي ايران سخت پاي بند مي باشد .
سپس ‌محمد علي خان ، واسموس را به همراه دو مرد مسلح ، در حالي كه قاطري نيز براي سواريش در اختيار او گذاشت به برازجان مقر حكمراني غضنفرالسلطنه برازجاني روانه كرد . وقتي واسموس به برازجان وارد شد با اين كه يك جاسوس خارجي بود اما چون «دشمنِ دشمن» را حكيمان «دوست» ناميده اند با استقبال گرم و پر شور خان سلحشور و بي باك برازجان قرار گرفت . غضنفرالسلطنه ، واسموس را به عنوان يك پناهنده غارت زده پذيرفت و پس از چند روز كه از وي پذيرایي كرد ده هزار تومان پول هم (سال 1293 برابر 1915 م.) به او قرض داد .
در اين روزهاي بحراني وقتی که انگليسی ها دیدند ، سران سلحشور و ميهن پرست جنوب عليه منافع بيگانگان و دخالت هاي نارواي دشمنان ایران متحد شده اند به گفته ی سرهنگ احمد اخگر در كتاب « زندگي من » : « براي اين كه نيروهاي غضنفرالسلطنه را از حضور در جبهه جنوب يعني تهاجم قواي انگليس ها در نبرد بوشهر باز دارند جبهه اي در شمال دشتستان به رهبري حيدر خان بندر ريگي و اسماعيل خان شبانكاره گشودند كه با هوشياري و درايت بزرگان جنوب و اقدامات مخبر السلطنه هدایت مليون فارس چندان دوامي نيافت و نتوانست ميهن پرستان مسلمان را از هدف مقدس خود باز دارد. در همين زمينه باز هم مي بينيم رجال تهران از رئيس الوزراء تا سران حزب دموكرات ، وزير كشور و فرمانفرمای فارس اصلاح ذات بين و صلح و آشتي و پيشگيري از جنگ خانگي و برادر كشي و هدايت خوانين به صلح را از ميرزا محمد خان برازجاني مي خواهند. براي اثبات اين ادعا به تلگراف سلطان عبدالمجيد ميرزا عين الدوله نخست وزير در خرداد 1293 با عنوان غضنفرالسلطنه توجه فرمایيد:
« آقاي غضنفر السلطنه تلگراف شما راجع به نفاق بين خوانين شبانكاره رسيد تلگراف لازم به حكومت بنادر شد ولي مخصوصاً به شما مي گويم اصلاح ذات بين را شخصاً از شما مي خواهم حالا به هر طور مصلحت مي دانيد اسماعيل خان را ملتفت و آگاه به اهميت موقع و لزوم اتحاد نمایيد .
نمره 6956  7 جوزا (خردادماه)   سلطان عبدالمجيد
يا در همين مورد مؤتمن الملك وزير داخله نيز براي ايجاد نظم و اتحاد و جلوگيري از جنگ داخلي از غضنفرالسلطنه می خواهد که با ایالت فارس و حكومت بنادر همراهی کند. تلگراف هاي ذيل عرايض ما را تأييد مي كند :
« آقاي غضنفرالسلطنه تلگراف شما واصل از طرف رياست وزراء عظام به ايالت فارس و حكومت بنادر تلگراف دستور العمل لازم داده شد به خود شما نيز تعليمات داده شده است موتمن الملك شب 9 جوزا(خرداد 1293) و نيز مهدي قلي خان مخبرالسلطنه هدايت در همين مورد خطاب به ميرزا محمد خان برازجاني چنين تلگراف كرده است .
برازجان ـ اميرالأمراء غضنفرالسلطنه

از قرار تلگراف اسماعيل خان جمعيت خودشان را متفرق كرده است. شما هم البته جمعيت را موقوف كنيد. اين اقدامات بي موقع است. به حكومت بوشهر گفته شده است
                     
محمد خان را حكماً بخواهد و خواهد خواست .
نمره 1040    مخبر السلطنه       شب 7 جوزا(خرداد1293)

اين جنگ خانگي تا چند ماه به صورت پراكنده و نامنظم ادامه يافت تا اين كه به راهنمایي خيرخواهاني چون محمد حسن بيگ خوشابي آتش آن نبرد فروكش كرد .
امّا دخالت ها و تحريكات نارواي واسموس كه مقدمه جنگ وخونريزي در جنوب ايران و بهانه و دستاويز مطلوبي براي انگلستان جهت لشكر كشي به داخل خاك ايران شد ايالت فارس را بر آن داشت تا از غضنفر السلطنه بخواهد كه از تحريكات ايشان جلوگيري نمايد و به ديگر خوانين جنوب نيز بفهماند كه هماهنگي با واسموس به سود ملت ايران نیست كه بعدها نيز ثابت شد اين طرز تفكر برداشتي بسيار صحيح از اوضاع و احوال جهاني بوده است .


تلگراف مخبر السلطنه
اميرالامراء غضنفرالسلطنه:
موسيو واسموس به عنوان ميهماني ضرغام عشاير بدون اطلاع من از شهر بيرون رفته است از قرار معلوم به برازجان آمده است .
اين نكته را بدانيد كه اين اقدامات شخصي واسموس اگر براي بعضي القائات به خوانين است شايد نظر به پولتيك (سياست) خودشان مفيد فائده كه در نظر گرفته اند باشد .
ليكن از براي ايران مضر است و بر خلاف تعليمات دولت و ابداً در اين موقع نگذاريد خوانين مشتبه بشوند . به خود معزي اليه هم تلگراف كردم كه بدون درنگ مراجعت نمايد . به اداره ژاندارم هم اخطار شد كه ملتفت مطلب باشند به بوشهر هم اطلاع داده شد كه اقدامي نكنند .
موسيو واسموس هنوز از طرف دولت به رسميت پذيرفته نشده است و به اداره ژاندارمري تعليمات داده ام كه اگر نصايح مرا نپذيرد و بخواهد جلوتر برود با او همراهي نكنند. شماها از اوضاع عالم درست باخبر نيستيد. اين است كه بالمره منتظر اوامر دولت باشيد و خودسرانه يك قدم برنداريد كه امري بر خلاف مصلحت واقع نشود و بهانه به دست احدي نيفتد .
12 رجب     نمره 1030   مخبر السلطنه

پاسخ غضنفر السلطنه به مخبر السلطنه والي فارس :
احكام مبارك تلگرافي زيارت ، اولاً از  بابت تفرقه جمعيت غلام ،‌ بر حسب احكام تلگرافي سابق در صدد اصلاح بين خوانين شبانكاره برآمده با اين كه حضرات خارجه و         خارجه پرست ها آتش اين فتنه را دامن مي زدند نگذاشتيم كار به جنگ كشد تا اصلاح شد و عصر دوازدهم مراجعت به برازجان نمود ولي اين نكته را لازم است به عرض     رساند كه مبادا در آستان مبارك اشتباه كاري كرده باشند. غلام قشون جمع آوري كرده بودم ولي تخطي به جنگ شبانكاره يا زيراه يا جاي ديگر نشده بود . اگر غير از اين به عرض رسانيده اند كذب محض گفته اند دشمن نمك مبارك باشد اگر غلام  از روز دويم كه از برازجان به عزم ديدن دایي زادگان خود كه عامل زيارت هستند به زيارت رفته و تا روز دوازدهم كه از زيارت به عزم برازجان حركت كرده ام قدمي رو به جنگ ديگري برداشته باشم .
عجاله ً‌ به هر وسيله بود اين جنگ را مبدّل به صلح و تلگرافات مبارك مراجعت از زيارت را در برازجان زيارت نمود ولي به هيچ وجه از دسايس اجانب نمي توان ايمن بود چنانچه عريضه تلگرافي مفصّل مشتمل بر تشريح اين مطالب به مقام منيع رياست وزراء روحنا فداه نيز عرض نموده .
از بابت جناب مسيو واسموس خاطر مبارك راحت باشد . غلام قدمي بي رضا و سخني بي امضاي حضرت اشرف محال است ،‌اگر چه صحرایي هستم در اين دو سه سال پرورش يافته حضرت اشرف شده ايم . مطابق ميل و فرمايش حضرت اشرف با ايشان مذاكره كردم چون از غلام مايوس شد امروز مقارن سفيده صبح تا كنون كه شب شانزدهم است لايري شده و غلام به ملاحظه اين كه شايد به طرف شيخ حسين خان و زائر حضرخان و رئيس علي خان دلواري و روساي دشتي كه با غلام متحد و با اجانب ضدند رفته باشد و به واسطه بي اطلاعي آنها را وادار به كاري نمايد . مخصوصاً بعد از ظهر حضرت مستطاب شريعتمدار حجت الاسلام آقاي آقا شيخ محمد حسين مجتهد را در زحمت انداخته به طرف خوانين و رؤسا فرستادم كه اگر چنين باشد جلوگيري فرمايند تعيين خط سير مسيو واسموس و نتيجه اقدامات آقاي آقا شيخ محمد حسين را پس از تحقيق به عرض مي رساند در اطاعت اوامر مقدس و دولتخواهي فروگذار ندارد.         محمد برازجاني

« تلگراف دوم مخبر السلطنه به غضنفر السلطنه باز هم درباره واسموس» :
اميرالأمراء غضنفر السلطنه
به طور خوش ، حالي موسيو واسموس بكنيد كه ايراني ها تخلف از اوامر دولت متبوعه خود نخواهند كرد بي جهت  به بعضي خيالات نباشد و در آن صفحات اسباب اشكالات نشود . ما ايران را يقيناً بيش از آنها دوست داريم ليكن به اصطلاح نمي شود براي ابرو چشم را كور كرد مثل اهالي مملكت در اين جزء از زمان بايد خيلي عاقلانه باشد و علي اي حال بايد به تعليمات تهران كار كرد . امروز حكم دولت حفظ بي طرفي است .
15 رجب (1333)        نمره 10602  مخبرالسلطنه       9 جوزا

اکنون در می یابیم که چرا واسموس در سال 1294 خورشیدی، برازجان را برای همیشه ترک کرد و به اهرم رفت . البته آخرین بار که واسموس در برازجان دیده شد . هنگامی بود که اسرای انگلیسی را  از شیراز به برازجان آورده بودند . در آن روز غضنفرالسلطنه برخوردی بسیار خشن با واسموس داشت و انگیزه آن برخورد، حرکت ناشایست واسموس بود که می خواست به دیدار بانوان اسیر انگلیسی برود. آن گاه که آنها در طبقه دوم کاروانسرای مشیر الملک برازجان نگهداری می شدند و غضنفرالسلطنه این اقدام واسموس را تجاوز به حقوق اولیه یک انسان اسیر می دید. از این جهت ، وی را از انجام چنین کاری در کشور ایران بر حذر داشت و آن رویداد به شرح زیر است :
روز 9 محرم 1334 قمری برابر 26 آبان ماه 1293 خورشیدی و 17 نوامبر 1915 میلادی اسرای انگلیسی وارد برازجان شدند در شهر برازجان ژاندارمری سوئدی به فرماندهی احمد اخگر ناظر بر اوضاع بود ولیکن قدرت فائقه ی دشت های ساحلی، غضنفرالسلطنه برازجانی بود . لذا پس از ورود اسرا به کاروانسرای برازجان ، واسموس به قصد عیادت از « مادام اسمیت» و ملاقات با سایر خانم های انگلیسی از اتاق بیرون آمده و به یک ژاندارم که پای پلکان مشغول پاسداری بود گفت : می خواهم چند دقیقه پیش خانم ها بروم ، قبلاً شما به نزد آن ها بروید و آمدن من را به آن ها بگویید. هنوز واسموس سخنش را تمام نکرده بود که صدایی از پشت سر به گوشش رسید که می گفت : کنسول کجا ؟! واسموس برگشت ، چهره ی بر افروخته ی امیر دلیر جنوب ایران غضنفر السلطنه برازجانی را دید ، که دست ها را بر کمر زده و با سکوتی توأم با خشم از واسموس سؤال می کند .
واسموس پاسخ داد : جناب غضنفرالسلطنه، می خواهم از خانم های انگلیسی احوال پرسی کنم ، زیرا که شنیده ام بعضی از ایشان بیمار شده اند .
واسموس به سادگی سخن می گفت و تصور نمی کرد که غضنفر السلطنه از طرح ان سؤال مقصود خاصی داشته باشد اما ناگهان چهره ی خان برازجان در هم رفت و با لحنی خشن بدین گونه زبان به ملامت واسموس گشود:
آقای واسموس ، مثل این که فراموش کرده ای این جا مملکت اسلامی است و میان ما مسلمانان رسم نیست مرد غریبه وارد اتاق زن ها شود. این طور کارها از شما قبیح است...
بفرمایید این طرف و  هرگز گرد این خیالات نگردید !
« واسموس» یکه خورد و لحظاتی با تردید به قیافه ی خشمناک غضنفرالسلطنه      می نگریست .
صدای بم و رسای رادمرد بی باک و متهور دشتستان ، چند نفری را به طرف آن ها کشانیده بود. واسموس احساس کرد که غضنفرالسلطنه می خواهد او را در برابر دیگران پست و خوار کند . معهذا به آرامی گفت :
صحیح می گویی دوست من ، ولی این جا پای مسلمانی در میان نیست ؛ خانم های انگلیسی مثل خود من مسیحی هستند و در مذهب ما رو گرفتن خانم ها مرسوم نیست. زن ها و مردها مثل خواهر و برادر روبروی هم می نشینند و با هم صحبت می کنند ، وانگهی من می خواهم آنها را دلداری دهم .
«غضنفرالسلطنه» که در برابر واسموس و هزاران واسموس ، هرگز حاضر نبود کوتاه بیاید، بی آن که به کلمه ای از حرف های واسموس ترتیب اثر دهد، گلنگدن تفنگ را کشید و جلوتر آمد و چنین گفت :
کنسول! من کار ندارم که عیسوی ها میان خودشان چه رسومی دارند اما تا وقتی که این خانم ها در مملکت ایران هستند اجازه نمی دهم کسی به آن ها نزدیک شود . قسم می خورم که اگر قدمی پیش بگذاری ماشه تفنگ را خواهم کشید.
چشم های « غضنفرالسلطنه» نشان می داد که تهدیدش کاملاً جدی است . واسموس که هیچ میل نداشت در نظر دوستان ایرانی خود ، آن هم سرداری با قدرت و شوکت غضنفرالسلطنه به گستاخی و بی اعتنایی نسبت به باورها و آیین ها و سنت های آنان متهم شود فوراً دستش را به نشانه تسلیم بالا برد ، در حالی که لبخندی بر لب داشت  گفت : حق با شماست . دوست عزیز، معذرت می خواهم .
« واسموس» بیش از این در کاروانسرا درنگ نکرد و از آن جا بیرون آمد و با خروج وی،غائله ای که می رفت بالا گیرد پایان یافت.  

*دکترای ادبیات تطبیقی از دانشگاه هند، استاد تمام وقت و عضو هیأت علمی دانشگاه فیروزآباد فارس