حسین جعفری:

"پی افکندم از نظم کاخی بلند 
که از با د و باران نیابد گزند"     (فردوسی)

شاهنامه ی فردوسي، حماسه ی  ملي ايرانيان است و ريشه در ناخودآگاه جمعي و ملي اين قوم دارد. اين اثر ارزشمند را مي توان از ديدگاه هاي مختلف مورد بررسی قرار داد . نخستین و مهترین بخش شاه نامه ، بخش اسطوره ای آن است که اگر درجهان بی نظیر نباشد ، کم نظیر است و در این بخش رمزها و رازها ، فراز و نشیب های قوم آریایی نهفته است که یکی از آن ها "کهن الگو" یا "آرکی تایپ" است . کهن الگوها از مهم ترين موضوعات نظريه ی " کارل گوستاو یونگ "روانشناس سویسی است که پير خَرَد يکي از رايج ترين آن ها ست. اين کهن الگو در داستان ها و روياها همراه با يک قهرمان نمود مي يابد و او را در رسيدن به تفرد و خودپروراني ياري مي دهد. "پير خَرَد" در بسياري از داستان هاي شاهنامه ديده مي شود. "کيومرث" اولين پير خرد شاهنامه است که راه نمايي هاي او "هوشنگ" را به شهرياري می رساند  و زال، نمونه ی برتر و پررنگ تر اين کهن الگو هاست که آموزه هايش، ياريگر و نجات بخش رستم، قهرمان ملي شاهنامه و شهرياراني چون "کي کاووس" و به طور کلی نجات بخش ايران و ايرانيان است. رستم نیز برای ما ایرانیان یک کهن الگو یا آرکی تایپ است که قدرت بدنی و فیزیکی خارق العاده ای را تداعی می کند.

بررسی آرکی تایپ ها در اسطوره های یونانی به روش "یونگ" از سوی پیروان او مانند "ژان شینودا بولن" با استفاده از همان مدل ذهنی و نگرش یونگ ، پی گیری شد و آرکی تایپ های متعددی ، مانند زیوس ، پوزیدون ، هرمس ، هرا و افرودیت را مطرح ساختند و به دلیل روایی و داستانی بودن این کهن الگوها و اسطوره ها  پژوهش در اساطیر و کهن الگوها به سرعت در ادبیات  عمومیت یافت و شاه نامه پژوهان برجسته نیز به بررسی شخصیت های پهلوانی و کهن الگوهای شاه نامه اقدام کردند و گوهرهای ناب و اندیشه های والای انسانی در فرهنگ ایرانی را که در قالب منش و روش این کهن الگوها بیان شده است به دید خوانندگان شاه نامه و پویندگان و دوستداران فرهنگ و دانش و اندیشه ی ایرانی و ایران دوستان خارجی عرضه کرده و به نمایش گذاشتند .
استاد فرهیخته ، دکتر میر جلال الدین کزّازی ، در یاد داشتی ، می نویسد : " در سده ی پنجم ، فردوسی  سر بر آورد ، شاه نامه را سرود ، پایه های ایران نو ریخته شد .... اگر این سده ی ستوده ، فراز نمی آمد ؛ اگر در آن فردوسی سر بر نمی آورد و شاه نامه را نمی سرود؛ شاید هم اکنون ما با یکدیگر به زبان شیوای فارسی سخن نمی گفتیم و این گونه از ایرانی که به آن می نازیم ؛ محروم بودیم . به همین دلیل سده ی پنجم ، سده ای دیگرسان است ؛ سده ای هنگامه ساز ، روزگار آفرین ، منش پرور. سده ای که در آن ، سخن پارسی  از زمین به آسمان رفت . کدامین سده را می شناسیم که از این ویژگی های والا برخوردار باشد؟ "

سخن استاد ، بسیار متین و استوار و شایسته و سزاوار است . اگر اندیشه کنیم که فردوسی در وجود نمی آمد و شاه نامه سروده نمی شد و فرهنگ ایرانی با زبان فارسی دری در چنین سندی معتبر به ثبت و ضبط نمی رسید ؛ در روزگار پر آشوب و یغماگری های قرن های قبل و بعد  " نه از تاک نشان بود و نه از تاک نشان"
آری آن هنگامه بود که به دست پرتوان و خامه ی زرنگار فردوسی برپای شد و روزگار دوباره ای به زبان و فرهنگ  فارسی و آریایی بخشید و منش و غرور ملی از دست رفته را دوباره زنده و احیا کرد و آن بزرگ مرد سرود :

پی افکندم از نظم کاخی بلند
که از باد و باران نیابد گزند
از آن پس نمیرم که من زنده ام
که تخم سخن را پراگنده ام

در آن اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی بسیار نامساعد و پر آشوب که مصادف با افول سلسله ی ایرانی نژاد و ایران دوست و فرهنگ پرورسامانی و اوجگیری غزنویان نوکر صفت و دست نشانده بود؛ ایرانیانی که دلشان به حال میهن و فرهنگ باستانی خود می سوخت در اندیشه ی این بودند ؛ که نگذارند آثار فکری و فرهنگی ایرانی برای همیشه نیست و نابود شود و این مهم از قرون نخستین هجری و به دست افرادی همچون "ابن مقفّع " با ترجمه ی کتاب هایی مانند خوتای نامک ها و کلیله و دمنه و... به زبان عربی آغاز شده بود و اکنون با قوّت گرفتن زبان فارسی دری به همت دولت سامانی ، نیاز مبرم به برگردان دوباره ی این متون و آثار به زبان فارسی بود . که ابومنصور محمد ابن عبدالرزاق ، کنارنگ و سپهسالار سامانیان در خراسان ، ابومنصورمعمّری ، پیشکار خود را مامور کرد به کمک چند تن از موبدان زرتشتی و فرزانگان، به نام های شاج یا ماخ ، پسر خراسانی از هرات ، یزدان داد ، پسر شاپور از سیستان ، ماهور خورشید ، پسر بهرام از نشابور و شادان ، پسر برزین از طوس ، در شهر طوس گرد بیایند و یکی از دست نویس های خدای نامه را از پهلوی به فارسی دری ترجمه کنندکه تاریخ آریایی ها از گاه کیومرث تا پایان پادشاهی یزد گرد سوم بود و برخی داستان های دیگر مانند داستان رستم از کتاب آزاد سرو سیستانی ، داستان اسکندر از یک متن عربی ترجمه شده از زبان یونانی و برخی دیگر از داستان ها ، شاه نامه ی منثوری فراهم نمودند که به نام ابومنصور عبدالرزّاق، شاه نامه ی ابومنصوری نام گرفت ؛ متأسّفانه ، اکنون بجز مقدمه ی آن ، چیزی از این کتاب باقی نمانده است .

در زمان امیر رضی ، نوح دوم سامانی، و به فرمان ایشان ، ابو منصورمحمد بن احمد دقیقی، بزرگترین شاعر پایان دوره ی سامانی ، به دربار فراخوانده شد و از وی خواستند ، داستان های ملی ایران پیش از اسلام و آداب و رسوم باستانی را که فقط در تصانیف قوّالان و قصه گویان باقی مانده به رشته ی نظم بکشد . دقیقی ضمن استفاده از شاه نامه ی ابومنصوری و شاه نامه ی مسعودی حماسه سرایی و به نظم کشیدن داستان های ملی را آغاز کرد ؛ اما ، به دلیل باورمندی به دین زرتشتی ، از گاه گشتاسب پسر لهراسب و زمان ظهور زرتشت ، شروع به سرودن کرد و هزار بیت از داستان را سروده بود که شبانه به دست غلامش کشته شد و کار او ناتمام ماند و دوره ی  امیر نوح دوم هم به  زودی سر آمد و منصور دوم جانشین او شد؛ اما ،  فرمان امیر نوح دوم و کوشش دقیقی یکی از پایه های شکل گرفتن شاه نامه ی سترگ فردوسی شد .
ابوالقاسم منصور بن حسن طوسی ، متخلّص به فردوسی ، در سال 329 هجری در روستای "باژ " ازطایران طوس به دنیا آمد. پدرش از دهقانان طوس بود که ثروت و موقعیت قابل توجهی داشت.وی از همان زمان نوجوانی که به کسب علم و دانش می پرداخت، به خواندن داستان  های ملی هم علاقه مند شد .همین علاقه به داستان های کهن بود که او را به فکر انداخت تا شاه نامه را به نظم در آورد. چنان که از گفته ی خود او  بر می آید، مدت ها در جستجوی منابعی برای سرایش این کتاب بود تا این که از طرف دوستی مهربان " امیرک منصور" فرزند ابومنصور عبدالرزّاق طوسی ، شاه نامه ی ابومنصوری و هزاربیتی که دقیقی سروده بود ؛ به دست او رسید و سفارش اکید میرک به ادامه ی کار دقیقی بود.

به شهرم یکی مهربان دوست بود
که با من تو گفتی ز هم پوست بود
مرا گفت : خوب آمد این رای تو
به نیکی خُرامد همی پای تو
نبشته من این دفتر پهلوی
به پیش تو آرم ، نگر نغنوی
گشاده زوان و جوانیت هست
سخن گفتن پهلوانیت هست
شو این نامه ی خسروان بازگوی
بدین جوی نزد مهان آبروی
بدین نامه چون دست بردم فراز
یکی مهتری بود گردن فراز
جوان بود و از گوهر پهلوان
خردمند و بیدار و روشن روان
مرا گفت کز من چه باید همی
که جانت سخن بر گراید همی
به چیزی که باشد مرا دست رس
به گیتی نیازت نیارم به کس
همی داشتم چون یکی تازه سیب
که از باد نامد به من بر نهیب
به کیوان رسیدم ز خاک نژند
از آن نیک دل نامدار ارجمند

در این بیت ها فردوسی به ستایش امیرک منصور وسفارش و تاکید وی به سرایش داستان های ملی پرداخته ؛ اما به دلیل این که میرک در آن زمان (377ه) در خیزشی میهن پرستانه دستگیرو در زندان کشته می شود ؛ این احتمال وجود دارد که فردوسی به دلایل سیاسی نام میرک را به صراحت ذکر نمی کند.

فردوسی پس از یافتن نسخه ی اصلی داستان های شاهنامه، نزدیک به سی سال از بهترین ایام زندگی خود را وقف این کار کرده است. فردوسی در سال 370 یا 371 به نظم در آوردن شاهنامه را آغاز کرد و در اوایل این کار، هم خود او ثروت و دارایی قابل توجهی داشت و هم برخی از بزرگان خراسان که به تاریخ باستان ایران علاقه داشتند؛ او را یاری می کردند. ولی به مرور زمان و پس از گذشت سال ها، در حالی که بیشتر شاهنامه را سروده بود، دچار فقر و تنگدستی شد.

شاه نامه نه تنها بزرگترین و پرمایه ترین مجموعه ی شعر به جا مانده از عهد سامانی و غزنوی است، بلکه مهمترین سند عظمت زبان فارسی و بارزترین مظهر شکوه و رونق فرهنگ و تمدن ایران باستان و خزانه ی لغت و گنجینه ی ادبـیات فارسی به شمار می رود.فردوسی طبع لطیفی داشت، سخنش از طعنه، هجو، دروغ و چاپلوسی به دور بود .

 شاه نامه نگاهبان راستین سنت های ملی و شناسنامه ی قوم ایرانی است. شاید بدون وجود این اثر بزرگ، بسیاری از عناصر مثبت فرهنگ آبا و اجدادی ما در طوفان حوادث تاریخی نابود می شد و اثری از آن ها به جا نمی ماند. در این اثر سترگ از نام ایران تا جنبه های گوناگون دانش و فرهنگ ، آداب و سنت های اجتماعی ، فرازهای اخلاقی و آیین های دینی و باور مردم ایران از دین های آبا و اجدادی مانند دین های زروانی ، میترایی و زرتشتی گرفته تا دین های دیگر سامی و دین مبین اسلام بویژه مذهب شیعه و روش ها و منش های پهلوانی و دودمان ها و خاندان های پهلوانی به شایستگی سخن رفته است .
در شخصیت پردازی مجالس بزم و رزم ؛ "خرق عادات" و اعمال غیر عادی یکی از فرازهای ارزشمند شاه نامه است که استاد طوس با مهارت  آن مجالس و میدان های کارزار را به نظم کشیده  و به خوبی از عهده ی بیان اسطوره ها و آرمان ها به نظم بر آمده است که می توان از اسطوره ها ،آرکی تایپ ها و موارد رمزگونه ای همچون کیومرث ،  زال ، عمر شش سد ساله ی رستم ، کارهای شگفتانه ی سیمرغ ، انواع اژدها ،جن و پری ، طلسم و جادو ، دیو سپید ، نرم پایان ،کرم هفتواد ، گاو برمایه ،  رخش رستم ، شب رنگ بهزاد یا اسب سیاووش ، ماردوش و حاکمیت هزارساله ، گرزه ی گاوسار ،  اکومن یا اکوان دیو  و دیگر دیوان و غولان ، جام جهان نما ، الف چشم بودن گیو ،  پیکر گردانی و موجودات ترکیبی مانند انسان هایی که سمت راست بدنشان زن و سمت چپ مرد ، انسان هایی که کله ی شیر یا گاومیش دارند یا سم دارند و کله هایشان مثل ماهی است یا بدشان پر از مو و گوش پیل هستند ، ناپدید شدن کی خسرو به همراه سی تن از پهلوانان ، گوش پیل و گوش بستر ، فر و فره به شکل غرم یا همان میش ، مرغان سخنگو یا درختان گویا ، رویین تنی اسفندیار ،  و ... را  از شگفتی ، آرمان ها و آرزوها و رمز و رازها  و خارق عادات این کتاب سُتُرگ دانست .

این اعمال و موجودات خرق عادت ، خلاف معمول و غیر طبیعی ذکر شده در بهین نامه ی باستان که با معیارها و سنجه های بشری سازگار و مطابق نیست ؛ گاهی اندیشه ، باور و احتمال را به سوی ارتباط این قوم با فرا زمینی ها و قدرت های فرا بشری می برد؛ به ویژه که قوم آریایی دراین سرزمین اهورایی پیشرو و طلایه دار بسیاری از دست آوردهای علمی ، هنری و آیین و آداب بشری است که کاوش های باستان شناختی و پژوهش های زبانی و فرهنگی ، امروزه بسیاری از دانشمندان جهان را به تاییدو اذعان واداشته و  از سویی همانطور که امروزه در گوشه و کنار دنیا آثار و ابزارو سازه هایی یافت می شود که ساخت و ایجاد آن ها در حد توان و قدرت بشر نبوده و حتا با ابزارهاو ماشین های قدرتمند و تکنولوژی امروزی نیز ساختن بعضی از آن ها غیر ممکن است به طوری که دراندیشه و تأمّل بر این سازه ها و آثار به جای مانده از گاه باستان ، ظن به فرود آمدن مخلوقاتی  از کرات و سیاره های دیگر به زمین برای مدتی ، رو به قوّت است ؛ همچنان که اندیشه ی رفتن از زمین به دیگر کرات و سیاره ها  در زمینیان وجود دارد و در بخش هایی مانند رفتن به قمر عملی شده است  ؛  مواردی مانند ، سکوی آنلادریلادو " و  روبات "تاراپاکار" در کشور شیلی ، اشکال عظیم" نازکا " ، تصویر پرنده ی" آلکاتراز" ، نیزه ی سه سر دهانه ی خلیج پیسکو ، اهرام عظیم مایاها و حتا اهرام ثلاثه ی جیزه ، قبرها با اسکلت های بسیار عجیب در چین ، آثار و اشکال باقی مانده از تمدن آزتک ها و مایاها در مکزیک با اسکلت  ها و مجسمه ها و کلاه خودهایی به مانند سرگاو و ... که امروزه تقریبا بسیاری از دانشمندان گمان دارند از آثار دست کم یک بار مسافرت فرازمینیان به  این کره ی خاکی  دور از ممکن نیست ، چه بسا خرق عادات و پهلوانی های شگفت شاه نامه ؛  مانند کلاه خود رستم از کاسه ی سر دیو سپید و خفتان ببر بیان رستم ، پرنده ی سین مرغ یا مرغ آهنین بال که بعدها سیمرغ ، دانای شاه نامه و نماد سیینه ، پدر دانش پزشکی در ایران لقب گرفت ، آتش زدن پر سیمرغ از سوی زال و عمل رستمانه ، رویین تنی اسفندیار  وبسیاری دیگر اسرار و رموز بیان شده در شاه نامه نیز در ارتباط با چنین موضوعی باشد که  پژوهش بیشتر در این کتاب ارزشمند را می طلبد .
جنبه های شناختی  و پژوهشی شاه نامه و ارزشمندی این کتاب در زمینه های گوناگون علمی ، فرهنگی ، زبانی ، تاریخی، هنری ، دینی ، فلسفی ، آرایش های کلامی و فنون ادبی و... بیش از آن است که در یک مقال و گفتار و یا کتاب بگنجد و در هر بخش نیازمند سال ها پژوهش و تحقیق و بررسی است که در این فرصت ، به همین قطره از این اقیانوس بی کران ، بسنده و مطالعه و پژوهش بیشتر این گنجینه ی گران سنگ را به جای مطالعه ی  برخی از داستان های ساختگی و بی محتوای داخلی و خارجی به جوانان و فرهنگ دوستان توصیه می کنم.