امید زاهد:
انقلاب اسلامی یکی از رویدادهای مهم تاریخ ایران است که در برهه‌ای خاص روی داد و باعث بوجود آمدن گفتمان جدیدی در ظهور و پیدایش انقلاب‌های منطقه ای و جهانی شد. با ظهور انقلاب اسلامی رویکردها و نگرش‌های مختلفی نیز بروز یافت و خود زمینه‌ای را برای پژوهش و تحقیق فراهم آورد. در استان عزیز ما بوشهر نیز همپای دیگر استان ها، شهرها و روستاهای ایران عزیز رخدادهای تلخ و شیرین زیادی نمایان شد. شخصیت های فراوانی معرفی شده و بعدها به عنوان چهره های انقلابی شناخته شدند.

سخن دیگر، تبعید شخصیت های مطرح و مبارزان انقلابی کشور به استان بوشهر است و شناخته شدن استان بوشهر به عنوان تبعیدگاه؛ شهرهای بوشهر،کنگان، برازجان، گناوه و جزیره خارگ از این جمله بودند. اقدام دولت های وقت بصورت ناخواسته باعث آشنایی و شناخت نخبگان و مبارزان انقلابی با این شخصیت ها شده، به گونه ای که همین عامل جریان انقلاب را سرعت بخشید.

 

اما آنچه تاکنون در تاریخ‌نگاری انقلاب در استان بوشهر نمایان شده، می توان به 5 بخش رده بندی کرد:
1- کتاب هایی که شرح حال و خاطرات شفاهی شخصیت های برجسته سیاسی استان بوشهر هستند از جمله: همگام با آزادی(دکتر سید محمد مهدی جعفری)، نسیمی از دفتر ایام(علیرضا مظفری زاده)، خاطرات ماشالله کازرونی، حماسه سیمین( خاطرات شهربانو بی غرض و زیبا( ناهید) کازرونی).

2- کتاب هایی که بر اساس اسناد و آرشیو ساواک و مرکز بررسی اسناد و اداره اطلاعات استان بوشهر منتشر شده است. مانند: شیخ ابوتراب عاشوری و حجت الاسلام سید محمد حسن نبوی به روایت اسناد ساواک.

(شایسته است دیگر اسناد ساواک نیز رده بندی شده و برای آگاهی نسل جوان منتشر شوند. بدون شک وقایع فراوانی رخ داده که می بایست در تاریخ نگاری استان بوشهر مورد نظر قرار گیرند و کاستی های پژوهشی تاریخ نگاری انقلاب اسلامی را مرتفع نمایند.)

3- نگارش زندگی و شرح حوادث شخصیت های مطرح و تبعید شده در شهرستان های استان بوشهر مثل: کریم کشاورز( چهارده ماه در خارگ)، صفر قهرمانیان،( خاطرات صفرخان)، جزیره سوزان خارگ، علی اصغر احسانی (قیام افسران خراسان و حماسه خارگ) و... .

4- بازتاب انقلاب اسلامی در تک نگاری های استان بوشهر مانند:  تاریخ سیاسی و مبارزات مردم برازجان( اکبر صابری)، بندر دیر نگینی بر ساحل خلیج فارس(عبدالحسین بحرینی نژاد، حیدر دوراهکی)، گناوه (غلامحسین دریانورد) و... .

5-    تاریخ مصور انقلاب اسلامی در استان بوشهر از جمله : بوشهر در انقلاب اسلامی ایران شامل تصاویر تظاهرات مردم بوشهر و گناوه در سال 1357( عکس های مرتضی عالی حسینی و عبدالکریم نیسنی): این کتابچه با تصاویری از شهدای انقلاب توسط دانشگاه علوم پزشکی بوشهر منتشر شده است. کتاب اینجا گناوه است( غلامحسین دریانورد).

اما با این حال تاریخ معاصر و شفاهی مبارزات مردمی در شکل گیری انقلاب اسلامی در استان بوشهر و شرح رویدادهای سیاسی و فرهنگی آن که می بایست مورد پژوهش قرار گیرد، تاکنون به دلایلی مورد غفلت واقع شده است.

 

ولی آنچه که تاکنون(1395) منتشر شده و گامی موثر در شناخت تاریخ انقلاب اسلامی در استان بوشهر است بدین شرح می باشد:

همگام با آزادی( خاطرات شفاهی دکتر سید محمد مهدی جعفری)
انتشارات صحیفه خرد، (دو جلد)، سید قاسم یاحسینی، قم سال 1389.

در جلد اول این کتاب که 728 صفحه است از آغاز تا آزادی از زندان و در جلد دوم در 656 صفحه از آزادی تا انقلاب اسلامی به شرح خاطرات، حوادث و رویدادهای مربوط به انقلاب اسلامی پرداخته می شود. دکتر جعفری در این کتاب ماجرای رفتن به تهران در سال 1340 و راهیابی به دانشسراي عالي و کسب فوق ليسانس علوم تربيتي و همچنین آشنایی و ارتباط با رهبران و اعضاء نهضت آزادي در سال 1342 که منجر به دستگیری و سپس محكوم شدن به 4 سال زندان شد،  اشاره دارد.

 

 

در فصل اول این کتاب با عنوان سالهای تکوین از برازجان تا شیراز و سپس در فصل های بعدی یادداشت های روزانه وی در زندان های قصر، برازجان و یزد آورده شده است. همچنین در جلد دوم در چهار بخش سازمان مجاهدین، دکتر شریعتی، فعالیت های نهضت آزادی ایران، روزهای داغ انقلاب به شرح خاطرات می پردازد. در انتهای کتاب نیز اسناد و عکس های مرتبط آورده شده است. دکتر جعفري با مهندس بازرگان، آيت‌الله طالقاني و دکتر علی شریعتی ارتباط نزديك داشت. گفتنی است وی در سال 1367 دانشنامه دكتراي فرهنگ عربي و علوم قرآني را از دانشگاه تهران دريافت نمود و به تحقیق و تدریس روی آورد.
نسیمی از دفتر ایام (خاطرات علیرضا مظفری زاده)

 

ناشر: بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر -  موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران سال 1387، 434 صفحه
این کتاب به خاطرات علیرضامظفری زاده درخلال سالهای 1327-1367 اختصاص دارد. نسیمی از دفتر ایام کتابی است در مورد تاریخ معاصر ایران و استان بوشهر که چگونگی شکل گیری انقلاب اسلامی و بویژه رخدادهای سیاسی دهه‌های قبل و بعد از انقلاب؛ از زمان تولد مولف به مدت چهل سال را در بر می گیرد. اسناد ومدارک دست اول به همراه تصاویری که برای اولین بار منتشر می شود ازدیگر مزایای این کتاب است.

مظفری زاده در فصل اول کتاب نگاهی گذرا دارد به دوران کودکی و نوجوانی خود و اوضاع اجتماعی- فرهنگی آبادی مخبلند که در شرق محله دواس و شمال غرب بهمنی در شهر بوشهر واقع شده است.رفتن به دبستان-از دست دادن پدر- که از عناوین سرفصلهای اول این کتاب است. در فصل دوم کتاب ازکاردر تجارتخانه تا کارمند دولت شدن و عضویت در انجمن مبارزه با بهائیت در بوشهر و سفر به تهران سخن به میان آمده است. در فصل سوم به بازداشت شدن توسط ساواک زندان شهربانی بوشهر وسپس اعزام به زندان عادل آباد شیراز و پس از آن ترخیص از زندان به قید ضمانت اشاره دارد. در فصل های چهارم و پنجم کتاب چگونگی بازداشت مجدد در تهران و اسارت در کمیته مشترک و بازداشتگاه زندان اوین تشریح شده است.بخش دوم کتاب به نحوه تشکیل ستاد انقلاب و نهادهای انقلابی و سپس پذیرفتن مسئولیت فرماندهی سپاه و نامزد شدن در انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی-رفتن از سپاه – اعزام به مناطق جنگی و سپس انتصاب به فرمانداری بوشهر و... سخن به میان آمده است.

خاطرات ماشالله کازرونی
ناشر: انتشارات سوره مهر- سید قاسم یاحسینی،  سال 1388 - 712 صفحه.
این کتاب دارای 5 بخش است: دشتستان از اشغال متفقین تا جبهه دوم ملی، نهضت امام خمینی و مبارزه با استبداد در برازجان و دشتستان، دشتستان و برازجان در انقلاب، از پیروزی انقلاب تا سالهای جنگ هشت ساله و ماشالله کازرونی به روایت اسناد ساواک. این کتاب حاوی 40 ساعت مصاحبه، به صورت پرسش و پاسخ است که به نوشته یاحسینی« خاطرات کازرونی درباره تاریخ مبارزات ضد استبدادی مردم جنوب ایران به ویژه خطه جنوب با ارایه اسناد ساواک، رعایت انصاف و دوری از غلو و بزرگ نمایی تا نقش مردم دشتستان و برازجان در تاریخ معاصر ایران روایت شده است».

کازرونی که خود از دهه 20 شمسی تا دهه هفتاد خبرنگار بود در جریان ریز و درشت ماجراهایی است که به چشم دیده بود و در این کتاب بصورت صریح به شرح آنان می پردازد. در این کتاب در واقع گام به گام با شکل گیری انقلاب اسلامی و مبارزات در دشتستان و استان بوشهر همراه می شویم. در واپسین روزی که این مطلب نوشته می شد خبر درگذشت آقای ماشالله کازرونی را دریافت کردم که برای روح ایشان طلب آمرزش دارم. کازرونی با نوشتن این کتاب در واقع کار ناتمام را تمام کرد و تاریخ ارزشمندی را از روایت های انقلابی برای ما به یادگار گذاشت.

شیخ ابوتراب عاشوری به روایت اسناد ساواک
انتشارات دلیران، اداره کل اطلاعات استان بوشهر ، سال 1383– 309 صفحه 
این کتاب در چهار فصل نگارش شده است: آغاز زندگی شیخ ابوتراب عاشوری، فعالیت های فرهنگی و آموزشی، فعالیت های سیاسی و مبارزاتی و روش های مقابله با رژیم پهلوی و در آخر اسناد و تصاویر مبارزات مردم بوشهر در انقلاب. این کتاب در واقع زندگی و مبارزات شیخ عاشوری از سال 1342 تا زمان شهادت ایشان در آذر 1357 را بر اساس اسناد ساواک گزارش می کند.

حجت الاسلام سید محمد حسن نبوی به روایت اسناد ساواک
تدوین: مرکز بررسی اسناد تاریخی اداه کل اطلاعات استان بوشهر – انتشارات شروع 1384سال - 164 صفحه
در این کتاب ابتدا به شرح زندگانی و مبارزات و کارنامه فرهنگی حجت الاسلام نبوی پرداخته شده و سپس اسناد طبقه بندی شده ساواک درباره ایشان آورده شده است.در حواشی اسناد دانستنی های بسیار مفیدی درباره اماکن و اشخاص نامبرده شده در اسناد ساواک آمده است. حجت الاسلام نبوی پیشتر در مصاحبه با نسیم جنوب در 18 بهمن 1377 خاطراتی از رأی کبود به لوایح شش گانه ششم بهمن در سال 1342 ذکر کرده بود و در کتاب یادگارنامه ایشان که به کوشش بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر در سال 1382 منتشر شد، شمه ای از زندگی خود را تا سال 1320 خورشیدی بیان می کند، شرح حال و مصاحبه ای که به گفته سید قاسم یاحسینی به دلایلی ناتمام ماند و با درگذشت حجت الاسلام نبوی در سال 1381 بخش زیادی از تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی و بلکه استان بوشهر به فراموشی سپرده شد.

از جنگ لرده تا حماسه سیمین(بازخوانی نقش زنان دشتستانی در مبارزات ضد استعماری و استبدادی
سید قاسم یاحسینی، ستاره جنوب ، بوشهر ، سال 1387 -  90 صفحه
این کتاب دارای دو بخش است. بخش اول مبارزات زنان در مقابل بریتانیا و حماسه لرده و بخش دوم نقش زنان دشتستانی و برازجانی در انقلاب اسلامی که بر پایه خاطرات شفاهی شهربانو بی غرض( خواهر زاده ماشالله کازرونی) و زیبا( ناهید) کازرونی( فرزند ماشاالله کازرونی) -رهبر تظاهرات زنان در 17 بهمن 57 در برازجان – است. اهمیت کار سید قاسم یاحسینی در این است که در این کتاب کوشیده به گوشه هایی از تاریخ زنان استان بوشهر بپردازد که یا اصلا توجه نشده و یا کمتر به آن اهمیت داده شده است. بازگویی تاریخ مبارزات زنان استان بوشهر شایسته است توسط یکی از شیرزنان هم استانی به رشته تحریر درآید شاید حق مطالب درباره ایشان به درستی ادا گردد.

مبارزه در تبعید(خارگ جزیره سوزان)
 یعقوب لطفی – موزه عبرت ایران – سال 1392 - 152صفحه
در این کتاب بعد از معرفی کوتاه خارگ، درباره مبارزات در آیینه اسناد و اسناد مبارزه در تبعیدگاه خارگ آورده شده است. این کتاب خاطرات مختصر و کوتاهی است از شخصیت هایی همچون: دکتر سید محمد مهدی جعفری، سید ابوالقاسم انجوی شیرازی، صفر قهرمانیان، کریم کشاورز و دیگران که در تبعید بسر می برده اند. در این کتاب اسامی تبعید شدگان در خارگ آورده شده است. کسانی که بعدها به شرح خاطرات خود پرداختند از جمله کریم کشاورز( کتاب چهارده ماه در جزیره خارگ) و صفر قهرمانیان( کتاب خاطرات صفرخان) و علی اصغر احسانی (کتاب قیام افسران خراسان و حماسه خارگ) و... .
راه هدایت (گذری بر حوادث قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در بوشهر)

ماشالله عالی حسینی، نشر شروع، سال 1388 – 204 صفحه
این کتاب دارای دو فصل است. فصل اول خاطرات حوادث قبل از پیروزی انقلاب اسلامی(سال 1355 تا 1357 خورشیدی) و فصل دوم از انقلاب اسلامی تا جنگ هشت ساله ایران و عراق نامگذاری شده است. رخدادهایی چون: مرگ مشکوک محمد علی کامکاری، حمله گاردی ها به مسجد جامع عطار، شهید صادق میگی، شهادت ابوتراب عاشوری و شرح رویدادهای و حوادث در این کتاب آمده است. خاطرات شفاهی نویسنده درباره حوادثی است که از نزدیک در جریان شکل گیری انقلاب اسلامی در بندر بوشهر مشاهده کرده است. در بخش اول کتاب برگزاری جلسات و نشست های قرآنی در حسینیه و تاکید بر مسائل مذهبی و دینی و آموزه های دینی را در دستور کار خود دارد.

بازتاب انقلاب اسلامی در تک نگاری های استان بوشهر
تحولات اجتماعی برازجان با نگرشی به اوضاع سیاسی ایران ( 1356-1296 خورشیدی) – سروش اتابک زاده
در بخش پایانی این کتاب درباره جریان ملی شدن نفت و سپس درباره انتخابات قبل از انقلاب و ذکر نام نمایندگان مجلس از آغاز تا پایان به همراه برش هایی از تاریخ برازجان در دوره پهلوی، مسائل مهمی مطرح شده است.

اینجا گناوه است( عکس) به کوشش غلامحسین دریانورد
که در فصل 8 کتاب با عنوان انقلاب و جنگ در گناوه تصاویری منتشر شده است.
گناوه – غلامحسین دریانورد
بخش چهارم این کتاب با عنوان گناوه در موقعیت انقلاب اسلامی، بصورت کوتاه و مختصر روزشمار وقایع انقلاب را از 9 آبان 1356 تا 21 بهمن 1357 بازگو می کند. راهپیمایی ها و سخنرانی ها در حسینیه معتمدی گناوه و اشاره به روحانیونی و تبعیدی هایی دارد که در گناوه به سر می بردند از جمله: آیت الله خلخالی، شیخ محمد یزدی، راشد یزدی و ... .

هفت شهر لیراوی و بندر دیلم علیرضا خلیفه زاده
در این کتاب وقایع دوره پهلوی در شمال استان بصورت سالشمار در شهرهای دیلم و لیراوی بصورت مختصر بیان شده است.

تاریخ سیاسی و مبارزات مردم برازجان – اکبر صابری
در این کتاب در فصل ششم با عنوان برازجان و انقلاب اسلامی به مبارزات و راهپیمایی ها و نقش زنان برازجانی و شرح زندگانی برخی مبارزان برازجانی به همراه تصاویر راهپیمایی های مردم که در این کتاب آمده است.
روایت های پژوهشگر در این کتاب بر اساس خاطرات و گفته های آگاهان درباره حوادث دوران انقلاب نوشته شده است و در واقع راوی تاریخ شفاهی انقلاب است که پیشتر در هفته نامه اتحاد جنوب منتشر شده بود. در این کتاب تصاویر شهدای انقلاب در برازجان آورده شده است.

 

دالکی در گذر زمان - اکبر صابری و سید اسماعیل حسینی نژاد
در فصل نهم این کتاب درباره نقش مردم دالکی در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس حضور مردم در حسینیه عدالت این شهر و به معرفی شخصیتی چون شیخ علی یزدان پناه بصورت کوتاه و مختصر پرداخته شده است.

بندر دیر نگینی بر ساحل خلیج فارس – عبدالحسین بحرینی نژاد و حیدر دوراهکی
در فصل 14 کتاب با عنوان نقش شهرستان دیر در مبارزات ملی و منطقه ای و همچنین شهرستان دیر در انقلاب اسلامی ابتدا به صورت روزشمار از 30 تیرماه 57 تا 13 آذر 57 گزارش رویدادها و شعارها آورده شده است و سپس به حضور آیت الله مدنی که در تبعیدگاه کنگان بسر می برده و حضور او در دیر در حسینیه اعظم دیر و راهپیمایی 24 کیلومتری مردم دیر به کنگان و اسامی مبارزان و دیگر وقایع انقلاب در دیر آورده شده است.
در اینجا شایسته است یادی هم کنیم از حجت الاسلام جمی متولد اهرم تنگستان است که بعدها به شهر آبادان مهاجرت می کند و ادامه مبارزات وی در آن شهر است. کتاب "یاران امام به روایت اسناد ساواک" خاطرات حجت الاسلام غلامحسین جمی - مرکز اسناد تاریخی – سال 1384 – 295 صفحه منتشر شده است.
فرجام سخن
گذشته چراغ راه حال است!!! قدر مسلم با نگارش و پژوهش و مطالعه تاریخ انقلاب اسلامی در بوشهر درس ها و عبرت‌های فراوانی بدست خواهد آمد و این پژوهش ها و مطالعات اگر به هنگام صورت نگیرد چه بسا برش های حساسی از این مقطع تاریخی برای همیشه به فراموشی سپرده خواهد شد. تاریخ معاصر و تاریخ شفاهی استان بوشهر می تواند این کاستی های پژوهشی را با استفاده از تصاویر و اسناد نویافته مرتفع سازد و نوید بخش آینده ای امیدوارانه‌تر و سعادتمندتر برای ایرانیان عزیز باشد تا با درک آگاهانه از هویت تاریخی خود نقش و بازیگری کنونی را در جهان امروز به درستی ایفا نمایند.
 
ديدار اعضاء كميته‌هاي انقلاب اسلامي استان با امام خميني ـ تابستان 1358
از راست: حاج نصرالله محسني‌زاده، حاج ماشاءالله كازروني ؟، حاج علي وفايي، شيخ حسن بحراني، عليرضا مظفري‌زاده، حاج ابراهيم روشن‌بين، محمد قنبرپور، عبدالحسين آرمند به همراه حجت‌الاسلام غروي رفسنجاني نماينده كميته مركزي در استان كه در عكس سمت چپ امام خميني نشسته است. (منبع عکس: کتاب نسیمی از دفتر ایام –علیرضا مظفری زاده)/ص