دکتر عباس قاسمی:

انقلاب مشروطه

نهضت مشروطه بزرگ‌ترین تحول تاریخ معاصر ایران بوده‌است اساس این نهضت بر این تفکر استوار بود که عامل عقب‌ماندگی جامعه ایران نظام استبداد فردی است و باید حکومتی عدالت‌پیشه و متکی بر قانون جایگزین آن شود نهضت مشروطه مانند دیگر تحولات اجتماعی یک‌بار رخ نداد بلکه زمینه‌های قبلی نقش بسیار مهمی در آماده‌سازی جامعه ایران ایفا نمود مهم‌ترین این زمینه‌ها عبارتند از:

1_ زمینه‌های فکری: در این جریان مصلحین دینی نظیر سید جمال‌الدین اسدآبادی، شیخ هادی نجم‌آبادی، سیدمحمد طباطبایی و نیز مروجان مدرنیسم نظیر میرزا فتحعلی آخوندزاده، میرزا ملکم خان ناظم الدوله، میرزا بدالرحیم طالبوف تبریزی و میرزا یوسف خان و مستشار الملک تبریزی نقش مهمی در آگاه کردن جامعه داشتند.{1}

انتشار روزنامه، گسترش پست و تلگراف و تأسیس دارالفنون و مدارس جدید و نیز شکل‌گیری انجمن‌ها و تشکل‌هایی نظیر مرکز غیبی، مجمع آدمیت، کمیته‌ی انقلابی و انجمن مخفی در زمینه‌سازی فکری این نهضت بسیار مؤثر بودند. 

2_زمینه‌های اقتصادی: فقر عمومی ناشی از بی‌کفایتی حاکمان سیاسی مالیات‌های سنگین و اخاذی حاکمان ولایت‌ها نارضایتی بازرگانان از سیاست‌های غلط مالیاتی _گمرکی و تسلط روزافزون روسیه و انگلیس بر بازارهای ایران همچنین ورشکستگی ماله مال لی دولت که بخش عمده آن ناشی از گرفتن وام‌های سنگین از روسیه انگلیس بود و این وام‌ها صرف سه سفر پرهزینه مظفرالدین‌شاه قاجار به اروپا شده‌اند از عوامل بسیار مهم بحران شدید اقتصادی ایران قبل‌از انقلاب مشروطه بودند سرزمین‌های خارجی تحقق مشروطیت در انگلستان روسیه و ژاپن زمینه فکری مهمی برای اندیشه مشروطیت در ایران بود لذا انتظار و توقع مردم ایران را در تغییر مناسبات سیاسی و محدود ساختن قدرت و حکام بیشتر می‌کرد شکست روسیه از ژاپن در سال 1905 جرأت مردم را بیشتر کرد چراکه روس‌ها بر دولت قاجار نفوذ زیاد داشتند.{2} 

 روند نهضت مشروطه

 مهم‌ترین حوادثی که باعث شد انقلاب مشروطه سرعت بیشتری بگیرد عبارت‌اند از:

  الف) اعتراض‌ها: اعتراض بازرگانان به سیاست گمرکی مسیونوز بلژیکی که مدیرکل گمرکات ایران بود اعتراض مردم و علمای مسیونوز بلژیکی که با لباس روحانیون در یک مجلس حاضر شده بود، اعتراض مردم و علما به ایجاد ساختمان بانک استقراضی روسیه در زمین وقفی و اعتراض مردم به عدم برکناری عسگر گاریچی که تشکیلات حمل‌ونقل تهران قم را برعهده داشت؛ زمینه‌ای برای مبارزه‌ای فراگیر بر ضد سیاست‌های رژیم قاجار به وجود آورد.{3}

ب) مهاجرت صغری: علاءالدوله حاکم مستبد تهران به اشاره عین‌الدوله صدراعظم مستبد مظفرالدین‌شاه قاجار عده‌ای از تجار را که بر سیاست‌های نفوذ بلژیکی اعتراض کرده بودند را به بهانه گرانی قند که به‌علت جنگ روسیه و ژاپن گران شده بود به چوب بست. {4}

مردم به‌عنوان اعتراض در مسجد شاه جمع شدند ولی نظامیان دولتی بر سر مردم ریختند و آن‌ها را پراکنده کردند لذا دو روحانی بزرگ مرحوم حضرت آیت‌الله سید عبدالله بهبهانی و مرحوم حضرت آیت‌الله سید محمد طباطبائی رهبری مردم را برعهده گرفتتند و به‌طرف حرم حضرت عبدالعظیم (ع) مهاجرت کردندو در آن‌جا بست نشستند و از طریق سفیر عثمانی خواسته‌های خود را به گوش شاه رساندند که عبارت بودند از: ایجاد عدالت‌خانه در همه شهرهای ایران، اجرای قوانین اسلامی در سراسر کشور، برکناری مسیونوز بلژیکی و برکناری علاءالدوله حاکم تهران. {5}

شاه با خواست مردم موافقت کرد و مهاجرین به تهران بازگشتند. 

ج) مهاجرت کبری: عین‌الدوله حاضر نشد خواسته‌های مردم و علما را انجام دهد وی حتی شیخ محمد واعظ که از سخنرانان بود را دستگیر کرد این خبر به گوش مردم رسید لذا به محل بازداشت وی حمله کردند و او را آزاد کردند؛ ولی عین‌الدوله دستور تیراندازی داد لذا طلبه جوانی به نام سید عبدالمجید شهید شد و بر اثر این درگیری حدود100 نفر کشته شدند بعد از این وقایع علما تصمیم گرفتند به شهر مقدس قم مهاجرت کنند بازار تعطیل شد و هم اعتصاب کردند عده‌ای از معترضین در سفارت انگلیس اجتماع کردند که این امر تصور تقدس مشروطه را خدشه‌دار کرد و نفوذ انگلیس را در نهضت مشروطه رقم زد.{6}

این‌بار مهم‌ترین خواسته مردم و علما عبارت بود از تأسیس مجلس شورای ملی و قانون اساسی و برکناری عین‌الدوله. 

مظفرالدین‌شاه موافقت کرد و سرانجام در روز دوشنبه 14 مرداد سال 1285 هجری شمسی مصادف با 15 جمادی‌الثانی سال 1324قمری فرمان مشروطیت را صادر کرد.{7}

 بعد از افتتاح مجلس نمایندگان مردم و قانون اساسی را در 51 ماده نوشتند و مظفرالدین‌شاه در 8 دی‌ماه سال 1285هجری شمسی آن را امضا کرد.{8}

 بنابر تصریح منابع داخلی و خارجی یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های اصلی و کلیدی نهضت مشروطه شاد روان سید محمدرضا مساوات برازجانی است وی در سال 1244هجری شمسی در برازجان متولد شد، پدرش مرحوم حضرت آیت‌الله سید محمدحسن برازجانی از مجتهدان بزرگ برازجان در دوره قاجار بود. سید محمدرضا تحصیلات خود را در شیراز و تهران انجام داد وی به همراهی ملک‌المتکلمین، مجدالاسلام کرمانی جهانگیرخان صوراسرافیل و دیگر آزادی‌خواهان مجمع آزاد مردان را تأسیس کردند. {9}

این مجمع در نهضت مشروطه نقش بسیار مهمی داشت؛ بعد از پیروزی مشروطیت و روی کار آمدن محمد علی‌شاه برای دفاع از مشروطه کمیته‌ای بنام کمیته انقلاب تشکل تشکیل شد که مرحوم مساوات از اعضای مهم آن بود .{10}

وی در سال 1325 هجری قمری روزنامه مساوات را تأسیس کرد که نقش بسیار مهمی در آگاهی مردم داشت و از طرف‌داران سرسخت انقلاب مشروطه بود.{11}

 شجاعت و مطالبه‌گری مرحوم مساوات به‌حدی بالا بود که مردم آذربایجان در دوره دوم مجلس شورای ملی و مردم تهران در دوره‌های سوم و چهارم به‌عنوان نماینده خود در مجلس شورای  اورا ملی برگزیدند. {12}

مرحوم مساوات در 7 شهریور 1304 هجری شمسی در تهران درگذشت و در امامزاده صالح (ع) تجریش به خاک سپرده شد. {13}

پ.ن

{1}عبدل المعادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران؛ تهران:امیرکبیر، 1364صفحه 91، 96، 104، 105، 107 مقصود فراست‌خواه، سرآغاز نواندیشی معاصر، تهران، شرکت انتشار 1372 صفحه‌ی 118 و126

 {2}مهدی ملک‌زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران؛ تهران شرکت انتشارات علمی ص 1363 صفحه 84و 85 و68 74و 89

{3} همان‌جا: صفحه135، 134

{4}ادوارد براون،  انقلاب ایران ترجمه احمد پژوه تهران، کانون معرفت 1338 صفحه 2

{5}ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران نشر آگاه نوید: 1364 صفحه 59

{6} احمد کسروی تاریخ مشروطه ایران: تهران نشر امیرکبیر 1359 جلد اول صفحه 62، 67

{7}احمد کسروی همان‌جا صفحه 107

{8} مهدی ملک‌زاده همان‌جا صفحه 376

{9} ژانت آفاری انقلاب مشروطه ایران، ترجمه رضا رضایی، تهران: نشر بیستون 1385 صفحه 94

{9} همان‌جا صفحه 66

{10} نادره جلالی تاریخ مطبوعات و احزاب سیاسی در عصر قاجار تهران: انتشارات دانشگاه پیام‌نور،  1389 صفحه

85

{11}ژانت افاری، همان‌جا صفحه 107

{12} احمد کسروی، همان‌جا صفحه 507

{13}زهرا شجیعی، نخبگان سیاسی ایران، تهران: نشر سخن 1372 جلد چهارم صفحه 492، 483