برنامه‌های علمی بیست و سومین یادروز حافظ صبح شنبه 20 مهر با خوش‌آمدگویی مدیر مرکز حافظ‌شناسی، آغاز به کار کرد و در دو بخش با هفت سخنران ادامه پیدا کرد.

 

کاووس حسن‌لی مدیر مرکز حافظ شناسی در سخنان آغازین این نشست گزارشی از کتاب‌های منتشرشده در پیوند با حافظ، در سال گذشته، ارائه داد.

 

او گفت: بر پایه‌ی گزارش‌های دو پایگاه مهم اطلاع‌رسانی در حوزه‌ی نشر کتاب، یعنی سازمان اسناد و کتابخانه‌ی ملی و خانه‌ی کتاب، در سال ۱۳۹۷، مجموعاً، حدود صدهزار عنوان کتاب، منتشر شده است.

 

حسن‌لی گفت: از مجموع کتاب‌هایی که این دو پایگاه اطلاع‌رسانی برای حافظ ثبت کرده‌اند، با حذف موارد تکراری، در مجموع، ۲۲۵ عنوان کتاب، با شمارگان ۱۹۲ هزار و ۵۶۸ نسخه، در پیوند با این شاعر، منتشر شده است.

 

وی در ادامه گفت: نکته‌ی جالب توجه این است که با همین آمارهای موجود هم، متوسط شمارگان هر عنوان کتاب، حدود ۸۵۴ نسخه است. این در حالی‌ست که ما می‌دانیم بسیاری از ناشران، به دلایل گوناگون، عدد شمارگان را بیشتر از تعداد واقعی می‌زنند؛ یعنی مثلاً، پانصد نسخه چاپ می‌کنند؛ ولی در شناسنامه، هزار نسخه می‌نویسند. باآنکه، معمولاً، به دلیل همین رفتار ناشران در سال‌های اخیر، عدد تیراژ نوشته‌شده در شناسنامه‌ی کتاب‌ها، بیشتر از تعداد واقعی آن‌هاست، باز هم، آمار شمارگان کتاب‌ها تأمل‌برانگیز و البته تأسف‌برانگیز است؛ یعنی، به‌طور متوسط، هر عنوان کتاب، حدود ۸۵۰ نسخه؛ البته می‌توانیم برای دلخوشی خودمان، دلیل کاهش این آمار را انتشار اینترنتی و صوتی کتاب‌ها بدانیم؛ اما به نظر می‌رسد آسیب‌ کار در جایی دیگر باشد.

 

حسن‌لی با بیان اینکه در این میان، نکته‌ای شایسته‌ی توجه که خوشایند می‌تواند باشد هم، وجود دارد، گفت: میزان کتاب‌های تألیفی و تحقیقی، نسبت به انواع دیگر، رشد بیشتری داشته است؛ یعنی اگر از نظر موضوعی، به کتاب‌های منتشرشده نگاه کنیم، در دهه‌ی گذشته، آهنگ رشد کتاب‌های تحقیقی و تألیفی، نسبت به کتاب‌های دیگر، از جمله فال‌نامه‌ها، آهنگ بهتری بوده است.

 

او با اشاره به اینکه موضوع علمی یادروز حافظ امسال "حافظ و انسان امروز و دیروز" گفت: موضوعِ حافظ و انسان را از زاویه‌های گوناگون می‌توان نگاه کرد؛ اما شاید بتوان همه‌ی این زاویه‌ها را در دو دسته‌ی کلی جای داد: یکی، بررسی مفهوم انسان در اندیشه‌ی حافظ، در مقایسه با دیگران و دیگری، نگاه انسان معاصر به شعر حافظ و کارکرد این شعر برای انسان امروز.

 

مدیر کرسی‌پژوهی حافظ در ادامه افزود: همان‌طور که پیش‌تر در جمع خبرنگاران گفته بودم، پرسش‌های گوناگونی در اینجا می‌تواند مطرح باشد؛ مثلاً: حافظ در سده‌ی هشتم به انسان چگونه می‌نگرد؟ رفتارهای شایسته‌ی انسان معتدل و متعادل چیست؟ انسان متعالی از نظر او کیست؟ وقتی می‌گوید "مکن به فسق مباهات و زهد هم مفروش" دنبال چگونه انسانی است؟ آیا انسانی را که حافظ به دنبال اوست، باید در آسمان جست یا روی زمین است؟ از دیدگاه حافظ، رابطه‌ی انسان با اجتماع و رابطه‌ی انسان با خداوند، چگونه بازتعریف شده است؟ انسان آرمانی حافظ کیست و چه تفاوتی با انسان آرمانی اندیشمندان دیگر دارد؟ و در سطحی دیگر، انسان امروز، با شعر حافظ چه رابطه‌ای می‌تواند داشته باشد؟ به سخنی دیگر، شعر حافظ چه نیازی از انسان معاصر را پاسخ می‌دهد؟ و ده‌ها پرسش دیگر که می‌توانند پرسش‌های تحقیق، برای بسیاری از پژوهش‌ها باشند.

 

حسن‌لی با بیان اینکه امسال، دویستمین سال انتشار دیوان غربی‌شرقی گوته است، از اختصاص یکی از سخنرانی‌های این یادروز، به مقایسه‌ی برخی از ویژگی‌های آثار گوته با دیوان حافظ، ابراز خوشحالی کرد.

 

 در بخش نخست، محمدعلی نعمت‌اللهی استاد دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، نخستین سخنران بود که در مورد «انسان در نگاه حافظ و ملاصدرا» پرداخت.

 

این استاد دانشگاه خداشناسی، انسان‌شناسی، هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و ارزش‌شناسی را اصلی‌ترین مؤلفه‌های مشترک در اندیشه‌ی حافظ و ملاصدرا دانست و مفاهیم کلیدی انسان‌شناسی آن‌ها را، در دو قلمرو واقع‌گرایی و کمال‌گرایی، چنین برشمرد: امور وجودی، طبیعت و فطرت انسان، ابعاد اصلی هویت انسان، ارتباطات انسان، نیازهای انسان، ارزش‌ها و ضدارزش‌ها و عوامل سعادت و شقاوت انسان.

 

به گفته‌ی او شاخص‌های اصلی نگاه حافظ و ملاصدرا در انسان‌شناسی، هست‌ها و بایدها، عبارت‌اند از: واقع‌بینی، جامع‌نگری، خوش‌بینی، امید و مثبت‌اندیشی، آسیب‌شناسی و آفت‌زدایی، کمال‌طلبی و آرمان‌گرایی (نجات و رستگاری).

 

نعمت‌اللهی گفت: در انسان‌شناسی صدرا، نفس و عقل (اسفار اربعه‌ی عقلیه) و در نگاه حافظ، وجود و عشق، هویت اصلی انسان و خود واقعی اوست.

 

علی رجایی، استاد بخش زبان‌های خارجی دانشگاه اراک، دومین سخنران بود که از «تاریخ خلقت، مفهوم انسان و انسان‌بودن، نزد حافظ و گوته» سخن گفت.

 

رجایی با اشاره به تاریخ خلقت انسان در ادیان الهی و بازتاب آن در آثار ادبا و شعرا، دیدگاه این دو شاعر را درباره‌ی مفاهیم و موضوعات یادشده، با هم مقایسه کرد. به گفته‌ی او: حافظ و گوته، با مهارت، هنرمندی و خلاقیت تمام، به توصیف ادبی و شاعرانه‌ی موضوع خلقت آدم و سرنوشت او در زمین پرداخته‎اند و دیدگاهی، نسبتاً مشابه در این باره دارند. نزدیکی و مشابهت دیدگاه این شاعران، در موضوعات و مفاهیمی مانند خلاقیت، همت، آزادی، حیرت، عدالت، عشق، سرنوشت، مقام خلیفة‎اللهی انسان، تفاوت انسان و فرشته، خیر و شر و به‌ویژه، خصوصیات انسان برتر و فطرت کمال‎گرایی او، دیده می‌شود. این شباهت‌ها افزون بر آنکه بیانگر اثرپذیری گوته از حافظ و پیوند روحی نوابغ انسانی و شیفتگان انسانیت است، بر مشابهت‎های ذاتی و ریشه‌ی مشترک انسان‎ها، به‌واسطه‌ی آدم(ع) و حوا، تأکید و اهمیت تحقیقات و گفت‌وگوهای میان‎فرهنگی را یادآوری می‌کند.

 

امیرحسین ماحوزی نیز، استاد دانشگاه پیام نور، به عنوان سومین سخنران بخش نخست، با درنگ بر ترس‌ها و شیوه‌های مقابله با آن (از فرار تا مبارزه) در دیوان حافظ، این موضوع را از منظری روان‌کاوانه و با تکیه بر نگاه «یونگ» و «دوران» بررسی کرد.

 

ماحوزی گفت: از نخستین غزل حافظ، آنچه درخور توجه است، احساس بیم است؛ ترس از شب تاریک، بیم موج و وحشت از گردابی هولناک و فروکشنده. با نگاهی پدیدارشناسانه، این ترس‌ها را می‌توان به سه دسته‌ی ترس از جهان، ترس از دیگری و ترس از من تقسیم کرد.

 

در آغاز بخش دوم نشست علمی یادروز حافظ، یاد و خاطره‌ی پرویز خائفی، جمال زیانی، سلیم نیساری، غلام‌حسین امامی، عباس کشتکاران و ناصر امامی گرامی داشته شد.

 

اولین سخنران بخش دوم نشست‌های علمی یاد روز حافظ، اصغر دادبه، استاد دانشگاه علامه طباطبایی بود که درباره حافظ و انسان امروز سخنرانی کرد.

دادبه در پاسخ به این پرسش که حافظ برای انسان امروز چه حرفی دارد؟ گفت: حضور این تعداد از حافظ‌پژوهان و حافظ‌دوستان در جلسه‌ی امروز و شهرت حافظ در طول تاریخ، نشان می‌دهد که حافظ، حتماً، سخنی برای انسان همه‌ی اعصار داشته که همواره، در کانون توجه بوده است. انسان امروز، به بازگشت به جهان معانی و شهود که مرحله‌ی عالی تعقل است، نیاز دارد.

 

او ادامه داد: روح انسان امروز، آزرده‌ی آزمندی و کینه‌جویی‌ست و حافظ، با طرح گسترده‌ی رذایل و فضایل اخلاقی در شعرش و تأکید بر پرهیز از آزار دیگران و عشق‌ورزی، درمان این درد را در اختیار انسان دردمند امروز، قرار می‌دهد. یکی از مفاهیم کلیدی دیوان حافظ، آزادگی‌ست. انسان امروز نیز، در پی دستیابی به آزادی‌ست؛ ازاین‌رو، حافظ برای انسان روزگار ما، حرف‌های بسیاری دارد.

 

نصرالله امامی، استاد دانشگاه اهواز، دومین سخنران این بخش بود که به موضوعِ حافظ و جامعه‌ی انسانی پیرامونش پرداخت و گفت: یکی از محورهای اصلی جهان‌بینی حافظ را نگاه ژرف و واقع‌نگرانه‌ی او به انسان و دنیای انسانی پیرامونش شکل داده است. حافظ به‌مدد تجربه‌مندی تاریخی و اجتماعی و سرشت چالشگرانه‌اش، در مقابل طبقات و لایه‌های اجتماعی و جریان‌های ارزشی و ضدارزشی روزگار خود ساکت نمانده و آن‌ها را در بوته‌ی نقد خود نشانده است.

امامی گفت: روح نقادانه‌ی حافظ و پیام‌های شاعرانه‌اش، با گریز از جزئی‌نگری و پرداختن به مسائل و دغدغه‌های کلان انسانی، سخن و پیام او را از ظرفیت زمانی و مکانی‌اش خارج کرده و به نسل‌های بعد، تعمیم داده است؛ به‌گونه‌ای که شعر و سخن حافظ، در هر عصر و زمانی، قابلیت بازتولید پیدا می‌کند و با دریافت‌های مردم هر روزگاری، براساس شرایط و مسائل روزگارشان، نو می‌شود.

 

این استاد دانشگاه گفت: علت پذیرش پایا و ماندگاری حافظ در کنار جادوی کلام و هنر شاعری او نیز، همین است. حافظ با وجود گرایش عرفانی و معنوی، پیوند خود را با زندگی دنیایی انسان نگسسته و بر آن چشم نبسته است. انسانی که در جغرافیای ذهنی حافظ جاگرفته، انسانی است با همه‌ی ویژگی‌هایی (فضیلت‌ها و کاستی‌ها) که انسان، ماهیتاً، می‌تواند داشته باشد و مخاطب پیام‌های حافظ هم، چنین انسانی است.

 

علیرضا نیکویی، استاد دانشگاه گیلان، سومین سخنران این بخش بود و با موضوع نقد رهیافت فلسفی به شعر حافظ (معطوف به پرسش‌های انسان، سخنرانی کرد.

نیکویی گفت: رابطه‌ی فلسفه و ادبیات، به‌طور عام و فلسفه و شعر، به‌طور خاص، عیمق‌تر و پیچیده‌تر از آن است که در آغاز به چشم می‌آید. بازتاب اندیشه‌های فلسفی در شعر شاعران چنان بوده است که حتی برخی از شاعران بزرگ را «فیلسوف‌شاعر» می‌نامند.

 

این استاد دانشگاه اضافه کرد: یکی از شاعرانی که اهل فلسفه، توجهی ویژه به شعر او داشته‌اند و دارند، حافظ است. این توجه، گاه، به اعتبار وجوه فلسفی شعر حافظ است و گاه، به اعتبار نحوه‌ی مواجهه‌ی مفسران و نوع رهیافت آن‌ها به این شعر؛ اما بسیاری از نوشته‌هایی که داعیه‌ی شرح و نقد فلسفی را دارند، عملاً، وجه و اعتبار فلسفی ندارند یا در حد استخدام واژگان فلسفی، متوقف شده‌اند.

 

آخرین سخنران نشست علمی یادروز حافظ در شیراز، کاوه بهبهانی و موضوع سخنرانی این پژوهشگر فلسفه، حافظ، دیگری و دگرپذیری بود،

 

بهبهانی با بهره‌گیری از مفهوم «هتروگلوسیا» از منظومه‌ی فکری باختین و آوردن نمونه‌هایی از دیوان حافظ، از «دیگری» و «دگرپذیری» در این اثر سخن گفت.

 

به گفته‌ی این مترجم: از رهگذر خواندن موشکافانه‌ی ابیات حافظ، می‌توان ایرادهای جدی او را به خودمداری دریافت کرد. رهایی از خودمداری، راه را برای حضور دیگری و پذیرش غیر، باز می‌کند و یکی از اساسی‌ترین ارکان فکری شعر حافظ، دگرپذیرکردن گفتمان‌های متعارض و کنارهم‌نشاندن و هم‌آمیزی آن‌هاست.

 

 

 

 

ایسنا