احمد خواجه حسنی

(به مناسبت آغاز همایش «گفت‌وگوی ملّی درباره وفاق ملّی»، این مقاله ارائه شده و مورد تأیید شورای علمی نخستین همایش بایسته ها و ابعاد مفهومی وفاق ملّی)

این مقاله، آهنگ آن دارد که نخست، به بایسته ها و ضرورت ایجاد گفتمان و تحقق وفاق ملّی، نه در قالب یک شعار کلیشه ای بلکه به عنوان یک راهبرد استراتژیک سرنوشت ساز در وضعیت نابسامان کنونی پرداخته و سپس ضمن ارائه ی تعریفی از وفاق ملّی ، گفتگو و مذاکره را به عنوان زیربنای تعامل سازنده، ارتباط بهینه و همکاری، نیل به توافق جمعی و وفاق ملّی برشمرده و به اختصار موانع احتمالی را تشریح نماید.

 با آغاز به کار دولت چهاردهم در چله ی دوّم انقلاب ، مهم‌ترین سؤال مطرح در جامعه پیرامونی بر این بنا استوار گردید که: دولت جدید برای امروز و آینده ایران و حل چالش‌ها و تنش های موجود، چه سرنوشت یا سازوکاری محتمل و متصوّر است؟ آن چه محرز و مبرهن است اینکه، جامعه نمی تواند مدّت زمان زیادی را در آشفتگی و بحران سپری کند ، لاجرم برای آن که فردابینی مجال بروز یابد ، بایسته می نماید به نحوی از انحاء تدبیری نو چاره کرد.

بدایت کلام و بدون هیچ مناقشه‌ای باید پذیرفت که در فضای سیاسی جامعه امروزی به دلایل متعددی از جمله ساختارهای ضعیف بین‌ اعیانی (نهادهای مدنی و ارتباطی) و همین طور ساختارهای بسته بین اذهانی (فرهنگ ارتباطی) ، کهنه در حال احتضار است، نو نیز به دلایلی از قبیل فقدان فهم مشترک و عدم توافق در برخی مسائل کلان مابین کارگزاران نظام، که نوعاً منبعث از فقر گفتگوست ، به انضمام نادیده‌ گرفتن بخشی از مطالبات انباشته ی ذهنی و زبانی جامعه، امکان ظهور ، بروز و تکوین ندارد، اصولاً یکی از مسائل موجده ی لاینحل و از عمده دلایل توسعه نیافتگی ایران ما، شوربختانه همین فقر گفتگو در سطوح مختلف است، نوزاد ناقص‌ الخلقه‌ای که با گذشت بیش از چهار دهه ، اکنون بزرگ شده و چونان هیولایی بر زیست جهان اجتماعی ما در سطوح خرد ، میانه و کلان چمبره زده ، بنابراین تفاسیر بدیهی است، راهبرد استراتژیک و سرنوشت ساز گفتمان وفاق ملّی نیل به بهره برداری همه شمول و رضایت جمعی، ضرورت اجتناب ناپذیر جامعه ی اتمیزه و سیاست زده ایران امروزی در نظر گرفته شود تا جایی که به زعم نگارنده ، پردازش این گفتمان از مستوجب مؤکد عبور کرده، مرز واجب کفایی را درنوردیده و به واجب عینی رسیده است.

در این میان، از جمله نافذترین و تأثیرگذارترین ابزارهای تحقق وفاق ملّی، گفتگو و مذاکره به عنوان زیربناست از این جهت بدون تردید تحقق وفاق ملّی نسبت وثیقی با فراهم نمودن فضای گفتگو و مذاکره دارد، چرا که گفتگو کردن در پرتو منطق و عقلانیت، نوعی از تساوی و سوژه‌ وارگی در دیالوگ را به همراه می آورد که در ذات خود می‌تواند راه برون رفتِ بسیاری از مشکلات، نارسایی ها و مصائب جمعی باشد و این (فضا سازی برای گفتگو و مذاکره) همان مطلوب مرحوم مشیرالدولۀ پیرنیا است که می گفتند: "باید جایی پیدا کرد که میخ چادر ملّیت ایرانیان را بدان وصل کرد تا از هر گزندی در امان باشند".

ایده ی محوری دولت چهاردهم مبنی بر وفاق ملّی (به معنای وسیع کلمه) در بردارنده نوعی نظام اجتماعی فراگیر و دموکراتیک است که مطلقاً طیف، جناح یا گرایش سیاسی خاصی را نمایندگی نمی کند بلکه حوزه ی انتخابیه ی این ایده ی محوری، همگانی است و این تکثر پذیری و همه شمول بودن در نوع خود، گفتمان وفاق ملّی را به خواستگاه مبرم و حیاتی جامعه ای بزرگ و متورّم شده تبدیل کرده است چنان که همگان بر این گزاره وقوف دارند که، حصول و دست یابی به سطح قابل ملاحظه ای از وفاق ملّی مضاف بر اینکه نوید بخش خیر جمعی است ، به عنوان پیش نیازی نیل به یک توافق در سطح جهانی نیز می باشد، به قول زنده یاد ملک الشعرای بهار (در باب انقلاب مشروطه) ؛ "این فکرِ طبقه ی با فکر و آشنا به وضعیات امروز بود، همه این را می‌خواستند" ...

همه ی آنها که خواستار قوی شدن دولت، کارآمدتر شدن بوروکراسی، افزایش توانایی حل مسأله، افزایش مشروعیت و مقبولیت، احیای اعتماد متزلزل عمومی که پایه و اساس سرمایه اجتماعی است و در نهایت توسعه و به روزی ایران زمین هستند ، به مسیر نوآورانه ی دولت چهاردهم چشم امید دارند.

مسیر نوآورانه ی وفاق ملّی ، به معنی تحقق "وحدت در عین کثرت" و متعاقباً "کثرت در عین وحدت" است که به تعبیر هگل[۱]، بزرگ ترین موضوع فلسفه ی سیاسی دوران مدرن می باشد ، بی گفتگوست در هر ملّتی وحدت و هم بستگی مردم موجد تلاش مشترک برای دست یابی به اهداف جمعی و مانع وقوع طغیان‌ها و کینه‌توزی‌ها می‌شود که حصول این مهم راه رسیدن به سعادت را، که غایت و نهایت محسوب می‌شود، فراهم خواهد کرد، لذا تحقق این مهم، به ترین راهکار در مواجهه با تهدیدات بیرونی و چالش های درونی است.

تحقق وفاق ملّی، برون داد یک فرآیند مشارکتی است و مسئولیت تحقق آن بر عهده ی طیف گسترده ای از ذی نفعان است که از طریق کنش های جمعی جاری ، قادر به بازتولید می باشد، مکتوم نیست به ترین دولت و کارآمد ترین رئیس جمهور به تنهایی نمی توانند دستاورد زیادی در این مسیر داشته باشند ! دست یابی به وفاق ملّی، مستلزم مشارکت و در نتیجه مسئولیت پذیری همگان است ، در این راستا، بایسته می نماید قاطبه ی کنش گران در قالب گروه های مختلف اجتماعی ، در میدان های بزرگ اختلافات کوچک را کنار گذارده ، دیوار هم نوایی دو قطبی کاذب را فرو پاشیده و با هم افزایی و خرد جمعی به توافق و اجماع نظر نیل به توسعه دست یابند صرفاً به این علّت که هیچ جامعه ای به توسعه نمی رسد مگر آن که در کنار دولت توسعه گرا، شهروندان توسعه گرا داشته باشد تا به حل و فصل خردمندانه تضادها نائل آیند. در این میان ، اصولاً مهمترین ابزار جامعه برای حل و فصل اختلافات و تضادها و فراهم نمودن موجبات حصول وفاق ملّی، کنش ارتباطی یا به عبارتی کنش گفتاری جامعه است، چرا که با شکل گیری فضای گفتگوست که سطح آگاهی کنش گران ارتقاء یافته و حقیقت را بهتر درک و وجدان خواهند کرد.

نگارنده بر این باور مؤمن است که مسیر وفاق، از شاه راه گفتگو و مذاکره در پرتو منطق و عقلانیت ارتباطی می گذرد، عقلانیت ارتباطی همان عقلانیت در گفتگو و مذاکره در راستای منافع ملّی و مصالح عمومی است، چنان چه هابرماس [۲] در کتاب "نظریه ی کنش ارتباطی" [۳] در تبیین کنش های ارتباطی یادآور می شوند: "می بایست کنش های کارگزاران نه از طریق محاسبات خودخواهانه بلکه از طریق عمل حصول تفاهم هماهنگ شود ، در این قبیل کنش ها ، مشارکت کنندگان و فعالین موضوعی در وهله اول به سوی موفقیّت های فردی خود سمت گیری نمی کنند بلکه کنش خود را بر مبنای تعاریف مشترک در جهت دست یابی به وضعیتی هماهنگ بنیان می نهند." ، از این حیث، برای بسط عقلانیت ارتباطی، چاره‌ای جز بسط گفتگو و مذاکره نداریم ، امّا برای این‌که این گفتگوها به نتیجه ی سودمند و جامعه پسندی منتج گردد، بایستی به تکثّر گرایی، پلورالیسم فکری و تضارب آراء و اندیشه ها، باور داشت و از یاد نبرد که امروزه، جامعه ایران متکثّر شده و ماتریس فکری افراد جامعه در یک چهارچوب و قالبی پیش فرض نمی گنجد به نحوی که اکثریت قریب به اتفاق خواستار برقراری دیالوگ هستند، قدر مسلّم اینکه، این جامعه ی متکثّر فرهنگی و قومی، مونولوگ و تک صدایی را برنمی تابند! ما در جهت دسترسی به ﻋﻘﻼﻧﯿﺖ مدرن و خلاصی از کژتابی هایی که در آن گرفتار شدیم، نیاز داریم به این که با پرهیز از افراط و تفریط و ایجاد نوعی انتظام در کثرت و نهادینه کردن فرهنگ گفتگو و مذاکره، هر چه بیشتر از بازتولید منطق مقابله، فاصله گرفته و فضای متعادلی را برساخت نموده، و با تکیه بر اهداف و ارزش های مشترک، گفتمان وفاق ملّی را ارج نهاده و این فرصت طلایی را مغتنم شماریم.

اهداف و ارزش های مشترک به مثابه دیوار دفاعی هستند که از ریزش نظام اجتماعی و نظام شخصیتی جامعه جلوگیری می کنند و در عین حال موجبات وحدت ، انسجام ، همبستگی اجتماعی و وفاق ملّی را فراهم خواهند کرد.

گفتمان وفاق ملّی زمانی به پارادایم غالب تبدیل می شود که این نقطه ی فصل رویش‌های ناب و چشمه‌های زلال وفاق، مبتنی بر گفتگو و مذاکره در پهنه بی قرار ایران زمین نمود پیدا کند.

مفروض بر اینکه، مواضع ‎وفاق ستیز، آفت بزرگ این راهبرد استراتژیک در نظر گرفته شود ، بزرگ ترین جهاد ما باید این باشد که به موازنه ای جمعی و تفاهم بین‌ الاذهانی که بستر ساز و فراهم کننده ی مقدّمات وفاق ملّی است نزدیک شده و ایمان داشته باشیم که وفاق از درون اختلاف نظرهای سیاسی و تفاوت دیدگاه ها نیز حاصل می شود مشروط بر اینکه برای رسیدن به درک متقابل و هم فهمی ِدو طرفه، گفتگو و مذاکره را سرلوحه امور قرار داده و هدف ما از کنش استراتژیکِ گفتگو و مذاکره، فرآیندی فرهنگی و مبتنی بر پیشرفت اندیشه ها باشد و در این راستا طی طریق نموده، به این مهم اهتمام ورزیده و گفتمان مورد نظر در نزد همگان پاس داشته و حراست شود.

نباید از خاطر دور نگه داشت که محتمل است وفاق ملّی، دست آویز برخی جاه طلب و برترى جویى های فرد یا افرادی قرار گیرد که درون نظام سیاسی به چوب زیر بغل انقلاب تکیه کرده و ذیل عنوان فریبای مذهبی یا انقلابی گری، امّا ضد وفاق ملّی رفتار می کنند! همان عناصر ناسازگاری که پراکندگی، تزاهم و تضاد آراء و رفتارهای گسیخته ، تفرّد و خود رأی بودن، وجه غالب منظومه ی رفتاری اینان است ، به زبان "ادواردز دمینگ "[۴]، آن چه ما را به نابودی می کشاند کسانی هستند که برای انجام دادن کاری که ذاتاً نادرست است صادقانه متعهدانه و با تمام وجود تلاش می کنند"! در این برهه، انعقاد پیمان منع گسترش مواضع وفاق ستیز و متعاقباً خلع سلاح تولید کنندگان تفرقه و نفاق در هر مقام و منصبی با هر طرز فکر و نگرشی، ضرورت دارد.

در پایان؛ آرزوی اصلاح و تغییر همه سنّت ها ، رویکردها و رویّه هایی را دارم که؛ با اختلال در کنش های ارتباطی، فرصت های بی بدیل وفاق ملّی را به تاراج می دهند.

چه کسی می خواهد من و تو ما نشویم؟ خانه اش ویران باد!

√ پ ن :
۱- گئورگ ویلهلم فریدریش هگل 1770- 1831م
۲- یورگن هابرماس 1929م
۳- کتاب نظریه ی کنش ارتباطی (The theory of communicative action)  ترجمه کمال پولادی
۴- دبلیو ادواردز دمینگ 1900-1993م