اتحاد خبر- زینب رنج کش: آیین تعزیه خوانی در شهرستان دشتستان قدمتی چند صد ساله دارد. در هر بخش، منطقه و روستا، تعزیه هایی ریشه دار و با سابقه وجود دارد که در مناسبت های مختلف اجرا می کنند.

معمولادر این شهرستان از نسخ مشابه به هم استفاده شده اما در سبک و شیوه ی اجرا تفاوت هایی وجود دارد. در بخش مرکزی، روستای بنار آبشرین سالهاست که مراسم تعزیه خوانی که در این محل از اصالت ویژه ای برخوردار است در مجالس گوناگون برگزار می شود و علاوه بر مردم خود روستای بنار آبشرین، از دیگر روستاهای اطراف، جهت شرکت در این مراسم شرکت می کنند. در ادامه گفتگوی ما را با عوامل اجرای تعزیه بنار آبشیرین در خصوص تاریخچه، نحوه اجرا و جزییات تعزیه در این روستا ملاحظه فرمایید:

ابراهیم زمانی بانی و سرپرست تعزیه بنار آبشرین:

لطفا ضمن معرفی خود از سابقه و تاریخ شروع تعزیه خوانی خود بفرمائید؟
- حاج ابراهیم زمانی فرزند کربلایی مراد ساکن روستای بنار آب‌شیرین متولد 1329 از سن ده‌سالگی این بهره نصیبم شد که تعزیه‌خوانی را شروع کنم و در اولین  اجرای خودم در نقش عبدالله بن امام حسن (ع) تعزیه خواندم و در سال‌های متوالی نقش‌های مختلفی ایفا نمودم مثل نقش طفلان مسلم، نقش طفلان زینب، قاسم بن الحسن، علی‌اکبر، در نقش حضرت سکینه، قمر بنی‌هاشم، نقش حر بن‌ یزید ریاحی، درویش، و زین‌العابدین تا رسید به محرم سال 1374 که بنده نقش اباعبدالله‌الحسین (ع) را ایفا نمودم.
ما در بنار آب‌شیرین از روز اول محرم تا روز13 محرم مراسم تعزیه‌خوانی داریم و بعد از آن 28صفر سه جلسه تعزیه‌خوانی داریم، شهادت امام رضا(ع)، شهادت امام حسن مجتبی (ع) و وفات پیغمبر اسلام (ص)  بنده خود این نقش را با همکاری برادران اجرا می‌کنم و چند مجلس دیگر در ایام سال برگزار می‌کنیم مثل وفات حضرت فاطمه (س) وفات حضرت زینب کبری و 21 ماه رمضان جلسه تعزیه‌خوانی ضربت خوردن حضرت علی(ع) را برگزار می‌کنیم.

در دهه محرم چه مجالسی از تعزیه را برگزار می کنید؟
1- پسر فروش 2_ شهادت مسلم 3_طفلان مسلم 4_ مجلس بارکنان یا حجةالوداع در روز چهارم می‌خوانیم 5_ باراندازان 6_ حُر 7_ مجلس قاسم 8_ مجلس علی‌اکبر 9_ تاسوعا و 10_عاشورا در دهه محرم ده مجلس می‌خوانیم که از آن‌ها نام بردم.
همچنین شب شام غریبان دختر یزید و رقیه را با هم اجرا می‌کنیم و چند روز قبل‌ از اربعین آن را اجرا می‌کنیم و سپس مجلس فاطمه صغری دخترامام حسین معروف به مرغ خونین‌بال.

در دهه آخر صفر چه  مجالسی می‌خوانید؟
- سه مجلس پیغمبر، امام رضا و امام حسن را می‌خوانیم. اربعین نیز مجلس آزادسازی اسرا را داریم. دفن شهدا را در روز سیزدهم محرم برگزار می کنیم.

آقای زمانی چه کسی شما را به تعزیه‌خوانی ترغیب و یا دعوت نمود؟
- این بهره را خداوند به ما عطا نمود و سپس مرحوم مشهدی ابراهیم ابراهیمی که مسئول تعزیه بود.  وی با درک این‌که چه کسی علاقه به ایفای نقش در تعزیه دارد به او کمک می کرد تا در تعزیه نقش‌آفرینی کند و آن‌ها را آماده  می‌کرد. از ما هم دعوت کرد. حدود سال 1339بود مرحوم مشهدی ابراهیم ما را به تعزیه دعوت کرد. از وقتی‌که مرحوم ابراهیمی در بستر بیماری افتاد مسئولیت تعزیه به دوش من افتاد تا مجلس امام حسین و تعزیه خاموش نشود و دیگر خودشان از سال 1374 تعزیه نخواندند. وی صدای بسیار زیبایی داشتند بعد از بیماری او به روستاهای اطراف برای پیدا کردن فرد مناسب به جای امام حسین در تعزیه رفتیم اما هیچ‌کس از جمله شیخ حسن در روستای زیارت حاضر به پذیرش این امر نبودند ازاین‌رو به‌خاطر روشن نگه‌داشتن چراغ مجلس تعزیه با توجه به تجربه شاگردی در جوار  مرحوم ابراهیمی شروع کردم به ایفای نقش امام حسین در تعزیه.

نقش شما به‌غیراز شبیه‌خوان امام حسین در تعزیه چیست؟
- اکنون سرپرست و بانی مجالس هستم.  کارگردان محمد غلامی و غلامرضا باقری بودند.
چندسالی نیز آقای سلیمی و آقای غلام زمانی بوده‌است. تمام تجهیزات تعزیه نیز در منزلی کنار خانه خودم است که آن را مخصوصا برای امام حسین و تعزیه اش خریداری نمودیم و اسکان داده‌اند و آن خانه متعلق به امام حسین (ع) می‌باشد.

درخصوص حمایت مسئولین آیا صحبتی دارید؟
- مسئولین ما نسبت به تعزیه کم لطفی میکنند یکبار نشده به تعزیه بیایند تا جوانان ما ترغیب شوند بگویند ببینید مسئولین هم به تعزیه بنار آب شیرین توجه و الطفات دارند و گامی باشد به سوی ترغیب جوانان برای شرکت در تعزیه.

خداخواست جوکار، اشقیا خوان:

خود را برای خوانندگان این گفتگو معرفی کنید؟
- ان الحسین مصباح الهدی و سفینةالنجاه. بنده خداخواست جوکار هستم با اسم مستعار قاسم متولد 1350 زاده روستای بنار آب‌شیرین.  در 17سالگی وارد تعزیه شدم. یعنی سال 1367 در میدان تعزیه در حال بازی فوتبال با هم‌سن و سال‌هایمان بودم بعد از بازی نیز به رودخانه می‌رفتم و دوش می‌گرفتم.
آن روز هم همین بود با لباس فوتبال و تی‌شرت و دم‌پایی معمولی در حال بازی فوتبال بودیم دیدیم مرشد بزرگ مرحوم مشهدی ابراهیم ابراهیمی در حال آمدن از خانه بستگان خود بود که برود خانه‌ی حاج ابراهیم زمانی بانی تعزیه، مرشد مرا صدا زد و به من گفت: مؤمنو...
در آن زمان بسیار خجالتی بودم همیشه مرا مؤمنو  صدا می‌زد با آن لباس‌های خیس عرق، دستم را گرفت از زمین فوتبال درآورد و مرا به خانه آخوند یا همان حاجی زمانی آورد و گفت باید تعزیه بخوانی و از صبح تا ساعت یازده با من  نقش فضه کارکرد من دیگر کم آوردم و گفتم فضه خوانی نمی‌توانم هر چه بدهی می‌خوانم جز فضه خوانی چون خجالت می‌کشیدم پس گفتم از اشقیا یا هر چه بدهی برایت می‌خوانم  و او هم نسخه عمر سعد را در مجلس قاسم به من داد بعد از نیم‌ساعت تمرین، مرشد (پدر امان‌الله ابراهیمی) بلند گفت: (هنوز صدایش در گوشم است) همین خودشه احسنت.  از آن روز در هفده‌سالگی با نسخه عمر سعد شروع کردم و وارد اشقیا خوانی شدم.

درمورد موقعیت تعزیه ی بنار آب شیرین برایمان بگویید؟
- روستای آب‌شیرین در موقعیتی است که دهستان‌های اطرافش تا انگالی تعزیه ای در آن وجود ندارد فقط زیارت و کلل، روستائیان اطراف اگر احساس می‌کردند صدای خوبی دارند و قدرت بازیگری دارند در تعزیه بنار ایفای نقش می‌کردند و تا سال 1337 در روستای زیارت تعزیه‌خوانی را شروع کردند چون خودمان آن موقع تعزیه نداشتیم هنوز استاد ابراهیمی امام خوان آن‌جا بود یا عباس‌خوان هم بود اما چون مردم بنار به تعزیه علاقه داشتند پیشنهاد کردند و آقای ابراهیمی و مزارعی روحانی روستا که آن زمان تعزیه تنها مراسم مردمی روستا بود مثل الان گوشی همراه یا تلویزیون به‌عنوان رسانه وجود نداشت.
در سال1337در مردادماه تصمیم می‌گیرند که تعزیه آب‌شیرین را افتتاح و راه‌اندازی کنند. تعزیه‌خوان‌های قدیمی که با بنار همکاری می‌کردند مثل: قائد احمد شاه از روستای هفت‌جوش، روستای صفی‌آباد عبدالله محرابی، غلامحسین تواشیح، ظهراب عباسی، ابراهیم خدارتی، علی کرم بستانی از بنار سلیمانی می‌آمدند. عباس بنافی، علی کرم محمدی از بنار سلیمانی و چون روستاهای اطراف تعزیه نداشتند بنار مرکز تعزیه برای تماشای روستاهای اطراف شده بود قدیمی‌های روستا مرشد بزرگ مشهدی ابراهیم ابراهیمی، عبدالله کهنسال، حاجی حقیقت، مشهدی حسن شجاعی، علی کرم شجاعی، کربلایی احمد نعمتی، حاج غلامرضا خدادادی، حاج باقر بوستانی، محمد غلامی، البته بیشتر از این‌هاست ناصر شجاعی، اشقیا خوانی نیز مشهدی جعفر غلامی، علی‌مراد کهنسال، کربلایی غلامعلی حسامی، خورشید عباسی، عبدالکریم کهنسال، مراد سلیمی.

 در سوگواره ها هم شرکت کرده اید؟
- بله، تعزیه بنار در چند سوگواره  شرکت کرده است از بوشهر گرفته تا درودگاه و اهرم و چند بار هم  رتبه آورده‌است. در سال 1388 به عنوان اشقیا خوان تعزیه از این حقیر تقدیر به عمل آمد.

وضعیت نسخه های موجود تعزیه بنار چگونه است؟
- نسخه بنار آبشیرین بسیار با اصالت بوده‌است همه این را می‌دانند و قابل‌مقایسه نیست، اشعار تعزیه بسیار پرمغز است بعضی‌ها تعزیه می‌خوانند ولی با نطق فارسی. ما بسیار روی اشعار تعزیه تعصب داریم زیرا تماماً با آهنگی خاص خوانده می‌شود. ما هم از تعزیه پیشینیان مان آموخته‌ایم چگونه بخوانیم سبک زیارت و بنار تقریبا شبیه به هم هستند اما یکی نیستند.
هر روستا و شهر سنت خودش را دارد قدمت خودش را دارد، بنار و زیارت نسخه‌هایشان یکسان است، اما لحن خواندنشان فرق می‌کند از وقتی بلندگو آمده گام صدا پایین آمد تا صدایمان کم شد اما لحنشان تغییری نکرد سبک خودمان را در خواندن داریم.

جوانان روستا  به تعزیه خوانی علاقه نشان می دهند؟
- بله‌‌؛ جوانان روستا بسیار به این امر علاقه‌مند می‌باشند، همیشه محل تمرین ما پر است از جوانان و نوجوانان.

در حال حاضر علی‌اکبر خوان تعزیه بنار چند سال دارد؟
- چهل‌ساله است. اما کوچک‌ترم هست ولی چون حرمت و احترام با سابقه خیلی مهم تراست باید ابتدا نوجوانان تجربه لازم را کسب کنند سپس وارد میدان شوند. تکنیک و صدا و حنجره بسیار مهم است زینب خوان مان نیز آقای محرابی است و خلیلی و سلیمی.

آیا برای جذب جوانان به تعزیه اقداماتی انجام داده اید انجام داده‌اید؟
- بله تاکنون خود بنده چند نوجوان را به عرصه تعزیه‌خوانی دعوت کرده‌ام که بحمدالله خودشان هم علاقه بودند و بسیار خوب هم  ظاهر شدند در ایفای نقششان مانند آقای یاسین جعفری، آقای باقری، آقای رضایی، از اول مجالس امام حسین هستند تا آخرش. گاهی آنقدر تعداد جوانان زیاد بوده که نسخه برای در اختیار گذاشتنشان کم آمده است.
شاید اینترنت و یا رسانه‌ها باعث شد تا جوانان ما کمتر به کارهای  هنری مثل تعزیه روی بیاورند اما تعزیه در گوشت و خون مردم زیارت و آب‌شیرین بوده‌ است پیر زن و پیرمرد هست که اصلا سواد ندارد و من نسخه چهارمتری را می‌خوانم اما به دلیل کمبود نفس مجبور به گرفتن نفس شدم اما آن‌ها به من بعد از تعزیه گفتند که فلان جا خوب اجرا نکردی و فلان جا از جمله یا پاراگراف را نگفتی.

احمد حقیقت انبیا خوان:

لطفا خودرا معرفی بفرمایید؟
- احمد حقیقت هستم.  68 سال سن دارم. حدوداً 45 سال است که بنار آبشیرین تعزیه خوانی دارد و من نیز همراهشان بودم اولین نسخه نیز اعرابی خواندم در مجلس عاشورا.

به دعوت چه کسی تعزیه خواندید؟
- مرحوم مشهدی ابراهیم ابراهیمی پدر امان الله.  قبل‌ از انقلاب وارد تعزیه شدم و سال67  تقریبا 22 سالم بود و  از کودکی در نقش نعش شهدای کربلا  قرآن می‌خواندیم.
سنتی داشتند قدیمی های روستا در روز عاشورا که تختی درست می‌کردند و افرادی را در نقش شهدای روز عاشورا روی تخت می‌خواباندند و دور روستا می‌چرخاندند و به درب خانه اموات آن سال که مرده بودند می‌رفتند و عزاداری می‌کردند و تا به قطعه شهدا می‌رسیدند. هنوز  هم این  سنت را رها نکردند.

الان چه نقش هایی در تعزیه بنار بر عهده دارید؟
- همه نقش‌ها را می‌خوانم الان هر نسخه ای بخواهند می‌خوانم سکینه، زینب، کلثوم، علی و... را می‌خوانم.

چی شد که به تعزیه‌خوانی علاقه پیدا کردید؟
- پدرم از کودکی علاقه به خواندن را در وجود ما بنا نهاد زیرا خود تعزیه‌خوان بود.  تمام نسخ قدیمی  تعزیه بنار دست پدرم بود. که متاسفانه سیل همه را با خود برد.  پدرم صندوق تخته‌ای داشت و تمام نسخه‌ها را درون آن گذاشته بود و بسیار امانت‌دار بود.  از مؤسسین و بانیان تعزیه و آخوند روستا بوده‌است.

امان اله ابراهیمی انبیا خوان: 

لطفا خود را معرفی بفرمایید؟
- السلام علیک یا اباعبدالله. خدمت‌گذار امام حسین امان‌الله ابراهیمی متولد 1356 فرزند مشهدی ابراهیم ابراهیمی هستم.
ابتدا از تاریخ روستا و تعزیه خوانهای آن شروع کنم، بنار آبشیرین  دارای تعزیه‌خوانان بسیار ماهر که  صوتی بسیار زیبا و دلنشین داشتند بود؛ اما نمی‌توانستند خودکفا شوند و تعزیه اجرا کنند زیرا تعزیه در روستای ما برگزار نمی شد.
تعزیه‌خوانان بنار من‌جمله پدر مرحومم باتوجه به نبود تجهیزات و امکانات لازم جهت برگزاری تعزیه در روستای بنار آبشرین در روستای زیارت به ایفای نقش پرداختند تا این‌که مردم مذهبی و تعزیه دوست بنار تقاضا می‌کنند که تعزیه را بیاورند داخل روستا، شیخ مظاهری مقیم نجف بود که ایشان با پیشنهاد مردم موافقت کردند وی هر چند وقت یک‌بار می‌آمد و رفت‌وآمد می‌کرد و به سوالات شرعی مردم پاسخ می‌داد.
جلسه‌هایی برگزار کردند و در آن به این نتیجه رسیدند که از نسخ موجود در روستاهای اطراف من‌جمله زیارت تهیه کنند پس خانه بانی تعزیه در روستای زیارت حضور یافتند تا نسخ را از آنها به امانت بگیرند و کتابت کنند. نسخه را به هر کسی نمی‌دادند خیلی با ارزش و کمیاب بود شب نسخه را به بنار می‌آوردند و کتابت میکردند.

کاتبان نسخ تعزیه بنار آبشرین  چه کسانی بودند؟
- کاتبان نسخه بنار ابشیرین، حاج حقیقت، شیخ علی مظاهری، کربلایی احمد نعمتی، حسن بی‌باک،  عبدالله کهنسال، عبدالکریم کهنسال، خط استاد نصرالله کهنسال را نیز در این نسخ میتوانید ببینید.

از استاد نصرالله کهنسال چند نسخه وجود دارد؟
- در حد یک یا دو نسخه چون مندرس می‌شد و قدیمی‌ها بیرون می‌ریختند و نگهداری نمی‌کردند. اکثر نسخه‌های ما را از روی نسخه زیارت نوشتند.

اولین بانیان تعزیه بنار آبشرین چه کسانی بودند؟
- مرحوم پدرم مؤسس تعزیه بنار آبشیرین می‌شود و بانی آن خانم بسیار مؤمنه ای بنام کربلایی زهرا رضایی پیش قدم می شوند و اولین بانی تعزیه روستایمان شدند این‌ها تماماً چیزهایی بود که از قدیمی‌ ها شنیده ایم.  بعد از مرگ بانو رضایی بانی به دست خانه‌ی ما و سپس عمویم یوسف ابراهیمی و حاج سید باقر موسوی و شجاعی سپرده شد.
سال 1374 آقای زمانی بانی را در دست گرفت سپس سرپرست تعزیه شدند و بنار شد مرکز چند دهستان و روستای اطراف برای اجرای تعزیه. از بنار سلیمانی نیز که فقط یک رودخانه با هم فاصله داشتیم برای تعزیه خواندن و دیدن تعزیه به روستای ما می‌آمدند حتی گاهی که رودخانه طغیان می‌کرد همان‌ها می‌آمدند تا به تعزیه بنار برسند.

عبدالکریم کهنسال زینب خوان در قدیم بودند که صدای بسیار گیرایی داشتند با فوت افراد قدیمی نسل جدید و جوان‌تر روی کار آمدند.
بنار تا الان اصالت تعزیه‌خوانی خود را حفظ نموده است و مانند بعضی از روستاها یا شهرهای بزرگ  نمی خواند؛ بلکه نسخه خوانی و آهنگ تعزیه‌خوانی اصیل و قدیمی را اجرا می‌کنند ما به تعزیه‌های کل کشور احترام می‌گذاریم مانند تعزیه خوانسار اما نباید تعزیه سنتی خود را کنار بگذاریم نباید هماهنگی که داریم را از بین ببریم. حتی در انتخاب لباس نیز باید وسواس به خرج داد چرا باید یقه‌ی امام گل‌دوزی طلایی باشد چرا باید پارچه ساتن استفاده شود این‌ها اصلا جالب نیست با حداقل امکانات تعزیه را برگزار می‌کنیم ما باید به واقعیت هم نزدیک باشیم درست است باید تعزیه را شکیل کنیم اما این‌که لباس‌های رنگارنگ و یا گل‌دوزی طلایی استفاده کنیم یا کلاه‌خود پنجاه میلیونی انتخاب می‌کنند استفاد میشود اصلا مناسب نیست.

از چه سالی تعزیه خوانی را شروع کردید؟
- من از سن هفت‌سالگی شروع کردم به کار در تعزیه. یک روز که همراه پدرم سر تمرین بودیم  قرار بود شخصی عبدالله  بن حسن شود ولی می‌ترسید زیرا قرار بود چاقو زیر گلویش بگذارند مرحوم علی‌مراد کهنسال شمر روستا بسیار هم سخت‌گیر بود آنها در حال اجرای نقش و تمرین بودند یکی به پدرم گف: پسر خودت نمی‌خونه؟ پدرم گفت: می‌خونی؟  گفتم: بله
مرحوم کهنسال هم گفت هوایت را دارم نترس به تو کمک میکنم.
اولین نقشم را عبداالله بن حسن شروع کردم بعد  هم طفلان مسلم، قاسم خوانی و علی اکبر خوانی و بعد حضرت عباس را نیز اجرا نمودم.  امام خوانی نیز در روستاهای اطراف کار کرده ام.

در سوگواره های تعزیه خوانی استان شرکت داشتید؟
- در سوگواری درودگاه مقام اول آوردم. در خارگ هم گروهی اول شدیم.

اگر به هر دلیل قدیمی‌های روستا و عزیزان دیگر نتواند تعزیه بخوانند آیا جایگزین دارند؟
- اکیپ کامل نه، نیست.  اما جایگزین داریم اشقیا خوان ها جایگزین دارند اما امام خوان جایگزین ندارد.
جمعیت بنار آب شیرین بسیار رو  به تحلیل است و جمعیتی برای ایفای نقش ندارد این‌که به‌جای تمام افراد تعزیه اکیپ جدیدی  باشد نه اما تک‌وتوک هستند جوانانی که بسیار خوب اجرا می‌کنند، بسیار این کار زمان‌بر است دلیل اصلی آن سیل بود که مردم را  مجبور به مهاجرت کرد در سال‌های گذشته.

پیشنهاد شما به عنوان یک تعزیه خوان قدیمی روستای بنار آبشرین برای ادامه دار شدن این میراث  کهن چیست؟
- بیاییم از آیتم های قوی واقعه عاشورا و محرم استفاده کنیم. به جای اینکه بپردازیم به اتفاقاتی که سندیت ندارند مانند عروسی حضرت قاسم (وسط جنگ و جدال مراسم عروسی معنایی ندارد) به شجاعت حضرت ابوالفضل بپردازیم یا به زره پوشی امام حسین بپردازیم دست روی نقاط قوت واقعه عاشورا بگذاریم. در اکثر تعزیه ها امام را فردی منفعل که تحت محاصره قرار داده اند نشان میدهد که این اصلا درست نیست و حتی صحت ندارد. از افرادی که صداهای نامعلوم به مانند مویه های بی هنگام از خود نشان میدهند استفاده نکنیم و به جای آن از افرادی با حنجره قوی و صوت زیبا استفاده کنیم تا مستمع متوجه اصل واقعیت عاشورا و هدف امام و رنجی که در پس این واقعه بوده بشود.
آیتم های قوی آموزش های تعزیه مانند: اسب سواری، جنگیدن، صوت زیبا تر و هر چیزی که جوان امروز را ترغیب به نشستن پای تعزیه و یاشرکت در تعزیه کند و بداند وقایع کثیری رخ داد در آن ده روز و باید متنوع برگزار گردد. اینکه هر سال فقط چند نقش را بازی کنیم تنوع نیست 72 نفر در واقعه عاشورا به شهادت رسیدند. هرسال میتوان جای هر نقش را تعویض کرده و به روایت یکی از آنها بپردازیم.
به طور مثال نمیشود هرسال کسی را بیاوریم و بگوییم باید غلام ترک را اجرا کنیم نه بهتر است اگر امسال غلام ترک بود سال دیگر حبیب بن مظاهر را به مردم نشان دهیم.

با مسئولین فرهنگی مذهبی چه صحبتی دارید؟
- با اینکه افراد و گروه زیادی به تعزیه خوانی می پردازند ولی تعزیه بسیار غریب و مهجور مانده است.
تعزیه خوان های ما به پاریس و ایتالیا رفته اند و آنجا اجرا داشته اند؛ نقدی که وارد است بر مسئولین نمیگذارند تعزیه خوانی از رسانه رسمی و تلویزیون پخش شود اگر مشکلشان با صورت امام است که مشخص نباشد میتوانیم روپوش استفاده کنیم و هیچ ایرادی ندارد. در ضمن هیچ حمایتی هم صورت نگرفته است در این چند سال که ما تعزیه خوانی کار میکنیم اینجا، نشریه اتحاد جنوب اولین رسانه ایست که از ما دعوت نموده است که از این بابت بسیار تشکر می کنیم.
تعزیه بنار اگر پا برجاست به لطف مردم و کمک هایشان بوده است و تازمان کربلایی زهرا هم حمایت او برای تعزیه نقش به سزایی در سرپا نگهداشتن این امر داشت.  کربلایی زهرا علاوه برحمایت همسرش بسیار بانویی سخت کوش و متدین و مومنه بود.