وسوسه یا ولع مصرف مواد مخدر، مهم‌ترین عامل در بازگشت افراد به مواد، پس از ترک است. این وسوسه امکان تمرکز فرد بر مسائل دیگر را از او می‌گیرد و عدم مواجهه مناسب با آن موجب لغزش و بازگشت فرد به مصرف مواد مخدر می‌شود. بررسی‌ها نشان داده که زنان بیشتر از مردان مستعد تجربه ولع و متعاقب آن لغزش هستند.

با توجه به اهمیت این موضوع پژوهشگران با انجام یک مطالعه عوامل خانوادگی، اجتماعی و محیطی آشکارساز وسوسه را در زنان دچار اختلال سوء مصرف مواد مورد بررسی قرار دادند.

برای انجام این تحقیق ۴۰ نفر از زنان وابسته به مواد مراجعه‌کننده و مقیم در یک کمپ ترک اعتیاد، طی سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ با روش مصاحبه، بررسی شدند. همچنین در همان بازه زمانی با سه گروه از افرادی که در فرآیند درمانی این زنان نقش داشتند، مصاحبه انجام شد. این سه گروه شامل چهار نفر از اعضای با سابقه پاکی یک سال و بالاتر انجمن معتادان گمنام، دو نفر از مددکاران کمپ، با سابقه پاکی سه سال و بالاتر و دو مددکار فردی و یک مددکار خانوادگی بدون سابقه سوء مصرف مواد، بودند.

در مصاحبه از شرکت‌کنندگان خواسته شد، تمامی عواملی که باعث وسوسه آن‌ها می‌شود را بیان کنند. محتوای مصاحبه‌ها پس از پیاده‌سازی، تحلیل، دسته‌بندی و کد بندی شدند.

میانگین سنی مشارکت‌کنندگان در این تحقیق، ۲۹.۳ سال بود و در رده سنی ۱۳ تا ۵۰ سال قرار داشتند. ۴۲.۵ درصد از آن‌ها مطلقه، ۲۷.۵ درصد مجرد و ۳۰ درصد نیز متاهل بودند. ۸۰ درصد آن‌ها حداقل یک فرزند داشتند و جنسیت اکثر فرزندان دختر بود. نیمی از آن‌ها بیکار و نیمی دارای شغل بودند که از بین آن‌ها تنها پنج درصد شغل رسمی و مابقی مشاغلی مانند آرایشگری، نظافت منزل و پرستاری از سالمندان داشتند. اکثر افراد (۶۷.۵ درصد) تحصیلات زیر دیپلم داشتند و تنها یک فرد تحصیلات فوق لیسانس و بالاتر داشت.

بر اساس بررسی‌های این مطالعه، عوامل خانوادگی که باعث ایجاد وسوسه در زنان در حال بهبودی از اعتیاد می‌شود، در سه دسته عوامل شناختی، عوامل عاطفی هیجانی و عوامل رفتاری قرار دارند.

عوامل شناختی که باعث وسوسه می‌شوند، شامل «ناباوری و ناامیدی خانواده نسبت به پاک‌ماندن فرد»، «بی‌اعتمادی و شک مکرر نسبت به فرد»، «افکار انتقام‌جویانه نسبت به فرد در حال بهبود»، «عدم تمایل به بهبودی فرد» و «تردید و اختلاف‌نظر نسبت به فرآیند بهبودی فرد» هستند.

عوامل عاطفی-هیجانی که در وسوسه فرد نسبت به مصرف مجدد مواد مخدر نقش دارند، «تجربه هیجانات و احساسات منفی نسبت به فرد در حال بهبود»، «هیجانات و احساسات منفی نسبت به فرآیند بهبودی» و «هیجانات و احساسات منفی نسبت به پاک‌ماندن فرد در حال بهبود» هستند.

مصاحبه با شرکت‌کنندگان در این مطالعه نشان داد که رفتارهایی مانند «محدودیت افراطی فرد»، «بی‌پول کردن فرد و تحت فشار قرار دادن او از نظر مالی»، «خشونت فیزیکی و یا روانی»، «اظهار ناامیدی نسبت به پاکی فرد»، «بیان نامناسب شک و بی‌اعتمادی نسبت به فرد»، «بیان نامناسب انتظارات و توقعات معقول و یا نامعقول»، «بد قولی و بد عهدی نسبت به وعده‌های داده‌شده»، «عدم وجود یا عدم استمرار تحسین و تشویق فرد در حال بهبود»، «بی‌اقتداری والدین»، «طرد آشکار از سمت خانواده»، «بی‌تفاوتی نسبت به سلامت جسمی و روانی فرد»، «بی‌تفاوتی نسبت به مشکلات دوران پاکی»، «ناپایداری رفتاری»، «مصرف مواد توسط اعضای خانواده در مقابل فرد در حال بهبود»، «رفتارهای تبعیض‌آمیز»، «پیشنهاد مصرف به فرد» و «عدم یا سوء مدیریت میزان دسترسی فرد به تلفن همراه» رفتارهایی بودند که فرد را به مصرف مجدد مواد مخدر وسوسه می‌کردند.

در این مطالعه عنوان شد که «دسترسی آسان مواد مخدر»، «افراد دچار سوءمصرف غیرآشکار»، «محیط پیشنهاد دهنده»، «افراد دچار سوء مصرف آشکار» عوامل اجتماعی هستند که می‌توانند فرد را به مصرف مواد مخدر وسوسه کنند.

بررسی‌های این مطالعه حاکی از این است که عوامل محیطی نیز در وسوسه افراد در حال بهبود نقش دارد. این عوامل شامل «اوقات زمانی خاص»، «مکان‌های خاص»، «شرایط آب‌وهوایی خاص»، «مناسبت‌های ویژه» در وسوسه افراد به مصرف مجدد دخیل هستند.

پژوهشگران این مطالعه معتقدند که بررسی‌ها و پژوهش‌های بیشتری در مورد موضوع وسوسه مصرف مجدد مواد توسط زنان، نیاز است.

این محققان می‌گویند: با شناسایی عوامل آشکارساز وسوسه در زنان وابسته به مواد و تنظیم پروتکل‌های درمانی جدید در این زمینه، می‌توان از بروز وسوسه و لغزش در زنان پیشگیری کرد.

در انجام این تحقیق ضحی حاجیها، هادی بهرامی احسان و رضا رستمی؛ پژوهشگران گروه روان‌شناسی دانشگاه تهران مشارکت داشتند.

یافته‌های این مطالعه بهار سال جاری به صورت مقاله علمی با عنوان «عوامل خانوادگی، اجتماعی و محیطی آشکارساز وسوسه در زنان وابسته به مواد در شهر تهران» در فصل‌نامه علمی اعتیاد پژوهشی منتشر شده است.

این مقاله برگرفته از رساله دکتری ضحی حاجیها در دانشگاه تهران است که توسط ستاد مبارزه با مواد مخدر مورد حمایت مالی قرار گرفته است.