محمدباقر عباسی سملی
اولین پرسشی که در مواجهه با ابزاری بنام قلم در مقابل انسان ظاهرمی شود این است، که آیا قلم به صرف قلم بودن شایسته ستایش و نکوداشت است یا بواسطه ی محصولات و ثمره ی قلم است که آن را مستحق تکریم می نماید. به باور نگارنده پاسخ این سوال در ترجمه آیه شریفه فوق مسطور است، آنجا که خداوند تبارک و تعالی به قلم و تولیدات آن ( ما یسطرون) با هم و درکنارهم سوگند یاد می کند. پس آنچه قلم را شایسته سوگند الهی نموده است، بیشترثمره و تولیدات قلم است تا نفس ابزاری به نام قلم، دومین پرسشی که در مقابل ما خودنمایی می کند این است، که آیا بخشی از ثمرات قلم است که از آن ابزاری مکرم ساخته یا هرآنچه از قلم به سطر درآید شایسته ی تکریم است.
ناگفته پیداست که در اینجا خداوند تبارک و تعالی به اهمیت تراوشات قلم بدون ارزش گذاری سوگند یاد نموده است. و ملاک اهمیت نوع محصول قلم نیست. زیرا خداوند در اینجا به دنبال ارزش گذاری محصولات قلم نبوده بلکه براهمیت محصولات تاکید دارد. برای مثال درخت انجیر که بازهم مورد سوگند الهی است، هم میوه شیرین و لذیذ می دهد و هم در صورت آلودگی به آفات می تواند میوه آلوده و کشنده به بارآورد. پس صرف مهم بودن یک موضوع نمی تواند موید مفید بودن آن باشد. پس قلم نیز از این قاعده مستثنی نیست.
و اما پرسش سوم چرایی اهمیت قلم است. چند دلیل به ذهن این کمترین می رسد که درادامه ارائه خواهد شد.
1) قلم اولین زبان تعامل نوشتاری انسان است. دیرینه شناسان زبان تصویری را اولین زبان تعامل نوشتاری انسان می دانند. زیرا در تحقیقات باستانشناسان آثار تصویری بجای مانده از انسان های اولیه بر روی دیواره های غارها مربوط به هزاره های اول و دوران غارنشینی انسان بدست آمده است که حکایت از تعامل انسان ها با زبان تصویر در گذشته های دور دارد.
2) قلم پندارهای انسان را به ظهورمی رساند. از آنجایی که پنداراست که ابتدا به گفتار و سپس به کردار در می آید، قلم تنها ابزار ثبت تراوشات ذهنی انسان است و به صاحب پندار کمک می کند تا بتواند اولا پندار خویش را از گزند فراموشی نجات داده سپس برآن بیشتر تامل نموده و در صورت نیاز به دست تجدید نظر بسپارد. زیرا چنانچه پندار به گفتار تبدیل شد دیگرامکان بهینه سازی آن یا از دست می رود یا خیلی سخت می گردد.
3) از آنجایی که قلم ابزار به فعلیت رسیدن پندار است، قادر خواهد بود که جامعه بشری را به صراط رستگاری یا ضلالت و گمراهی سوق دهد. به همین خاطر است که اهمیت آن به جایی می رسد که مصداق سوگند الهی واقع می گردد. از دیگر ظرافت های سوگند الهی، عدم سوگند به ابزار خشونت مثل شمشیر است که در آن زمان از مفاخر عرب جاهلی به حساب می آمده است. و این خود از اولویت زبان گفتگو بر خشونت در دین مبین اسلام حکایت دارد.
4) از دیگر کارکردهای قلم سوای ثبت پندارهای انسان، ثبت گفتار و کردار اوست. و این رسالت قلم آن را به ترازی از اهمیت قرار می دهد که حیات انسان را به دو بخش ماقبل و مابعد تاریخ تقسیم می نماید. یعنی از زمان پیدایش کتابت به سبک امروزی که قلم ابزار وقایع نگاری تاریخی می گردد، فصلی نو در حیات انسان آغاز می گردد.
5) و اینکه چرا قرآن به قلم سوگند یاد کرده، درحالی که نزد اقوام متمدن آن دوران و یا حتی قبل از ظهور دین مبین اسلام ارزش و اهمیت قلم روشن بوده است، ترسیم ارزش، جایگاه و اهمیت قلم نزد مردم جزیره العرب می تواند باشد. زیرا آنچه مسلم است ساکنان جزیره العرب در سطح معلومات کشورهای متمدنی همچون ایران، روم و مصر نبوده اند و از سواد کتابت کافی برخوردار نبوده اند، پس به همیمن خاطر است که خداوند به خورشید، ماه و سپیده دم که بی شک برای اعراب بادیه نشین حائزاهمیت بوده اند و همچنین به مواد خوراکی آنروز شبه جزیره عربستان از قبیل زیتون و انجیر و ...، و بطور کلی به مواردی که در زندگی ساکنان آن سرزمین تاثیر گذار بوده اند سوگند یاد می کند و در صدد است تا اهمیت قلم را برای ساکنان جزیره العرب حیاتی و مهم قلمداد نماید. پس می توان نتیجه گرفت که سوای جایگاه واقعی قلم و کتابت نزد خداوند، تاکید بر اهمیت قلم در تراز خوراکی ها و پدیده های طبیعی مثل سپیده دم و ...، بیشتر برای تشویق اعراب به روی آوری به علم و کتابت که محصول قلم هستند نیز بوده است./ج