اتحاد خبر:گفتگوی خانه فرهنگ دشتستان با حضور سیاوش جعفری ریاست دانشگاه پیام شهرستان برازجان با موضوع *"نگاهی اجمالی به شاهنامه فردوسی"*

در متن تنظیم شده، جهت سهولت مطالعه برای خوانندگان محترم، پرسش ها با علامت (●) و پاسخ های مهمان برنامه با علامت (●●) مشخص شده است.
 
در خدمت  سیاوش جعفری هستیم تا نگاهی اجمالی داشته باشیم به یکی از بزرگترین گنجینه های زبان فارسی یعنی شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی یکی از شعرای پارسی زبان که در حفظ زبان فارسی کوشش زیاد نمودند .

ابتدا گفتگو با خلاصه ای از شاهنامه و تقسیم بندی کتاب هایی که تاریخ ایران را بازگو می کند شروع می شود و سپس در ادامه با پرسش و پاسخ های اعضا و مهمان گرامی همراه می شویم که در ذیل می آید.

⬛ در تاریخ آمده اولین کسی که دستور به جمع آوری چیزی شبیه شاهنامه داد همانا انوشیروان بود و بعد از او هم یزدگرد .
⬛ در واقع کتاب های زیر خود به نوعی شرح حال پادشاهان ایران را بیان نموده اند :

1)گاتها
2)اوستا
3)سیر الملوک یا خداینامه ابن مقفع
4)ابوالموید بلخی گرشاسب نامه
5)شاهنامه ابوعلی بلخی
6)شاهنامه منظوم مروزی به نام تهمورث نامه
7)شاهنامه منصوری

⬛ اولین حماسه سرای ایرانی به صورت نظم پس از اشغال ایران توسط اعراب همانا مسعودی مروزی است که متاسفانه آثار ایشان در دسترس نیست و فقط در تعدادی از کتابهاي بعدي از آن صحبت به میان آمده است .

■ فردوسی پس از دقیقی شروع به سرودن شاهنامه از روی شاهنامه ابومنصوری کرد که از شاهنامه ابومنصوری تنها 15برگ مقدمه آن در دسترس هست .

●مهدی شاد: گاه تناقضي در فضای اجتماعی پيش مي آيد كه حماسی و ملی گرایانه بودن شاهنامه چه نسبتي با فرهنگ ديني دارد؟ آیا درست است که شاهنامه صرفا بر اساس حس ملی گرایانه سرایش شده؟

●● سیاوش جعفری: شاهنامه بیانگر داستانها و تاریخ از زمان گیومرت تا حمله اعراب به ایران است، شاهنامه به گفته ی استاد شفيعي كدكنی درياست و كاركردهای گوناگون دارد؛ اما بی هيچ ترديدی مهم ترين كاركرد آن همان «جنبه ی ملی» اين كتاب است.
اما كاركردهاي ديگر اين كتاب هم هر كدام در فرهنگ ما تعيين كننده و بسيار اثر گذار بوده است .

⬛شاهنامه را می توان از جنبه های گوناگون نگريست :
■ از منظر خردگرایی: يكي از معدود كتاب هایی است كه فرهنگ ما توليد كرده و اين همه بر خرد تكيه دارد.
■ واقع گرایی: خلاف جهت فرهنگ رويازده ی سده های پس از قرن پنجم تا امروز حركت میکند.
■ اخلاقی: فردوسي اخلاقی نجيبانه، بزرگوارانه و متعالی دارد و می تواند كاركرد تربیتی بی نظيری داشته باشد، در هيچ کتابی اين گونه تأكيد صادقانه بر راستی و درستكاری نيست.
سياوش(یکی از شخصیت های برجسته ی شاهنامه) ،جان بر سر پيمان می گذارد و داستان او در سراسر دنيای كلاسيک نمونه ای ندارد، كسی كه به خاطر نجات جان گروگان های دشمن از تخت پادشاهی چشم مي پوشد.
■ از نظر الهياتي هم كمتر كتابی مي توان يافت كه اين گونه صميمانه پاک و بی آلايش به قدرت خداوند باور داشته باشد بي آن كه سهم واقعيت و كوشش هاي فردي را در تعيين سرنوشت فراموش كند. فردوسي از زبان رستم مي گويد:
″جهان آفريننده يار من است  / دل و تيغ و بازو حصار من است″

چنان كه مي بينيم پس از تكيه به خداوند، بر دليری يا اراده (دل) و تجهيزات و ابزار(تيغ ) و بازو (قدرت و استعداد)تأكيد كرده و مانند بسياري از متون عرفانی بعدی بار مسؤوليت سرنوشت خود را يكسره بر دوش آسمان نينداخته است. باور فردوسی به خداوند باوری خالصانه و عميق به دور از تحميل و ريا است.

● فرشاد فرهمند: استاد با چه دیدی باید به شاهنامه نگریست یک کتاب تاریخی منظوم؟ و سوال دیگر اینکه وقایع تاریخی آن تا چه حد مورد تایید و استناد تاریخ شناسان هست؟
●● سیاوش جعفری: بخش بزرگی از تاريخ «ساسانيان» در شاهنامه قابل تطبيق با تاریخ است؛ تاريخي كه از منظر یک مورخ ايرانی نوشته شده .

● فریبا مصدق: در راستای سوال آقای فرهمند، صحبتی هست که گفته شده حتی بخش اسطوره ای شاهنامه هم بیان کننده تاریخ ما هست، این صحبت چقدر صحت میتواند داشته باشد؟
●● سیاوش جعفری: بله؛ اما تطور و پيكر گرداني در اين اسطوره هاصورت گرفته و اغلب ويژگی های يک شخصيت به شخصيت ديگری انتقال يافته. به نظر مي رسد كه بخشي از گزارش های دوران اسطوره ای به روزگار آرياييان كهن برگردد آن زمان كه، هنوز در سرزمين هاي گوناگون پراكنده نشده بودند.

● مسلم رزمی: جناب دکتر بفرمایید منابع اصلی فردوسی در سرایش شاهنامه چه چیزی بود و آیا غیر از منابع کتبی منابع شفاهی هم وجود داشت؟
●● سیاوش جعفری: منبع اصلي شاهنامه ابومنصوری بوده و بخش هايي را هم از روايت های شرق ايران گرفته .

● فرشاد فرهمند: استاد نقش فردوسی در ماندگاری زبان و واژگان فارسی تا چه حد است و آیا بیت "بسی رنج بردم در این سال سی / عجم زنده کردم بدین پار سی" از فردوسی است؟
●● سیاوش جعفری: نقش فردوسي در زنده نگه داشتن زبان پارسی و حتی خود ايران و بخش بزرگی از فرهنگ آن انكار ناپذير است، حتی بخش عمده ی فرايند ايرانی شدن تيموريان و مغولان برخاسته از تأثير شاهنامه بوده است .
شاهنامه بايسنقری و ده ها نسخه ی خطی ديگر از اين دوران را می توان به عنوان شاهد مدعا ديد.

● مسلم رزمی: لطفا شمه ای هم از دورانی که  فردوسی می زیست بفرمایید آیا آن دوران برای امثال فردوسی برای سرایش شاهنامه دوران سخت و طاقت فرسایی بود؟
●● سیاوش جعفری : بله؛ به گفته ی خود آن بزرگ: "زمانه سراسر پر از جنگ بود/به جويندگان بر جهان تنگ بود"
دين در عوامانه ترين شكلش از سوی خليفه و عمالش و تركان غزنوي تبليغ و تحميل می شد و عناصر فرهنگ ايرانی يكی پس از ديگری در حال برچيده شدن از سرزمين های زير سلطه ی خلفا بود. در چنين شرايط خطيري بود كه فردوسی با عزمي بي مانند به اين كار گران دست فرا برد .

● مسلم رزمی: در داستان نبرد رستم و اسفندیار شما کدام را بر حق می دانید؟
●● سیاوش جعفری : هنوز به نتيجه نرسيده ام؛ اسفنديار چنان شخصيت خود را بر فضای داستان تحميل كرده كه نمیتوان كفه ی حقانيت را يكسره برای رستم سنگين كرد .

●فرشاد فرهمند:گروهی فردوسی را به خاطر این ابیات عرب ستیز: "زشیر شتر خوردن و سوسمار / عرب را به جایی رسیده ست کار
که فر کیانی کند آرزو / تفو بر تو ای چرخ گردون تفو"

و گروهی دیگر به خاطر این ابیات
" زن واژدها هر دو در خاک به / جهان پاک، از این هر دو ناپاک به "
فردوسی را زن ستیز می دانند آیا این ابیات واقعا جزوی از شاهنامه هستند و اگر هستند چرا یزدگرد نسبت به اعراب چنین گفته و یا سیاوش نسبت به زنان چنین حرفی را زده نشان از عرب ستیز و یا زن ستیز بودن فردوسی است؟
●●سیاوش جعفری: "زن و اژدها... " از فردوسی نيست و ساخته ی كاتبی است كه از زنش عصبانی بوده است
قرائن زيادی هست كه به سود اصلی بودن " ز شير شتر خوردن و سوسمار" ... حكم می كند.
و نيز "عجم زنده كردم بدين پارسی" هم به نظر مي رسد كه از فردوسي باشد .

●فرشاد فرهمند : استاد در کدامین نسخه ها این دو بیت زشیر شتر خوردن و...آمده است؟
●● سیاوش جعفری: در مقاله ی بررسی بيت هایی از شاهنامه در ويرايش جلال خالقی مطلق اين مورد را توضيح داده ام و منابع را هم آورده ام؛ مهمترين منبع، ترجمه ی بنداری است كه مربوط به قرن هفتم است و يكي از قديمی ترين نسخه های شاهنامه را پيش چشم داشته .

● مسلم رزمی: این هم بفرمایید که بهترین نمونه ی ویرایش شاهنامه را کدام می دانید؟
●●  سیاوش جعفری: بی ترديد بهترين ويرايش كاملی كه تاكنون انجام شده ويرايش استاد خالقی مطلق است .

● مسلم رزمی: لطفا مختصری هم از نفوذ تفکرات فردوسی بر شاعران بعد از وی را هم‌ بفرمایید.
●● سیاوش جعفری : شاهنامه در تمام دربارها خوانده می شد و الگوی بسياری از شاعران بود .

●فرشاد فرهمند: در مورد نسخه های شاهنامه آیا شاهنامه ترجمه عربی بنداری موجود هست ویا فقط ترجمه فارسی آن باقی مانده است؟
●●  سیاوش جعفری : متن عربي آن به قلم خود بنداری موجود است و چاپ هم شده.
ترجمه بيت ها را چيزي نزديک به اين آورده:
"بلغ امركم من شرب البان ابل الی تمنی اسره الملوک"
و معلوم می دارد "زشير شتر خوردن و سوسمار" را در متن خود داشته است

● مهدی کفایی: تحقیر قومی به بهانه نوشیدن مثلاً - شیر شتر و بر پایه نگرش های قومی و نژادپرستانه دور از شأن شاعر و اندیشمند بزرگی چون فردوسی است. آیا احتمال این هم هست که بتوان درصدی در نظر گرفت که این اشعار از استاد طوس نمی باشد؟
یا انتساب این ابیات به فردوسی قطعی میباشد؟
●●  سیاوش جعفری : بسياري از اين سخنان از زبان شخصيت هاي شاهنامه گفته شده و ريشه ي تاريخي هم دارد، بايد توجه داشت كه سخنان تندتری هم در شاهنامه می توان سراغ گرفت که از زبان شخصيت ها درباره ی متجاوزان به خاک ایران گفته شده .
● مهدی کفایی : ضمن اینکه شنیده ام در تصحیح جناب اقای خالقی مطلق هم  نیز این ابیات به نشانه الحاقی بودن در میان [ ] آمده اند.

جناب جعفری اگر نکته ای مانده با جان و دل گوش می دهیم

⬛ چند نكته ی ديگر درباره ی دلايل مهم بودن شاهنامه

■ انسان دوستی فردوسی: فردوسی حتی شخصيت هاي سپاه دشمن را تنها به اين دليل كه دشمنند طرد نمیكند و اگر سرشتي نيک داشته باشند محترم می دارد. مانند شخصيت پيران و اغريرت و ... كه در سپاه دشمنند اما به خاطر نيكوكاری مورد مهر و عنايت او هستند .
■  فردوسی حتی پدر ضحاک تازی را هم چون شخص نيكوكاري است محترم می دارد.به یاد داشته باشيم كه فردوسی هرگز نمي توانسته نژادپرست به مفهوم امروزی آن باشد .

■ حتی دشمنان ايران هم زير اثر شاهنامه بودند؛ مانند دولت عثمانی در روزگار جنگ با صفوی : سلطان سليم در نامه هايش به شاه اسماعيل از ارجاعات شاهنامه ای استفاده می كرد. و خود را فريدون می ناميد و شاه اسماعيل را ضحاک .
■ اما درباره ي سعد وقاص اوضاع كمي متفاوت است. فردوسی سعد و قاص را نستوده ؛ امثال اين عبارت " گرانمايه مرد" كه در معرفی ها مي آيد از سنخ معارفه و تعارف است. فردوسی گرايش شيعی داشت و سعد حتی از منظر شيعه هم چهره مثبت درستكاری نيست ؛ همچنين مغيرة بن شعبه ، شاهنامه آنان را با نگاه خوبی نمی نگرد :″بيامد فرستاده اي پير و سست...″

⬛ دلايل مهم بودن شاهنامه همچنين :

■احترام به شخصيت زن: هيچ كتابی در آن روزگار اين همه به زنان؛ با نظر احترام ننگريسته .

■شخصيت های زن ارجمند شاهنامه بی نظيرند: رودابه ، تهمينه ، گردآفريد ، كتايون و گرديه و...


■درباره ی تهمينه چنین گفته است :

″ روانش خرد بود و تن؛ جانِ پاک
تو گفتی که بهره ندارد؛ ز خاک ″

اینجا شخصیت یک زن را با الفاظی بالا برده که در جاي ديگري شنيده نشده؛ کسی که روانش از خرد سرشته شده و تنش از جان پاک و گویی از جنس خاکیان نیست .
هیج جا اصطلاحات توهين آميزي که در کتاب های آن زمان هست در شاهنامه پيدا نمي كنيد؛ اصطلاحاتي مانند من کمتر از زن هستم كه فلان كار را نكنم و... در شاهنامه نمي بينيد. گرچه براي نمونه در کتاب ورقه و گلشاه عيوقی؛ كه هم روزگار فردوسي بوده امثال اين تعبيرها هست.
اما طبيعتا نبايد از شاهنامه انتظار داشته باشيم كه هيچ تأثيري از شرايط زمان خود را بازتاب ندهد و مانند يک اثر در دنياي مدرن كه از دل نظام هاي فرهنگي و حقوقي كاملا متفاوت بيرون آمده است به اين مقولات بنگرد.


⬛ نکته ای که در شاهنامه می بایست تاکید کنم و کارکرد اصلی شاهنامه هست همان وطن پرستی فردوسی هست باز هم در ادبيات كلاسيک ما همتایی برایش نمی توان پیدا کرد و  مي توانيم بسیاری از شخصیت هاي حماسي و پهلواني را در آثار ديگر مثل « گرشاسب نامه و فرامرزنامه» با پهلوان شاهنامه بسنجيم و ببينيم  این ها پهلوان های شخصی هستند اما پهلوان بزرگ فردوسی رستم يک پهلوان ملي است  و  پهلوان مرزهاست و برای مرزهای ایران می جنگد.
در هیچ کتابی بر نام ایران و ایرانی و حفظ مرزهای ایرانی اين همه تاکید نشده است .
سخنان تندي که در باره ي دشمنان گفته میشود از زبان شخصیت ها هست و گاه نگرشی عمومی درمیان ایرانیان آن روزگار به قومی که به ایران حمله میکند در آن ها بازتاب داده شده است .
شماري از آن دشمنان مهاجم هیچ نشانه ای از  معنویتي كه مدعي آن بودند نداشتند؛
و قطعا فردوسی که نماینده ی روشن فکران اپوزیسيون دوران خودش در برابر ترکان و عباسیان بود نمیتوانست با نظر مهر به این مهاجمان بنگرد.
همانطور که در گفتگوها ذکر شد مغیرة بن شعبه نمونه ی همان کسانی است که خود «عمر» نیز از دست او به ستوه آمده بود پس طبیعتا مغیرة بن شعبه كه یکی از مخالفان نگرش شیعه هم بود چهره ی محبوبي در شاهنامه نيست و سعد وقاص نیز ، پدر عمر سعد هست کسی که در زمان خودش هم حکایت هایی از تاریخ بیرون آمده است که چگونه با امام علی(ع) به ستیزه پرداخت و طبیعتا این هاكه با شخصیت های مورد احترام عربی و اسلامی آن گونه رفتار میکردند؛ نمیتوانستند با ایرانیان مهربانانه برخورد کنند.

⬛ چند وجه ديگر شاهنامه:

■ ارزش تاريخی شاهنامه
■ ارزش زبانی شاهنامه : از نظر گنجينه ی واژگان زبان پارسی
■ ارزش ادبی شاهنامه: كه همواره مورد تقليد شاعران بزرگ پس از او بوده .برای نمونه سعدی تنها شاعر پارسی زبانی را كه از پيشينيان ستايش كرده فردوسی است : ″چه خوش گفت فردوسي پاكزاد...″

يا اين شعر منسوب به انوری:
″ آفرين بر روان فردوسی / آن سخن آفرين فرخنده″

″او نه استاد بود و ما شاگرد / او خداوند بود و ما بنده″


با تشکر از آقای دکتر سیاوش جعفری ریاست محترم دانشگاه پیام نور شهرستان برازجان.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ

🔶 موضوع گفتگو: نگاهی اجمالی به شاهنامه فردوسی
🔶 مدیر بخش هزار توی ادب:  فرشاد فرهمند
🔶 کارشناس و مهمان گفتگو: دکتر سیاوش جعفری
🔶 تهیه و تنظیم: فاطمه چاآبی
🔶 تاریخ گفتگو: ۱۳۹۶/۳/۱۳