*الهه غریب زاده

امروزه نگاهی که از سوی رسانه ها، سازمان میراث فرهنگی و حتی بسیاری از مردم شناسان و فرهنگ شناسان ما ترویج می شود نگاه زینتی و تفریحی به سنت است. نگاهی زیبایی شناسانه که مبتنی بر معرفی آداب عروسی و عزای اقوام مختلف، بازی های محلی، جشن های بومی مانند ختنه سوران و البته خرافه هاست . نگاهی که مراجعه به سنت را نوعی سرگرمی می داند؛ مثل شرکت در یك کارناوال یا مشاهده یك مرکز خرید و در بهترین حالت مراجعه به فرهنگ و میراث تمدنی با نگاه موزه ای و برای کسب معلومات عمومی درباره لباس ها و خوراك های اقوام گوناگون.

این نگاه به سنت اگرچه بد نیست اما نوعی تصور را در پس خود ترویج می کند که سنت امری تمام شده و مربوط به گذشته است که به درد زندگی امروز ما نمی خورد. آشنایی با لباسی که هرگز آن را نخواهیم پوشید و خرافاتی که به آنان پوزخند خواهیم زد. این نگاه به سنت، صرفا یك بازی احساسی و میلی نوستالژیك به گذشته ای است که از دست رفته و هر طور شده باید حفظش کرد. اما نگاه اندیشورزانه به سنت، به دنبال بهره گیری از آن، فرهنگ و تمدن ایرانی به عنوان پلی برای آینده است؛ مراجعه به سنت برای اینکه خود را دقیق بشناسیم؛ بشناسیم که ما چگونه انسان هایی بوده ایم و برای اینکه پیشرفت کنیم چگونه انسان هایی باید باشیم؟ دیدگاهی مبتنی بر نقد و بررس سنت به دور از شیفتگی و با هدف شناخت واقعی آنچه داشته ایم و نداشته ایم. برای فهمیدن اینکه چه چیزهایی در سنت ما مضر است که باید حذف شود و چه چیز مفید است که باید بازتولید شود؟ به عقیده ما این نوع نگاه به درد توسعه یا به تعبیر دقیق تر پیشرفت امروزی و آینده ما می خورد.

اهمیت و اعتبار میراث فرهنگی ناملموس (معنوی) نه از جهت مظاهر فرهنگی که به علت ثروت و ارزش مهارت ها و علومی است که از نسلی به نسل دیگر سپرده می شوند . ارزش اقتصادی و اجتماعی که از جا به جایی و انتقال این علوم حادث می شود هم برای گروه های اقلیت و هم برای اکثریت جامعه ملموس و آشکار است و البته برای کشور های در حال توسعه در قیاس با کشور های توسعه یافته ، بیشتر می باشد . متاسفانه ، امروزه با توجه به تبلیغات گسترده شبکه های اینترنتی و ماهواره ایی شاهد فاصله گرفتن نسل جوان امروز از پایبندی به ارکان اصلی خانواده ، فرهنگ و تمدن اصیل ایرانی شده ایم که آسیب های فراوانی را از بُعد اجتماعی و فرهنگی به بدنه و تار پود جامعه و بدنبال آن به روابط اجتماعی وارد کرده است . نیل به ارتباط تنگاتنگ سنت و فرهنگ ، اهمیت دادن به معرفی میراث ناملموس بایستی در اولویت فرهنگی جامعه قرار گیرد تا با آشناسازی هرچه بیشتر نسل سرنوشت ساز میهن مان ،گام های موٍثری در جهت اعتلای نیاز های فرهنگی جامعه و کاهش آسیب های ناشی از کمبود آن برداشته شود .

میراث فرهنگی ناملموس (معنوی)
زمانی که صحبت از میراث فرهنگی می شود، برخی از افراد تصور می کنند میراث فرهنگی تنها آثار ملموس و بجا مانده از گذشتگان است. در حالی که میراث فرهنگی تنها آثار بجا مانده نیست، بلکه آثار به یاد مانده نیز میراث فرهنگی به حساب می آیند. از این رو آشناسازی افراد با مباحث فرهنگی خصوصا میراث فرهنگی ناملموس و معنوی از همان سنین کودکی و نوجوانی ضرورت دارد، میراث فرهنگی که خود شامل میراث فرهنگی ملموس)آثار تاریخی بر جای مانده( و میراث فرهنگی ناملموس)آداب و رسوم به یاد مانده( می شود. برای درك بهتر و عمیق تر این گونه آثاری که به گذشته ی بشریت بر می گردد، خواه یا نا خواه ملزم داشتن اطلاعات و دانشی از تاریخ ایشان هستیم که این خود در برگیرنده افسانه ها و اساطیر ، هنرها و زبان هایی که کتیبه های بر جا مانده، بدان نگاشته شده اند، می باشد. آخرین تعریفی که از این نوع میراث وجود دارد ، تعریف مندرج در پیش نویس مقدماتی کنوانسیون حفظ میراث

فرهنگی معنوی است :
رویه ها و معرف ها، دانش ها و مهارت ها، ابزار، اشیا، آثار هنری و مکان هایی که اجتماعات و افراد ، آن را میراث « معنوی خود تلقی می کنند و با اصول حقوق بشر پذیرفته شده در جهان، یعنی برابری ، تداوم و استمرار و احترام متقابل میان اجتماعات فرهنگی سازگار است. به اجتماعات حس تداوم و هویت می بخشد و اجتماعات نیز در پاسخ به شرایط محیطی، تاریخی و یا زیستی خود، به طور مستمر آن را بازسازی می کنند. اشکال آن نیز عبارت است از: اشکال بیان شفاهی، هنرهای نمایشی، رویه های اجتماعی، شعائر، جشن ها و جشنواره ها، دانش و رویه های مربوط به طبیعت و کیهان، مهارت در هنرهای دستی و سنتی.

استان عزیزمان بوشهر:
استان بوشهر، همچون سایر نقاط کشور از دیرباز آیین ها و نمایش سنتی را تجربه کرده است. در این خطه پهناور ، مراسم عزاداری محرم و صفر و هم چنین رمضان بطور فزاینده ای مردمی و خود جوش است. مردم بوشهر، این سنت کهن را با دل و جان حفظ کرده و آداب و طریق آن را با تعصب خاصی به نسل جوان تر انتقال می دهند. همه ساله بویژه در دهه اول محرم، در جای جای استان علی الخصوص محل های قدیمی و مساجد، شور و غوغایی مثال زدنی برپا می شود.

بوشهری ها از هفته ها جلوتر از فرارسیدن ماه محرم ، مساجد و خانه هایشان را جهت مراسم عزاداری شهدای کربلا آماده می کنند.جای اغراق نیست اگر ادعا کنیم شور و هوای فضای محرمی استان همچون هوای گرم و مرطوبش در ایران، منحصر به فرد و ستودنی است.

از دیرباز، مردم شناسی نذورات و آداب و رسوم های ماه مبارك رمضان نیز عطری معنوی داشته است. مردم این سرزمین با دلی گرم از پرتو نور رحمت خداوندی از شب نیمه شعبان به پیشواز مهمانی رمضان رفته و مقدم این ماه را مبارك می دارند . رمضان ، ماهی که با میلاد امام حسن مجتبی مقارن است و واقعه تلخ قتل امام اول شیعیان امیرالمومنین علی )ع( را به همراه دارد و در نهایت امر بعد از یك ماه مهمانی مهربانی ها با عید سعید فطر به پایان می رسد، عیدی که ره آورد آن بازگشت به ذات پاك و عاری از آلودگی های خویشتن است. هم چنین نوای شاد و سحر انگیز نی انبان و نی جفتی در عروسی های بوشهری ها فضایی ناب را رقم زده است نوایی توام با رقص که گرما بخش محفل های حنابندان ،دومارویی و ... است . مهارت ساخت لنج به همراه موسیقی و که توسط جاشوان در حال کار کردن و به علاوه زبان گفتاری دریایی جهت تبادل » نی مه خوانی « ریتم های خاص نظرات و امور عملیاتی و ایمنی در دریا در بوشهر کمرنگ و شده اند و کمتر کسی است که با این گونه از موسیقی و نغمه آن آشنا باشد.و افزون بر این ، مهارت ساخت گبه ،حصیر ، عبا که اکثرا بر دوش بانوان بوشهری است .

موارد فوق الذکر گنجینه ای ارزشمند است که در دل و خاك این خطه محفوظ مانده و معرف فرهنگ دیرینه این کهن دیار می باشد . خوشبختانه در چندین سال اخیر شاهد گردآوری و ثبت این میراث شفاهی در اداره میراث فرهنگی بوده ایم و به اختصار آثار ثبت شده را بر می شمریم و مفتخرم که قریب به هشت سال است که این مهم در چارچوب رشته های دانشگاهی در استان قرار گرفت و در این مدت با همه توان کوشیدم که بتوانم معرف آن به صورت مکتوب
،میدانی و تصویری به نسل پیش رو باشم .

آثار ثبت شده بوشهر :
مراسم ، » کندو « مراسم طب سنتی ، » تابِه گرمك « خلیج فارس ، مراسم طب سنتی » گرگور بافی « هنر سنتی که گونه ای آمارگیری محلی و سنتی است . موسیقی سنتی در بوشهر . مهارت » که کیدون چکه میدون « سنتی ساخت ابزارهای موسیقی سنج و مهارت ساخت ابزارهای موسیقی دمّام. مهارت طراحی و ساخت ساز سنتی معروف به نی انبان که در مراسم شادی کاربرد دارد. خیام خوانی .حیات حاجی. مهارت عبا بافی. مراسم زار. مهارت دوخت پوشاك سنتی در بوشهر . مهارت پخت نان در بوشهر .آیین های ازدواج در بوشهر. سال غرقی . مراسم گِلی گلینو و دومارویی و هم چنین هنر بافت گبه خود رنگ شول گناوه ، در گناوه انجام می گیرد. آش بوشهری، پخت هریسه ، آواها و نواهای دریایی، حصیربافی، پامنبری، نخ ریسی، آئین گندم کوبی در شبانکاره. طب سنتی. استاد نجف دریا

بندری (گنجینه زنده بشری ).آواز مقامی بیدگونی در مناطق شبانکاره و سعد آباد و بخش هایی از گناوه و دیلم. بازی های بومی و محلی استان بوشهر که عبارتند از سوول بازی.بازی هِل هِله گرگ چَمبری. بازی چوکیلی و بازی چال پشکل.

میراث ناملموس محرمی ثبت شده استان بوشهر :
مراسم چهارشنبه آخر ماه صفر سینه زنی سنتی بر ( Bor ) اجرای سنج و دمّام با ریتم عزا. مراسم علم کشون خورموج . علم گردانی درودگاه. مراسم شب یازدهم در روستای هلیله. )که زنان به یاد سربریده امام حسین (ع) که در تنور نگهداری شد، فانوس ها را در تنور روشن می کنند( مَختك )گهواره ( علی اصغر. شروه خوانی. تعزیه .مراسم آیینی و مذهبی دمّام بوشهر و نون پوشی)نون پوشون نوزاد (و مراسم شهید کردن علم )در شب هفتم این علم را که از قبل تمیز و با پارچه های سبزی پوشانده در خانه ها می گردانند و کیك و شیرینی بعنوان نذر به مردم داده و در روز دهم عاشورا آن را با پارچه های سیاه رنگی می پوشانند( ، یَزله. فرهنگ پخت آش بوشهری در مراسم سوگواری ) آش خاکسپاری شهدای کربلا (.هَیا مظلوم) یا برحیدری در روزهای نهم و دهم( ، شبیه گردانی عاشورا در بندر ریگ(شهرستان گناوه) ، تعزیه قانیان در بندر ریگ)شهرستان گناوه( گَرده بخشو )شیوه یا سبك خواندن جهانبخش کردی زاده از بزرگان آوازهای آیینی بوشهر(، چاووشی خوانی بوشهر که در بیشتر مناطق استان در مراسمات مذهبی خوانده می شود. بیت خوانی یا سرور که در مراسمات شادی و غم )در مناطق مختلف استان خوانده می شود.(از جمله آیین های عزاداری محرم و صفر در استان بوشهر می باشد که در فهرست میراث ناملموس ایران ثبت شده است.
شمع زنی،پخت نذری و قیمه بوشهری،صَفر بدر،کاروان گروهی شام غریبان در کوچه ها،روضه خوانی زنانه در خانه ها،مراسم صبح دم،سیاهپوش کردن سر در خانه ها ،شال انداختن در حین سینه زنی،سلام دادن شدّه های مساجد چهار محل در عصر عاشورا، حجله قاسم و پا منبری )در ایام محرم قبل از سخنرانی مذهبی کنار منبر به صورت جمعی و با سبکی خاص اجرا می شود . ( از دیگر مراسمات بوشهر در انتظار ثبت ملی هستند.

میراث ناملموس رمضونی ثبت شده در بوشهر :
پیشواز ماه رمضان . رؤیت هلال ماه . نحوه اعمال سحر )ایها الصائمون آب است تریاك( سنت دُم دُم سحری . گِره گشو،) در 51 ماه رمضان بندر ریگ (. نیمه بَرات .افطاری .مقابله .آیین شب 51 ماه رمضان .الغوث . آیین شب 51 و 15 ماه رمضان. آیین شب 12 ماه رمضان. افطاری و غذاهای بومی ( کماچ. گلاب نبات و...) مراسم آبی بنوش در بندر ریگ . عید فطر . عید تَهلو(تَلخکو). فطریه ( سرروزه ). دید و بازدید روز عید در بردخون . روضه خوانی و فاتحه خوانی در تکایا گناوه . گرفتن اُجرت دُم دُم سحری خوانان .

منابع و مآخذ:
. 5. میراث معنوی فرهنگی ایران .یونس صمد نژاد آذر .تهران. انتشارات ساکو . 5111
1. فرهنگ اقوام ایران . محمد علی جهانبخش .تهران . انتشارات ساکو . 5111
. 1.مردم شناسی ایران(آداب و رسوم مردم ایران ) . مهشید سالاری تهران.آفرینش 5131
4. میراث جلوه ای از تاریخ . الهه غریب زاده . بوشهر.ستاره جنوب 5111
1. میراث معنوی ( ناملموس ) ایران. الهه غریب زاده . بوشهر.ستاره جنوب 5111
6. فهرست آثار ملّی ایران میراث فرهنگی ناملموس )معرف و نیازمند پاسداری فوری(. دفتر ثبت آثار و حفظ و احیای. میراث معنوی و طبیعی 5111