حامد کاویان پور (قسمت دوم)

طب:

مسئله ی بهداشت و درمان و راهکارهای دفع بیماری ها از مهم ترین مسايلی است که می تواند ملاك خوبی برای ارزیابی فرهنگ ها باشد. در روزگار کهن روش های درمانی بصورت کادر پزشکی، افسون پزشکی و گیاه پزشکی صورت می گرفته است.

ترس از بیماری ها و آسیب هایی که به بدن وارد می شد موجب گردید بشر راه دفع آن ها را با سیر در طبیعت فرا گیرد. بعضی از باورهای طبّی صرفا خرافی هستند، به این دلیل که بشر ابتدایی، بیماری را یک عامل خارجی می دانست و با گذر زمان، همین باورهای خرافی طبّی صورت علمی به خود گرفت.

در بین عناصر طبیعت، گیاهان بیشترین سهم را در درمان بیماری های بشر داشته اند و از همان زمان آغازین شناخت بشر از خواص دارویی گیاهان را تاکنون شاهد تولید دارو با عصاره ی گیاهان هستیم.

شکسته وار به درگاهت آمدم که طبیب   

به مومیایی لطف توام نشانی داد

مومیایی : یک نوع قیر طبیعی که در بین درّه ها و شکاف کوه های مجاور ذخایر نفتی یافت می شود آن را با روغن داغ خمیر کرده، روی قسمت شکسته یا ضرب دیده می گذاشتند.

شربت قند و گلاب از لب یارم فرمود  

نرگس او که طبیب دل بیمار من است

قدما اعتقاد داشتند که شربت قند و گلاب برای دفع سر درد و تب مفید است.

اشک خونین بنمودم به طبیبان، گفتند

درد عشق است و جگر سوز دوایی دارد

«از ذکریای رازی نقل کرده اند که: چکاندن آبی که موقع کباب کردن جگر سیاه از آن خارج می شود در چشم برای حدّت بینایی مفید است» (زیّانی، 1385 : 183).

نجوم:

قدیمی ترین دانش نزد بشر که همواره ذهن او را به خود متوجه می کرده، علم ستاره شناسی بوده است. افلاک با اشکال و هیأتی غریب همواره معمایی در ذهن بشر اولیه بود. انسان با ابزارهای ابتدایی تلاش می کرده با کنکاش در راز و رمز افلاک درصدد رمزگشایی از آن ها برآید. بعدها با پیشرفت های علمی و اختراع ابزارهای جدید نجوم، به سیر و تفحص دقیق تر از این علم برآمد. پیشگویی و پیش بینی با مطالعه ی صور فلکی از ابتدایی ترین دستاورد بشر در حوزه ی پژوهش در دانش ستاره شناسی بوده است.

چه ناله ها که رسید از دلم به خرمن ماه      

چو باد، عارض آن ماه خرگهی آورد

«خرمن ماه یکی از اصطلاحات جالب نجومی بوده برای هاله ی زرد رنگ دور قرص ماه که هنگامی که مقدار بخار آب در فضا زیاد باشد دایره ی روشن زرد رنگی بزرگ یا کوچک به دور قرص ماه در شب ها پدیدار گشته و به خوبی دیده می شود» (عزتی، 1363: 134).

در آسمان نه عجب گر به گفته ی حافظ   

سرود زهره به رقص آورد مسیحا را

زهره از سیاره های منظومه شمسی است که در زبان فارسی به آن ناهید و بیدخت می گویند. ستاره شناسان این ستاره را کوکب زنان، تجمل و خنیاگری می دانند.

زچشم من بپرس اوضاع گردان    

  که شب تا روز اختر می شمارم

ستاره شمار در بین ستاره شناسان به فردی اطلاق می شود که شب ها به تحقیق در احوال ستارگان، می پردازد.

گو شمع میارید در این جمع که امشب     

در مجلس ما ماه رخ دوست تمام است

ماه تمام را ستاره شناسان برای ماه شب چهارده به کار می برند و آن زمانی است که ماه به صورت قرص کامل درمی آید.

اندیشه از محیط فنا نیست هر که را      

بر نقطه ي دهان تو باشد مدار عمر

«مدار در علم نجوم و ستاره شناسی عبارت از محل گرایش یک جرم فلکی (خط سیر کواکب در آسمان). مدارات دایره های فرضی هستند که با یکدیگر موازیند و مسیر سیّارات می باشند» (همان: 140).

در زوایای طربخانه ی جمشید فلک

ارغنون ساز کند زهره به آهنگ سماع

در نجوم، برج اسد خانه ی خورشید است و طربخانه ی جمشید فلک؛ یعنی خانه ی اسد که صورت فلکی شیر است و از آن ماه مرداد اراده می شود.

سیر سپهر و دور قمر را چه اختیار       

در گردشند بر حسب اختیار دوست

اختیار به زمانی در علم طالع و تنجیم گفته می شود که بهترین وقت اتخاذ تصمیم برای انجام کارها بوده است «در محاسبه ی اختیار بیشتر به حالات و شکل منازل و ادوار ماه توجه می گردد» (همان : 130).

به آهوان نظر، شیر آفتاب بگیر         

به ابروان دو تا، قوس مشتری بشکن

«قوس صورت نهم از صورت های دوازده گانه فلکی در منطقه البروج و یکی از خانه های مشتری است که وقتی آن جا می رسد پرنور می گردد» (برزگر خالقی، 1386 : 903).

آداب و رسوم:

آداب و رسوم هر جامعه ای، در واقع سند فرهنگی آن به شمار می آید، سندی که افراد  جامعه در شکل گیری آن نقش مهمّی ایفا می نمایند و بدین سبب است که با تعصّب از آن حمایت می کنند و کوچک ترین بی احترامی نسبت به آن را برنمی تابند.

با شناخت و آگاهی از آداب و رسوم یک ملّت می توان در عمق و ریشه ی اعتقادات آنان نفوذ کرد و خصایل و ویژگی هایی را که وجه امتیاز آن ها از سایر اقوام است، شناخت.

شرایط زمانی و مکانی از مهم ترین عوامل شکل گیری آداب و رسوم هر جامعه است که در طول تاریخ حیات یک ملّت قابل تبیین است. ممکن است پاره ای از این آداب و رسوم فراموش شوند، ولی از بین نمی روند، گاهی آداب و رسومی تازه جایگزین می شود و بر این مجموعه ی غنی اضافه می گردد.

بیضه در کلاه شکستن:

بازی چرخ بشکندش بیضه در کلاه   

زیرا که عرض شعبده با اهل راز کرد

«در قدیم شعبده بازان چند تخم مرغ یا هر تخم پرنده ای دیگر در کلاه خود قرار می دادند و در حین تردستی ممکن بود کسی شیطنت کند و محکم بر سر او بزند و تخم می شکست و تردست رسوا می شد» (زیّانی، 1389: 186).

بستن چشم پرنده ی باز:                                      

بر دوخته ام دیده چو باز از همه عالم  

تا دیده ی من بر رخ زیبای تو باز است

رسم بوده که هنگام شکار کلاه بر سر باز می نهادند تا متوجّه اطراف خود نشود وقتی شکار در آسمان ظاهر می شد آن را رها می کردند تا به طرف شکار رفته و آن را صید کند.

جرعه یا شراب بر خاک ریختن:                              

 اگر شراب خوری قطره ای فشان بر خاک  

  از آن گناه که نفعی رسد به غیر چه باک

در گذشته رسم بوده که حین شراب خوری به یاد گذشتگان چند قطره از آن را بر زمین  می ریختند.

داغ بندگی:           

به داغ بندگی مردن برین در               

به جان او از ملک جهان به

در علامت و نشان بردگی بوده و در قدیم با آهن گداخته بر روی بدن بردگان نشانی به حکم مالکیّت برده و غلام می نهادند.

از آهن آیینه ساختن: 

روی جانان طلبی آینه را قابل ساز             

  ورنه هرگز گل و نسرین ندمد زآهن و روی

قبل از دستیابی انسان به صنعت شیشه گری، آهن وسیله ای بوده برای ساخت آیینه، آهن را چنان صیقلی می کردند تا براحتی تصاویر در آن انعکاس یابد. گاهی برای زدودن زنگ آن، از سم اسب نیز استفاده می کردند. 

سنجش و مشخص کردن عیار طلا با محک:

 خوش بود گر محک تجربه آید به میان  

تا سیه روی شود هر که در او غش باشد

زرگران برای تعیین میزان عیار طلا، سنگی سیاه داشتند و روی طلا می کشیدند، طلا روی سنگ محک اثری می گذاشت «قبلاً روی محک از طلا با عیارهای مختلف اثر می دادند که با اثر طلای جدید مقایسه می کنند» (زیّانی، 1389: 93).

گلاب در شراب ریختن- شکر در مجمر انداختن (پاشیدن):

شراب ارغوانی را گلاب اندر قدح ریزیم      

نسیم عطر گردان را شکر در مجمر اندازیم

برای خوشبو کردن شراب از گلاب استفاده می کردند. در قدیم برای این که عود، خوب سوزانده شود بر آن شکر می پاشیدند و به «طور کلّی شکر سوختن برای خوشبویی و تیزی آش معمول بود» (شمیسا، 1387: 786).

فاتحه خواندن بر سر بیمار:

فاتحه ای چو آمدی بر سر خسته ای بخوان      

 لب بگشا که می دهد لعل لبت بر مرده جان

در گذشته رسم بوده که برای بهبود حال بیمار بر سرش سوره ي فاتحه الکتاب می خواندند، «فاتحه خوان: کسی که سوره فاتحه الکتاب را برای شفا بر سر بیمار بخواند زیرا در روایت است که فاتحه الکتاب شفا لکلّ سمٌ» (همان : 919).

میر نوروزی: 

سخن در پرده می گویم چو گل از غنچه بیرون آی

که بیش از پنج روزی نیست حکم میرنوروزی

پادشاهی که در ایّام نوروز عوام سازند و او را از راه طنز به تخت می نشانند و حکم ها می دهد و می خندد و تا این اواخر هم در خراسان عیدی بود در 11 ربیع الاول که درآن روز   مسخره ای را پادشاه می کردند و احکام او را بر سبیل طنز به کار می بستند و می خندیدند (شمیسا، 1387: 1145).

ادامه دارد.../ا