امیدزاهد: در استان بوشهر از سالهای پیش کتابهایی چند دربارة آداب و رسوم مردم این سامان به همت فرهنگ پژوهان و پژوهشگران به زیور طبع آراسته گردیده و می شود. تا آنجایی که نگارنده آگاهی دارد بسیاری از این آثار بصورت مستقل و با هزینه های شخصی منتشر و روانه بازار کتاب شده است و چه بسا پژوهش هایی هم که فرصت چاپ و انتشار نیافته و مثل پایان نامه های دانشجویی که در کتابخانه ها گرد و غبار می خورند، به فراموشی سپرده شده اند. همچنین برخی پژوهشهای مردم شناسی که توسط میراث فرهنگی صورت گرفته است. در این میان ضمن ارج گذاری و سپاسداشت پژوهشهای انجام شده، گذری و نظری به این آثار خواهم داشت. در استان بوشهر راه اندازی مرکزی برای جمع آوری فرهنگ عامیانه بسیار ضروری است. هر چند مراکزی در این باره تلاش ها و زحماتی را متقبل شده اند اما بصورت مقطعی و اندک بوده است. اینجانب ضمن عرض پوزش از اینکه نام برخی از نویسندگان و پژوهشگران از قلم افتاده است، این مقاله را می نویسم تا هم فتح بابی باشد در این زمینه و هم خواهشمندم پژوهشگران، صاحب نظران و علاقه مندان جهت کامل شدن این مقاله نظرات خود را به هفته نامه اتحاد جنوب اعلام نمایند.

پژوهش های فرهنگ عامه را می بایست با عنایت به تحقیقات انجام شده در استان از گذشته تا کنون طبقه بندی نماییم. در دورة صد سالة اخیر می بایست از سدید السلطنه بندر عباسی و مرحوم علی مراد فراشبندی هم یادی کنیم. سدید السلطنه در کتاب پیرامون سرزمین های شمالی خلیج فارس در صد سال پیش بسیاری از آداب و رسوم  مردم بوشهر و قسمت هایی از استان را با دقت و حوصله بسیار نگاشته است. علیمراد فراشبندی نیز در کتاب تاریخ و جغرافیای برازجان یا سنگر مجاهدین به گوشه هایی از فرهنگ و آداب و رسوم مردم دشتستان و برازجان اشاره دارد. همچنین نویسندگانی که دربارة فرهنگ و آداب و رسوم مردم استان داستانهایی به رشته تحریر در آورده اند را نباید از نظر دور داشت. از صادق چوبک گرفته تا رکن زاده آدمیت، رسول پرویزی، ایرج صغیری، منیرو روانی پور، سیما‌شبانکاره و دیگران. در مورد آثار ایرج صغیری به صورت مستقل، کتابی به نام فرهنگ و آیین های بوشهر در آثار ایرج صغیری به کوشش اشرف سلطانی نیا مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در شهرستان های مختلف استان بصورت پراکنده کتابهایی درباره فرهنگ و‌ آداب و رسوم چاپ شده که به معرفی هر یک به جهت آشنایی پژوهشگران و خوانندگان ارجمند می‌پردازم.

بازی های محلی

 هاشمی تنگستانی، اسماعیل بُرجاس و الله کرم لیراوی، که هر سه نفر کتابی به نام بازی های محلی استان بوشهر دارند. همچنین در کتاب بازیهای محلی ایران از آذرتاش آذرنوش بسیاری از بازیهای محلی استان بوشهر شرح داده شده است. جا دارد در استان بوشهر ضمن جمع آوری بازی ها – که خوشبختانه به انجام هم رسیده- مقایسه و بررسی صورت گرفته و حتی با تلاش آموزش و پرورش و تربیت بدنی ضمن احیاء بازیهای محلی نه فقط برای نمایش، نمایشگاه و جشنواره، چاره‌ای اندیشیده شود و با دم مسیحایی مسئولان در کالبد مرده این بازیهای دمید و جان تازه ای به آنها بخشید!!

زبان شناسی، گویش ها، ضرب المثل ها و اصطلاحات 

 فرهنگ گویش دشتستانی دکتر داریوش اکبر زاده، سیری در گویش دشتستان طیبه(پری) برازجانی، لغت نامه تطبیقی گویش دشتی سید کوچک هاشمی‌زاده( چاپ نشده)، سنگستان جلد اول ضرب المثل ها و اصطلاحات محلی بوشهر عبدالحسین احمدی ریشهری، فرهنگ گویش تنگسیری حسین زنده بودی، فرهنگ واژگان محلی بوشهر از فرید میرشکار، ریشه شناسی واژگان منتخب گویش بوشهری از عبدالعزیز بلادی، کتابهای ادبیات عامیانه و ضرب المثل در استان بوشهر از دکتر عبدالله رضایی.

در ادامه باید از شاعران محلی سرا هم ذکر خیری کرده و یادی کنم، که با استفاده از لغات، اصطلاحات و واژه های محلی در اشعار خود، بسیاری از آنها را از نیستی به هستی آوردند. در کتاب بومی سرایی یا شاعران محلی سرای بوشهر( شاعران متقدم و محلی سرای بوشهر) همچنین کتاب یکهزار و دویست ترانه محلی بوشهر از عبدالمجید زنگویی به آن پرداخته شده است. کتابهای: دغاله و مثل بوی تاره از حسین نوری فیروزی، سی بوشهر از دکتر سید جعفرحمیدی، دشتستونی مجموعه اشعار محلی از فرج الله کمالی ( گرد آورنده احمد قائمی فرد) و... .

همچنین در روستا، یا هر شهر و دیاری برخی روایت های محلی و سخنان نغز، اصطلاحات ساخته پرداختة ریش سفیدان و سالخوردگان محلی که بعضاً به تکه کلام هایی در میان مردم همان مناطق تبدیل شده و در گفتار عامیانه از آن استفاده می‌شود، وجود دارند که بر اساس نیاز روز شکل گرفته و البته هنوز ثبت و ضبط نشده اند. شاید هنوز احساس نیاز به جمع‌آوری آنان شکل نگرفته باشد و شاید هم نسل های بعد از ما آنان را گردآوری نمایند. به هر ترتیب می توان این داستان ها و حکایت های واقعی که نسلی آن را به چشم دیده و یا با گوش خود از گوینده شنیده اند، جمع آوری و تدوین کرد تا آیندگان را به کار آید.

موسیقی و آیین های سوگواری

 موسیقی بوشهر نوشته ی‍وزف‌ ک‍وک‍رت‍ز ترجمه محمد تقی مسعودیه، موسیقی بوشهر از محمد رضا بلادی، اهل ماتم، ساز‌شناسی موسیقی بوشهر، اهل موسیقی و اوهام در جزیره خارگ، موسیقی بوشهر پیش و پس از اسلام به همراه لوح فشرده اهل ماتم از محسن‌شریفیان و البته کتاب آخر با همکاری آقای یاحسینی. تاریخچه نی انبان از محسن حیدریه، تعزیه در استان بوشهر از حیدر عرفان، تعزیه در بوشهر از حسین دهقانی، رهگذر عشق( نسخه کامل تعزیه کاروان شهادت) از حاج‌حسن فخاری، تعزیه در دشتستان از مسعود پاک سرشت، نمایش در بوشهر از آغاز تا امروز و کتاب تعزیه و تعزیه خوانی در بوشهر از جهانشیر یار احمدی، مجموعه نوحه های عزاداری سنتی بوشهر از عبدالرحیم وحدتیان، بهار و خزان از حسین محمودی دشتی، ماتم سرای اهل بیت از احمد صفدری،  نغمه سرایان اهل بیت از عبدالله لاوری فرد.

افسانه ها

افسانه های محلی بوشهر از ناهید جهازی، مجموعه افسانه های محلی از فاطمه بیگم بلادی، قصه ها و افسانه های استان بوشهر از شمس‌الحاجیه اردلانی، ۶۰ قصه، حکایت، متل در فرهنگ بومی و سنتی الله‌کرم لیروای.

فرهنگنامه ها

فرهنگنامه بوشهر دکتر سید جعفر حمیدی. لازم به ذکر است آقای دکتر حمیدی چند سال پیش و زمانی که تصمیم گرفت فرهنگامه بوشهر را تجدید چاپ کند، اطلاعیه ای در نشریات استانی منتشر کرده و خواستار همکاری و ارسال مطالب از گوشه و کنار استان جهت چاپ در چاپ دوم فرهنگنامه بوشهر شد. این کتاب با داشتن مدخل های بسیار یکی از کتابهایی است که می تواند راهنمای خوبی برای شروع یک پژوهش و پیدا کردن سرنخ هایی از موضوع مورد نظر درباره فرهنگ، تاریخ و... استان بوشهر باشد.

تک نگاری ها

دیار شریف ( نگاهی پژوهشی در فرهنگ منطقه چاه‌‌کوتاه) حسین موسوی، بندر دیر نگین خلیج فارس حیدر دوراهکی و...، ترانه های دریایی ازهر عرفان، گنج عرفان حیدر عرفان، دشتستان در گذر تاریخ محمد جواد فخرایی، کتاب های گناوه و نامه گناوه از غلامحسین دریانورد، چغادک؛ تاریخ و فرهنگ حسن زارع، دالکی در گذر زمان اکبر صابری و...، آبپخش نگین سبز دشتستان مصطفی شهریاری، یادگاران درگاه ( جستاری در تاریخ، فرهنگ و ادب مردم درودگاه استان بوشهر) به قلم نگارنده ( چاپ نشده) و... .

سایر آداب و روسوم

کتاب ترشی، شیرینی و نان ها و کتاب غذاهای محلی بوشهر از عصمت السادات یاحسینی، لالایی های بوشهری از زهرا ندیمی بوشهری، صید و صیادی در فرهنگ بومی بوشهر پرویز فرزین پور، صید سنتی در بوشهر عبدالحسین کنین، نگاهی به بوشهر از ایرج افشار سیستانی، نخلستان در استان بوشهر، کارنامه دشتستان از حیدر عرفان، ه‍ن‍ره‍ای‌ م‍ح‍ل‍ی‌ ک‍اره‍ای‌ دس‍ت‍ی‌ وس‍ای‍ل‌ ق‍دی‍م‍ی‌ در ف‍ره‍ن‍گ‌ ب‍وم‍ی‌ و س‍ن‍ت‍ی‌ (آش‍ن‍ای‍ی‌ ب‍ا گ‍وی‍ش‌ه‍ای‌ م‍ح‍ل‍ی‌ در ک‍ار و ه‍ن‍ر) ال‍ل‍ه‌ک‍رم‌ ل‍ی‍راوی‌. آداب و رسوم شهر بوشهر با توجه به جنبه‌های تربیتی آن  نویسنده فلکناز آتشی، درباره معماری بوشهر هم دو جلد کتاب به نام های شکوه ابوشهر از سام رسایی کشوک و معماری بوشهر سمفونی رنگ و باد و نور از دکتر ایرج نبی پور ، گیاهان دارویی رودخانه مُند سعید محمدی، گیاهان دارویی و خوراکی در فرهنگ بومی و سنتی الله کرم لیراوی.

پایان سخن

به گفته استاد انجوی شیرازی – مردم شناس – گردآوری فرهنگ مردم از نان شب هم واجب تر است. با ذکر این سخن استاد، چند پیشنهاد در این زمینه در استان می توان طرح نمود: تاسیس مرکز پژوهش های فرهنگ عامه، برگزاری نشست‌های فرهنگ عامه، انتشار نشریه، تدوین فرهنگ عامه شهرستان های مختلف استان یا فرهنگ عامه استان بوشهر توسط پژوهشگران هر منطقه، شهر یا روستا، مقایسه و بررسی پژوهشهای انجام شده و... .

هر چند چاپ و انتشار دانشنامه بوشهر کمک شایانی به معرفی تاریخ و فرهنگ استان نموده، اما باز بصورت مستقل تاکنون فرهنگ عامه استان در دستور کار قرار نگرفته است. صد البته نباید مقالاتی را که درباره مردم شناسی و فرهنگ عامه در نشریات، هفته نامه های استانی و... تا کنون منتشر شده از نظر دور داشت. مثلاً مقاله ای در مجله هنر و مردم درباره مراسم باران خواهی در روستای (( سميه )) كه در تلفظ محلي سميعا گفته می شود، در شماره  155  سال1354  چاپ شده  همراه با عکس. از این گونه مقالات بسیارند و یا کتابی که تحت عنوان کتابشناسی استان بوشهر در سال  1383 توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی استانداری بوشهر چاپ و منتشر شده است که بسیاری از مدخل ها را در خود ندارد و ویژه فرهنگ عامه نیست. ضمن آنکه جمع آوری و تدوین این مقالات می بایست توسط صاحب نظران و پژوهشگران حوزة فرهنگ عامه مورد توجه و گزینش قرار گیرد. خوشبختانه در استان بوشهر در این حوزه افرادی را سراغ داریم که متاسفانه بدلیل مشکلات مالی و کم لطفی مسئولان و دست اندر کاران از چاپ پژوهش های خود عاجز هستند. تنها اگر مسئولان محترم گوشه چشمی به آنان بنمایند، می شود آنچه که خواجه شیراز خواست:

آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند        /       آیا بود که گوشه چشمی به ماکنند

دربارة جمع آوری تاریخ محلی هم سخن بسیار است که در حوصله این مقال نیست. فقط می خواستم اشاره ای کرده باشم که اگر جمع آوری فرهنگ مردم از نان شب واجب تر است، جمع آوری تاریخ محلی هم، با این حال بسیاری از روایت ها و داستان های محلی از رخداد های تاریخی در حافظه مردم این سامان ثبت است که اگر این ناگفته های تاریخی به رشته تحریر در نیاید، می شود آنچه نباید بشود. والله اعلم/ا