محمد محتشمی *:

واژه اصلاح دارای معانی متعددی می باشد. صلح: از ماده صلاح به معنی شایستگی است. صلح، از مصالح به معنی آشتی است. اصلح: اصلح، یُصلحُ، اصلاح به معنی بهبود بخشیدن، صلح و سازش برقرار کردن و سامان دادن نابسامانی ها، ایجاد امنیت، آرامش و اصلاح کجروی های دینی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و... بر پایه قوانین دینی است.

کجروی یعنی چه؟
به همه ی اعمال و رفتارهایی که برخلاف اعتقادات الهی، ارزش های دینی، قوانین و هنجارهای اجتماعی انجام بگیرد، کجروی گویند.  نماز کامل ترین برنامه اصلاح جامعه جهانی برای هدایت و نجات بشر از همه گرفتاری ها معرفی شده. (ولا رطب ولا یابس الِّا فی کتابا مبین).  هیچ تروخشکی نیست که در قرآن نیامده باشد. و در آیه دیگر (ما فرّطنا فی الکتاب من شی ء ثم الی ربهم یحشرون).  ما هیچ چیز را در این کتاب فروگزاری نکرده ایم. پس همه شما بسوی این کتاب برگردید و همه نیازهای خود را در این کتاب بیابید. قرآن دین اسلام را کامل ترین دین برای اصلاح جامعه جهانی معرفی کرده است. (و من یبتع غیرالاسلام دینا فلن یقبل منه و هو فی الاخره من الخاسرین).  هر کس که غیر از اسلام دین و آئین دیگری را بپذیرد هرگز از او پذیرفته نخواهد شد. زیرا موجب زیان و خسارت درونی (انحراف فکری) در خارج و محیط اجتماع ایجاد تضاد طبقاتی، قومی، مکتب های خود ساخته، ضعف اعتقادات الهی و از دست دادن سرمایه های معنوی خواهد شد.
دین اسلام هماهنگ کننده انسان با نظام آفرینش در جهان است که یکی از برنامه های مهم آن برگزاری نماز است که به خوبی می تواند جوامع انسانی را در مسیر اصلاح فکر، اندیشه و عقل، اتحاد و جامعه توحیدی بدون طبقه هدایت کرده و مدیریت جهان را رهبری کند که این مهم در کتاب توحید به روشنی آمده است. (و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمه و نجعلهم الوارثین ) . اراده کــرده ایم بر کسانی که در زمین مستضعف واقع شده و بر آنها ظلم واقع شده است آنها را پیشوایان مردم و وارثان روی زمین قرار دهیم. (هذا بلاغ للناس و ولینذروا به ولیعلموا) . قرآن حُجت بالغی است برای تمام مردم دنیا تا از آن پند گیرند و آگاه شوند که خدای جهان یگانه است و تنها صاحبان عقل به آن آگاهی دارند.

صالح، به معنای نیکوکار، شایسته و ضد فاسد و ضد طالع است. صالحون: معنی گسترده و وسیعی دارد و همه شایستگی ها را در بر می گیرد، مانند: شایستگی از نظر عمل و تقوا، شایستگی در قدرت، حکومت، ایجاد نظم، مدیریت اجتماعی، شایستگی در اصلاح کجروی ها، معضلات اجتماعی، اصلاح اعتقادات دینی، اقتصادی و...

اهداف اصلاح: 1- ایجاد زمینه اصلاح فکر و اندیشه، عقیده، اخلاق، بدعت ها، تحریف ها و قوانین و آداب و رسوم های بدون سند دینی مانند: «تعزیه» و جایگزین کردن قوانین و سنت های الهی است. هدف از اصلاحات در جامعه، مبارزه با تحریف حقایق و خرافه زدایی، تشویق مردم به فراگیری علم و دانش، تحول روحی، فکری در پرتو عدالت قرآنی، سامان دادن نابسامانی های اجتماعی و اقتصادی و ...
2-هدف اصلاح: تحول بنیادین در زندگی مردم یعنی رفع فقر اقتصادی و مهم تر از آن فقر فرهنگی است، زیرا اولین نیاز هر جامعه ای فرهنگ است. همچنین، حمایت از مظلومان و محرومان و از بین بردن فاصله طبقاتی. چنانکه امام علی (ع) فرموده است: (نظهر الاصلاح فی بلادک) آشکار بودن اصلاحان در بهبود زندگی مردم.
3-هدف اصلاح: مبارزه با ظالمان و ستمگران. امام علی (ع) فرموده است: (یا من المظلومین من عبادک) رها کردن بندگان مظلوم خدا از شر ظالمان و غاصبان که حقوق مردم را غصب می نمایند.

4-هدف اصلاح: (بر پا داشتن فرمان خداوند نماز است. «اقام الصلوه» ) هنگامی که در جامعه قوانین الهی «نماز» تعطیل شود و به احکام خدا عمل نشود. حلال خدا حرام می شود و حرام خدا حلال شود. مانند: ربا، رشوه، احتکار، گران فروشی، کم فروشی و... چنانکه امام علی (ع) فرموده است: (تقام المعطله من حدودک) کسانی که قوانین و حدود دین را نادیده و تعطیل می کنند. بر هر کس واجب است که برای اجرای حدود الهی و اصلاح جامعه، فلسفه قیام در نماز را عملاً در پرتو امر به معروف و نهی از منکر به اثبات برساند. زیرا عدم رعـایت حدود الهی باعث فساد در جامعه می شود. نقطه مقابل اصلاح، افساد است. افساد عبارت از: (خروج الشیء عن الاعتدال). هر چیزی که از حدود عدالت خارج شود. خواه در بدن، خواه در نفس یا در اجتماع. و یا هر موضوع دیگری که از نظم، قانون، قوام، دوام و طبیعت واقعی خود خارج شود باعث انحراف مسیر دین و جامعه خواهد شد.

اصلاح جامعه در پرتو ارتباط عابد با معبود
1-اصلاح در تکوین: این اصلاح به معنی شفا دادن و توانمند کردن جسم است. چنانکه می فرماید: (فَاستَجبنالَهُ و وهبناله یحیی و اصلحناله زوجه)  همسر نازای زکریا توان باربری می یابد. اصلاح در نژاد و نسل. (اصلح لی ذریتی)  پروردگارا فرزندان مرا صالح بگردان. اصلاح روح و روان. (یصلح بالهم)  آرامش روح و روان و اطمینان خاطر و ایمان معنوی را به شما ارزانی می دارد. (الّا بذکر الله تطمئن القلوب ) تنها با ارتباط عابد با معبود دلها آرامش و فکرها سالم و صالح می گردد. آرامش، امنیت و توسعه ی هر اجتماعی در پرتو رعایت احکام نماز یعنی اخلاص در نیّت، پاکی فکر و عقـل در فلسفه وضو، مبارزه با هر نوع ظلم و ستم و بی عدالتی در فلسفه قیام، شناختن امور اجتماعی در فلسفه قرائت، تواضع و فروتنی و دوری از تکبّر با فلسفه رکوع و سجود و... در جامعه عینیت می یابد.
2-اصلاح در جوامع بشری : هدف نماز اصلاح جامعه جهانی از کجروی های دینی و اجتماعی در پرتو اصلاح اندیشه و روابط و قوانین غیر معقول است که جامعه را رو به فساد و نا امنی می برد. مانند: سامان دادن روابط خانوادگی و حقوق اجتماعی افراد جامعه: (فمن خاف من موص جنفا اواثما فاصلح بینهم)   رعایت عدالت در تقسیم اموال و حقوق خانوادگی و اجتماعی به منظور استحکام روابط اجتماعی و فراهم شدن محیطی که در آن صلح و آرامش برقرار باشد. (ان الله یأمر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی)   خداوند شما را به عدالت و نیکی و بخشش به خویشاوندان امر کرده است. (ویسئلونک عن الیتامی قل اصلاح لهم)   اصلاح مدیریت و سرپرستی جامعه و رسیدگی به حقوق یتیمان و کسانی که از نعمت پدر محروم هستند و مهم تر از آن اصلاح فکر آنان از طریق ایجاد مراکز تعلیم و تربیت و تشویق عمومی به فراگیری علم و دانش و حمایت از فعالیت ها و پژوهش های علمی، فرهنگی، دینی و کسانی که در اصلاح فکری جامعه تلاش معنوی دارند. زیرا این مهم باعث پرورش و تقویت اراده و روح و تربیت شخصیت های فکور، فداکار و مصلح در جامعه می گردد.

(المامن امر بصدقه او معروف او اصلاح بین الناس)  در بسیاری از سخنان مخفیانه و جلسات محرمانه خیر و سودی نیست مگر کسی که نیت، توجه، کمک، همکاری با دیگران و یا اصلاح مشکلات در میان مردم را داشته باشد. (إلّا الذین تابو من بعد ذالک و اصلحوا فان الله غفور الرحیم.)  مگر کسانی که توبه کردند و در اصلاح فکر و رفتار خود کوشیدند. پس به راستی که خدا آمرزنده و مهربان است. (شخص تائب پس از شناخت و آگاهی و عینیت دادن به فلسفه قرائت در نماز و سپس برگشت به خویشتن و شناختن وظیفه خود در قبال جامعه باید پیوسته در ترک گناهان و اصلاح کجروی ها بکوشد و مهم تر آنکه در اصلاح نفس، اخلاق، اندیشه، با آگاهی و شناخت عوامل خیر و شر و احساس مسئولیت در سرنوشت جامعه به منظور هدایت دیگران و اصلاح ناهنجاری های اجتماعی تلاش نماید. زیرا هدف از نماز، دوری از همه خطاها و برخوردهای غیرمعقول و بی توجهی به رعایت قوانین دینی و اجتماعی است و اصلاح برای تسلیم حق و رعایت قوانین دینی و اجتماعی و رهایی از هرگونه غفلت و بی خبری نسبت به سرنوشت دین و جامعه است.)  و فراموش نکنیم هر نوع اعمالی که برخلاف قوانین دینی و اجتماعی از طرف هر کس و در هر موقعیتی صورت گیرد، نتیجه ی ضعف دیدگاه عقیدتی و جامعه شناسی اوست؛ چرا که اولین وظیفه هر انسانی نسبت به خالق خود فراگیری علم قرآن و معرفی دین جهانی او به همه مردم جهان است: زیرا دین خدا دارای بهترین برنامه و قوانین برای اصلاح جوامع بشری از انحراف های دینی، اجتماعی، اقتصادی و... است. چنانکه پیامبر اسلام (ص) فرموده است: (من اصبح و لم یهتم به امور المسلمین فلیس به مسلم)  کسی که صبح از خواب بیدار شود و در حل مشکلات مسلمانان اقدام نکند مسلمان نیست. «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته»  همه مردم نسبت به هم مسئول هستند که یکدیگر را راهنمایی و هدایت کرده و در اصلاح کجروی ها بکوشند. (ان الذین امنو و عملوا الصالحات لهم جنات النعیم)  آنانکه به خدا ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند باغ های پر نعمت برای آن هاست.

حدیثی دیگر که به ابو ایوب فرموده است: آیا تو را از صدقه ای آگاه کنم که خدا و پیامبرش آن را دوست دارند؟ هنگامی که مردم با یکدیگر دشمن شوند آنها را اصلاح و با هم دوست کن. و زمانی که از هم دور شوند آنها را به هم نزدیک کن.  (فان ماءت فاصلحو بینهما بالعدل)  اگر گروه ظالم تسلیم حکم خدا شود در میان آنها طبق اصول عدالت صلح و دوستی و ارتباط حسنه متقابل برقرار کنید.

3-رعایت مسائل اخلاقی: ایجاد صلح و صمیمیت، همدلی و مهربانی و ارتباط حسنه میان برادران دینی. (و ان طائفتان من المومنین قتتلوا فاصلحوا بینهما ........)  و اگر دو گروه از مؤمنان با هم به اختلاف و جنگ بپردازند پس بین آنان را اصلاح کنید. و اگر یکی از آنان بر دیگری ستم کند. پس جنگ کنید با گروهی که ستم و ظلم را ادامه می دهد. تا به امر خدا آگاه شود. پس اصلاح کنید میان آنان را به عدالت به درستی که خدا دوست دارد عدالت پیشگان را. (انما المومنون اخوه فاصلحوبین اخویکم)  به حقیقت همه مومنان برادر یکدیگرند پس همیشه میان برادران ایمانی هرگاه اختلافی بوجود آید صلح برقرار کنید و از فرمان خداوند پیروی کنید باشد که مورد رحمت الهی قرار گیرید.
4-تنظیم و تعدیل روابط اقتصادی: (ولا تفسدوا فی الارض بعد اصلاحها)  فساد نکنید در زمین بعد از آنکه اصلاح انجام گرفته است. (و ما ارید ان اخالفکم الی ما انهیکم عنه ان ارید الا الاصلاح)  و نمی-خواهم خلاف کنم بر آنچه که به شما می گویم و خواسته ای جز اصلاح ندارم.)

اصولاً هر نوع تحول، انقلاب، دگرگونی که مشکلات و ناهنجاری های جامعه را اصلاح نماید مترادف با فریضه فرهنگی امر به معروف و نهی از منکر است که مهم ترین عامل تقویت فرهنگ نماز می باشد و بیش از صد بار در قرآن به پیروان خود امر شده است. رعایت آن واجب و موجب اصـلاح جامعه در همه زمینه-های علمی و فرهنگی، بهداشتی، اقتصادی و ......... است و ترک آن موجب ترویج فساد و ناامنی و انحطاط جامعه را به دنبال دارد.
ارزش اصلاح طلبی در جامعه همان بس که در چندین سوره و آیه قرآن تأکید شده است. از جمله سوره بقره آیه ی 11 و 220 و 225 – سوره انفال، سوره مائده، آیه 44 –سوره اعراف، آیه های 84 – 58- 170 – سوره نساء، آیه 115- حجرات 10 و9 –سوره آل عمران 89-90—سوره محمد آیه 3- هود  83 – قصص 19
بکار بردن واژه اصلاح در قرآن گاهی رابطه میان دو فرد است. (اصلاح ذات البین) و گاهی محیط خانواده و گاهی محیط اجتماعی بزرگ جهانی است. که این مهم هدف همه اولیای دین بوده است. چنانکه قرآن پیامبران را مسلمان می خواند و از زبان پیامبر شعیب می فرماید: (ان ارید انما الاصلاح ما ستطعت و ما توفیقی الا بالله علیه توکلت و الیه انیب)  جز اصلاح تا آخرین حد توانایی هدفی ندارم. موفقیتم جز به دست خدا نیست تنها بر ذات مقدس او توکل می کنم و تنها به سوی او باز می گردم. چون خالق همه مخلوقات و دانایی و توانایی او بر تمامی موجودات احاطه دارد.

(هر نوع حرکت و خدمات اجتماعی از هر شخصیت هنگامی ارزش معنوی و انسانی دارد که با نیت و معیار الهی انجام بگیرد زیرا با نیّت و معیار اصلاح سنجیده می شود و ارزش خدمات اصلاحی هر شخصی به میزان احساس مسئولیت و تأثیر اصلاحات فرهنگی و اجتماعی او اعتبار یافته و سپس دوام پیدا می-کند.
اختراعات و اکتشافات علمی و صنعتی نوعی خدمت به جامعه است. اما اصلاح واقعی نیست. پیش رفت علم و دانش تلاش پزشکان از بامداد تا شامگاه به منظور بهبود و مداوای بیماران خدماتی ارزشمند به جامعه است اما اصلاح قرآنی نیست! چرا؟ چون اصلاح واقعی آن است که صاحبان اندیشه بتوانند در افکار و اذهان مردم تغییر و دگرگونی واقعی و معنوی ایجاد کنند. اصلاح اجتماعی آن است که عقاید افراد جامعه و مسیر اجتماع را از انحراف دینی، اخلاقی و انسانی باز دارند و به سوی تربیت، هدایت و تکامل انسانی سوق دهند. چنانکه حرکت و انقلاب امام حسین (ع) دارای تمام ابعاد و عوامل اصلاح و هدایت بوده است. زیرا دوست و دشمن را مجذوب خود کرده است).

اسلام دین صلح، صفا، همدلی و برادری است چنانچه قرآن کریم فرموده است: (همه مؤمنان با هم برادرند) و تأکید دارد تا مسلمانان با دیگران جنگ و تعرض نداشته باشند.)  خداوند در کتاب توحید می فرماید: (یا ایها الذین آمنوا ادخلوا فی السلم کافه)   ای مردم با ایمان، همه در سلم و صلح درآئید. مؤمنان کسانی هستند که در محیط اجتماعی خویش نه تنها مشکلاتی برای دیگران بوجود نمی آورند و وظیفه خود را به خوبی انجام می دهند بلکه در اصلاح و هدایت دیگران هم فعالیت می کنند. چون در جهت سلامت و پرورش قوای درونی (عقلی و نفسانی) خود بیش از امور بیرونی و مادی توجه دارند. توجه به قوای درونی و حاکم شدن عقل سلیم بر خواسته های بیرونی که نتیجه اش عدالت است. چون همه نابسامانی ها و نا امنی ها را سامان و آرامش می دهد. خصوصیات جامعه سالم آن است که نیروی دفاعی، علمی و تولیدی با هم هماهنگ بوده و قوانین فرهنگی، اجتماعی، قضایی و بهداشتی نیز رعایت شود. چنین جامعه ای هنگامی می تواند توانمندی و اقتدار معنوی و انسانی خود را  حفظ کند که از مدیران آگاه، خردمند و قانونمند که مصلحت جمع را بر فرد ترجیح دهند، برخوردار باشد به علاوه امور جامعه را با همفکری و مشورت اندیشمندان و صاحب نظران اقشار گوناگون جامعه اصلاح نماید. در این جامعه دیگر زمینه ای برای پرورش عناصر فساد و خلاف بوجود نمی آید چون افراد آن امور اجتماعی را با آگاهی و ایمان انجام می دهند و سعادت و پیروزی هر اجتماعی نیز منوط به داشتن فکر اجتماعی، قضاوت عادلانه، هدف های عالی و انسانی و توجه به خیر و صلاح عمومی است نه فردی و گروهی!

در معجزه جاوید صلح و اصلاح در جامعه، بیش از یکصدو هفتاد بار در قرآن به پیروان خود امر شده است در صورتی که نماز یکصدو سه بار امر شده است؛ تا بندگی خود را در اصلاح جامعه و در پرتو امر مقدس نماز که کاملترین برنامه اصلاح جامعه از کجروی هاست است به اثبات برساند. زیرا تا زمانیکه عقیده و اندیشه افراد اجتماع در مسیر فطرت، ارزش های الهی و فرهنگ نماز باشند آن جمعیت دچار انحرافت فکری، رذائل اخلاقی، دین گریزی، تکبر، تظاهر، تبعیض، دروغ، بی عدالتی، در اصلاح کجروی های دینی و اجتماعی، اختلافات و ناامنی های اجتماعی که عوامل مهم بیماری و انحطاط جامعه هستند نمی گردد. جامعه بیمار بنا به فرمان خداوند مانند بدن بیمار انسان است که قدرت دفاعی او در برابر میکروب ها بسیار ضعیف می باشد.  عوامل مریضی جامعه:
جهل و ناآگاهی، عدم صداقت در نیت و اهداف فردی و اجتماعی، عدم احساس مسئولیت دینی و اجتماعی، دروغ و حرام خوری، بی عدالتی، عدم مشورت با افراد آگاه و باتجربه، ضعف مدیریت، نپذیرفتن انتقاد و اعتراض (امر به معروف و نهی از منکر) عدم تشویق و تنبیه عادلانه و به موقع، بی توجهی به علمی شدن جامعه.
راه علاج و اصلاح جامعه بیمار:
صداقت در نیّت و اهداف فردی و اجتماعی و پذیرفتن هر نوع پست اجتماعی، رعایت تغذیه حلال و حرام، تقویت علم و آگاهی به منظور ایجاد روحیه علمی، قانونمند کردن همه امور جامعه، احساس مسئولیت دینی و اجتماعی، پرورش روح عدالت خواهی در جامعه، پذیرش اشتباهات از طرف عام و خاص، تلاش در اصلاح کجروی ها، تشویق و تنبیه عادلانه، مشورت در همه امور فردی و اجتماعی، استفاده از اندیشمندان، صاحب نظران، متفکران در اصلاح ناهنجاری ها از همه طیف ها، ترویج احکام دین با فلسفه علمی و طبی آن، پذیرش انتقاد و اعتراض های سازنده (امر به معروف و نهی از منکر) بدون در نظر گرفتن قشر و طبقه ای خاص است که همه این که همه این موارد اصلاحی در پرتو نمازهای آگاهانه و خالصانه حاصل می شود.

*پژوهشگر و کارشناس نماز