وحید عبدعلی پور
چندی پیش یکی از دوستان پرسش نامه ایی در ارتباط با طرح پایان نامه اش به من داد، که در نگاه اول موضوع  پرسش نامه با عنوان: «تحلیل رفتار انتخاباتی شهروندان در انتخابات شورای اسلامی شهر درگز» بسیار جالب می نمود. این پرسش نامه برای تبیین رفتار رأی دهندگان در انتخابات شورای شهر پس از اشاره به الگوهای رفتاری مختلف، سه الگوی مسلط را به همراه زیر الگوهای آن مورد مطالعه قرار داده بود. این الگوها از قرار ذیل است.
1- نظريه ايدئولوژی مسلط: در ایدئولوژی مسلط انتخاب تحت تأثیر آموزشی است که حکومت می دهد. در این نظریه افراد کاندیداهایی را انتخاب می کنند که با ایدئولوژی حکومت همگام باشند.
2- نظریه انتخاب عقلایی: در این گزینه افراد بر اساس منافع فردی و جمعی دست به انتخاب می زنند، آنها در این انتخاب سود و زیان خود و جامعه را در نظر می گیرند.
3- نظریه هویت حذبی – جناحی: این نظریه مبتنی بر دلبستگی روانشناختی مردم به احذاب است که باعث می شود رآی دهنده وفاداری حذبی و گروهی را جایگزین قضاوت سیاسی کند.
لیکن پس از مطالعه مفاد موجود و پر کردن پرسش نامه پی بردم که اکثر سئوالات مطرح شده بیش از آنکه منطبق بر واقعیت های موجود جامعه ایران باشد، بسیار آرمانگرایانه و با الگو برداری از ارزش های جوامع دموکراتیک غربی طرح گردیده است. لذا این مطلب را با نویسنده پایان نامه در میان گذاشتم که در جواب گفت: این الگوها در ایران رایج هستند و مورد تأیید کارشناسان و اساتید دانشگاهی نیز قرار گرفته اند. سپس بحث مفصلی در پی آن به میان آمد، که این مقاله از عهده پرداختن به آن خارج است.
اما واقعیت امر این است که برخلاف موضوع پایان نامه که بکر و بروز بوده و از قابلیت سنجش نیز برخوردار است، اما در آن الگوهای بومی و محلی برای سنجش رفتار انتخاباتی شهروندان کمتر مورد استفاده قرار گرفته است. یکی از دلایل عدم استفاده از الگوهای بومی را می توان فقدان تعریف چنین الگوهایی دانست. دلیل دیگر و شاید مهمترین دلیل را می توان در عدم شناخت کافی از نوع نظام سیاسی حاکم بر ایران دانست. برخی فکر می کنند که چون نظام سیاسی کشور جمهوری است  و در آن انتخابات برگزار می شود، پس مبتنی بر اصول و ارزش های دموکراسی است. بنابراین چون دموکراسی است، می توان از معیار ها و الگو های جوامع دموکراتیک، آن هم از نوع غربی برای تبیین رفتار انتخاباتی شهروندانش استفاده کرد. این در حالی است که تفاوتی فاحش میان نوع نظام سیاسی حاکم بر ایران و دموکراسی های غربی وجود دارد.
 در دموکراسی های غربی پایه و اساس حکومت بر اساس رأی و نظر مردم پی ریزی گردیده است و حکومت ها مشروعیت خود را از مردم می گیرند. زیرا این مردم هستند که در انتخاباتی آزاد زمامداران و مقامات سیاسی را با آرای خود انتخاب کرده و به حکومت مشروعیت و مقبولیت می دهند. یعنی مشروعیت حکومت ها مستقیمأ نشأت گرفته از خواست و اراده مردم است. اما در نظام جمهوری اسلامی ایران که یگانه حکومت دینی در جهان است، مشروعیت حکومت برخواسته از الله و از ناحیه او است. بر اساس آموزه های دینی الله این حق را به پیامبر و سپس امامان معصوم واگذار کرده و در دوره غیبت نیز این حق به فقهای جامع الشرایط واگذار شده است. بنابراین حکومت مشروعیت خود را از مردم نمی گیرد، اما خواست و رأی مردم در تحقق و عینیت بخشیدن به آن تأثیر گذار است. 
بنابر این نظام سیاسی حاکم بر ایران که یک نظام سیاسی منحصر به فرد در جهان است منطبق بر دموکراسی و ارزش های حاکم بر آن نیست، تا بتوان بر اساس الگوهای دموکراتیک رفتار انتخاباتی شهروندانش را سنجید. از این رو می بایست به جای واژه دموکراسی از واژه ای جدید به نام  «مردم سالاری دینی» بهره جست. این ویژه که نسخه بومی شده دموکراسی است، برای نخستین بار از سوی مقام رهبری «آیت الله خامنه ایی» برای توصیف و تبیین نظام جمهوری اسلامی به کار رفت. مردم سالاری دینی بدین معنی است که ارزش‌های دینی و مذهبی نقش اساسی در حوزه عمومی و سیاسی جامعه ایفا می کنند و مردم در اداره حکومت و تشکیل حکومت و تعیین حاکم و در تعیین رژیم حکومتی و سیاسی با تکیه بر ارزش های دینی و مذهبی نقش ایفا می کنند.
از سوی دیگر زمانی که به عمق جامعه ایرانی نگاه می کنیم و رفتار انتخاباتی شهروند ایرانی را، بلاخص در شهر های کوچک می بینیم. این نکته بیش از پیش عیان می شود که میان ارزش های انتخاب کنندگان ما با جوامع دموکراتیک غربی اختلاف از زمین تا ثریا است. در بیشتر جوامع جهان و کشور های مبتنی بر نظام دموکراسی، شهروندان شرکت در انتخابات را یکی از وظایف و تکالیف اجتماعی خود می دانند. اما در نظام سیاسی مبتنی بر «مردم سالاری دینی» شرعی بودن نیز به آن اضافه گردیده است. به گونه ای که بسیاری از شهروندان ایرانی شرکت در انتخابات را عمل به وظیفه شرعی و تکلیفی واجب برای خود می دانند، نه چیز دیگر.
از سوی دیگر در بحث از هویت حذبی – جناحی می توان گفت: در جوامع دموکراتیک به علت ریشه دار بودن احذاب، انتخابات حذب محور و به صورت فهرستی انجام می گیرد. این احذاب هستند که با بازیگردانی صحنه انتخابات شهروندان را ترغیب به رأی دادن به کاندیداهای مورد نظر خود می کنند. بر این اساس آنها نقش محوری را در پیروزی  کاندیداها ایفاء می کنند. اما در ایران شرایط کاملأ متفاوت است. زیرا که احذاب سیاسی فراگیر با نگرش های متنوع سیاسی در این کشور وجود ندارد و معمولأ جریانات و تشکل های سیاسی فصلی هم در انتخابات شوراها ورود نمی کنند. از این رو انتخابات نامزد محور است و شهروندان به فرد یا افراد مورد نظر خود رأی می دهند. بنابراین نظریه هویت حذبی و جناحی در انتخابات شوراها در ایران کاربرد ندارد.
همچنین تفاوت معناداری میان شرایط اقتصادی - اجتماعی کشورمان با دموکراسی های پیشرفته غربی وجود دارد. تفاوت ها در نرخ درآمد سرانه، بیکاری، تورم، سطح سواد و ... به شدت مشهود است.  این تفاوت ها در عرصه انتخابات و به خصوص شورا های شهر و روستا کارکرد منفی خود را بر رفتار انتخاباتی شهروند ایرانی می گذارد و موجب می گردد تا برخی از شهروندان انتخاب عقلایی خود را در دریافت مقداری روغن و برنج، پول نقد و یا حتی یک کارت تلفن همراه از فلان نامزد شورا ببینند. این در حالی است که حتی در دورافتاده ترین و فقیرترین دموکراسی های اروپایی و آمریکای شمالی چنین روندی قابل تصور نیست و منافع مادی ناچیز بر انتخاب عقلایی شهروندان اثری ندارد.
عامل دیگر تفاوت در فرهنگ سیاسی است. گرچه محلی گرایی و طایفه محوری در دموکراسی های غربی هم وجود دارد. به طور مثال در آمریکای شمالی سیاهان، سفیدها و لاتین تبارها در انتخابات به نامزد های هم نژاد با خود رأی می دهند. اما در ایران علقه های قومی و طایفه ایی در انتخابات شوراها بیداد می کند، به گونه ای که بسیاری از نامزد ها با آگاهی از پشتوانه قومی خود وارد کارزار انتخابات می شوند.
علاوه بر این در فرهنگ سیاسی کشورمان باور های غلط و نادرست بر رفتار انتخاباتی شهروندان شدیدأ اثرگذار است. به خوبی به یاد دارم در یکی از انتخابات اخیر از مادری حدودأ 50 ساله پرسیدم: می خواهید به چه کسی رأی بدهید؟ گفت: به فلانی. گفتم: چرا؟ جواب داد چون سید است و سادات هم اولاد خدا و پیامبر هستند، پس آدم های خوبی هستند. اما شهروندان در دموکراسیها به قدیسان با این استدلال که آدم های خوبی هستند رأی نمی دهند.
مورد مهم دیگر بی اعتمادی و انفعال تحصیل کردگان ایرانی به نقش و عملکرد شورا در پیشبرد نظام مدیریت شهری است. این در حالی است که در بسیاری از دموکراسی های پیشرفته اعتقاد عمیقی نسبت به سیاست ورزی محلی وجود دارد و افراد تحصیلکرده و نخبگان نقش محوری در هدایت سکان سیاست محلی ایفاء می کنند. در کل در فرهنگ سیاسی جامعه ایران، عمومأ رأی دهندگان منافع محلی، گذرا و فردی را بر منافع فراگیر، دیرپا و گروهی ترجیح می دهند.
با این تفاسیر، در یک جمع بندی کلی می توان گفت: رفتار انتخاباتی شهروندان ایرانی در انتخابات شورای شهر هیچ سنخیتی با دموکراسی ندارد و این الگوها قادر به تبیین رفتار انتخاباتی شهروندان نیستند. از این رو می بایست الگوهایی بومی و محلی مناسب با فرهنگ ایرانی که با «مردم سالاری دینی» نیز سازگار باشد، طرح ریزی نمود تا مطالعات و پژوهش های صورت گرفته به واقعیات موجود جامعه نزدیک تر باشد./ج