مختار فیاض                                                             
سرآمد کنون،قصه ی یزدگرد
به ماه سپندارمذ،روز ارد
ز هجرت شده پنج،هشتادبار
به نام جهان داور کردگار
روز بیست و پنجم اسفندماه برای ایرانیان و همه ی فارسی زبانان،روزی گرامی است.در این روز،سرایش بزرگترین اثر "حماسی"جهان به پایان رسیده است.آن چه بناست در این گفتار کوتاه به صورت مختصر به آن پرداخته شود؛زبان ویژه ای است که فردوسی در سرایش این اثر حماسی ؛از آن استفاده کرده است.
بی گمان برای مطالعه ی علمی و دقیق یک متن ادبی،باید از کلی گویی پرهیز کرد و کارکرد مسلط آن متن ادبی را با مطالعه ی زبان متن،بررسی نمود.منتهی برای این مطالعه ی علمی لازم است؛ابیات شاهنامه ،در سطوح زبانی،فکری یا معنایی و ادبی انجام شود：
در سطح زبانی،می توان ویژگی های آوایی،لغوی و نحوی شاهنامه را مورد بررسی قرار داد：
۱-ویژگی آوایی：
الف)یکی از ویژگی های آوایی ادب حماسی،تشدید مخفف است.مثلا"خم ّ، سمّ و درّندگان "به کار می برند و...
-یکی دخمه کردش ز"سمّ" ستور
جهانی ز زاری،همی گشت کور
_ ز  هرّای"درّندگان"چنگ دیو
بشد سست،وز چنگ گیهان خدیو
در بیت اول،واژه ی "سمّ"در اصل مخفف است ولی با قرار گرفتن در یک متن حماسی،مشدد شده است و در بیت دوم"ر"درّندگان،مشدد خوانده می شود.
ب)از دیگر ویژگی های آوایی زبان ادب حماسی،قافیه ی درونی است
-"بدیشان" بورزید "و زیشان"۰" خورید
همه تاج را خویشتن پرورید
-بفرمود،"تاشان"،نوازنده گرم
"نخوانندشان" جز به آواز گرم
-ترا باید "ایران"و تخت"کیان"
مرا بر در ترک بسته میان
-"کشیدندشان"،*خسته *و* بسته *زار
"بجان"،خواستند "آن ""زمان"،زینهار
۲-نحوی：
الف)استفاده فراوان از"همی" به تنهایی یا به جای "می"
-ببینیم تا اسب اسفندیار
به آخور دراید"همی"بی سوار
-تو را بود باید"همی"پیش رو
که من رفتنی ام،تو سالار نو
ب)از دیگر ویژگی های نحوی متن حماسی شاهنامه ،"تقدم فعل"است.
"بیازید "هوشنگ چون شیرچنگ
جهان کرد بر دیو نستوه چنگ
"کشیدش" سر پای یکسر دوال
سپهبد برید آن سر بی دوال
ج)از دیگر ویژگی های نحوی زبان فردوسی در شاهنامه،آوردن دو حرف اضافه برای یک اسم است.یعنی این که یکی از این حرف های اضافه،پیش از اسم و دیگری پس از آن جای می گیرد：
-بیامد سیه دیو با ترس و باک
همی "به"آسمان"بر"،پراکند خاک
-"به "سنگ "اندر"آتش بدو شد پدید
کزو در جهان،روشنی گسترید
د)از دیگر ویژگی های ادب حماسی به طور عام و شاهنامه به طور خاص،آوردن"یکی"در مقام ادات نکره است：
-چو بشنید،شد،چون"یکی"پاره ابر
به سر برش پولاد و بر تنش گبر
-کنون خلعت شاه باید نخست
"یکی"عهد و مهری بر او بر درست
۳-لغوی：
الف)بنا به مقتضای موضوع و مضمون یک متن حماسی،واژه های استفاده شده در این متن،عموما جنگی است.البته ممکن است در بعضی متون غیر حماسی هم واژه های جنگی، وجود داشته باشد امابسامد این نوع واژه ها در یک متن حماسی خصوصا شاهنامه بسیار فراوان است.
-یکی را برآید به شمشیر،هوش
بدانگه که آید،دو لشکر به جوش
تنش کرکس و شیر درنده است
سرش نیزه و تیغ برنده است
-یکی خشت زد بر سرین قباد
که بند کمرگاه او برگشاد
ز اسب اندر آمد نگونسار سر
شد آن شیردل،پیر سالار سر
ب)استفاده"شد"به جای"رفت"：
-نگه کرد هوشنگ با هوش و سنگ
گرفتش یکی سنگ و "شد"پیش جنگ
-"شدند"انجمن دیو،بسیار مر
که پردخته مانند ازو تاج و فر

ج)استفاده از "ابا"به جای"با"：
-دمادم بشد برنه ی تیغ زن
"ابا"کوهیار اندر آن انجمن
-نشست از بر تخت پرمایه سام
"ابا"زال،خرم دل و شادکام                                            -"ابا "تاج و با گنج نادیده رنج                                     مگر زلفشان دیده رنج شکنج
د)بسامد چشمگیر افعال پیشوندی：
-بپوشید ببر و "برآورد"یال
بر او آفرین خواند بسیار زال
-چو رستم برخش"اندرآورد"پای
رخش رنگ بر جای و ،هم دل به جای
ه)استفاده از "کجا"به جای"که"：
-اگر بر درخت برومند،جای
نیابم"کجا"برشدن،نیست پای
-ستم باد بر جان او ماه و سال
"کجا"بر تن شاه شد،بد سگال
و)استفاده از صفات حماسی همچون"کیی برز،شهنشاه گردن فراز،گرز گران و..."
-بدین نامه بر،دست بردم فراز
به نام "شهنشاه گردن فراز"
-خزروان ابا تیغزن سی هزار
ز توران"بزرگان خنجرگزار"
-سوی گرد مهراب بنهاد روی
همی تاخت با "لشکری جنگجوی"
ز)از دیگر ویژگی های زبان شاهنامه،بسامد پایین واژه های عربی است.گر چه بنا به گفته ی دکتر" آیدانلو"پژوهشگر شاهنامه، حدود۷۲۶واژه ی عربی در این متن حماسی وجود دارد اما زمانی که این تعداد اندک واژه را در مقابل بیش از۵۰۰۰۰(پنجاه هزار)بیت شاهنامه قرار می دهیم؛مطلقا قابل اعتناءنیست."عقیق،عمود،سلامت ،طالع و..."از جمله واژه های عربی است که فردوسی در شاهنامه  ی خود از آن ها استفاده کرده است.
-که جستی" سلامت"ز چنگ نهنگ      
  به گاه گزندش نکردی درنگ               
 _به سلم اندرون جُست اختر نشان  
سبب مشتری بود و "طالع"کمان
۳-سطح فکری و معنایی：
الف)عینیت و برون گرایی در توصیف،مهم ترین ویژگی ادب حماسی در سطح فکری و معنایی است.تقریبا عموم موضوعاتی
 که در شاهنامه از آن ها بحث می شود؛عینی هستند و برونی：
-بزرگان بر او گوهر افشاندند
-همه،پاک،توران شهش خواندند
-یکی نامه بنوشت،شاه زمین
به خاور خدای و به سالار چین
ب)از دیگر ویژگی هایی که ذیل مختصات فکری و معنایی نوع حماسی و شاهنامه،قابل بحث است؛حضور نیروهای متافیزیکی در صحنه ی جنگ است：این نیروها به صورت قضا،سیمرغ و یا حتی مکر و دستان،ظاهر می شوند و صحنه ی جنگ را به نفع یکی از طرفین،تغییر می دهند.
۴-سطح ادبی：
در سطح ادبی می توان بر دو بحث مهم"تشبیه"و "اغراق"در ادب حماسی تأکید کرد.
الف)راجع به تشبیه به عنوان مهم ترین ابزار شاعر ،باید گفت که در همه ی انواع ادبی ،قابل مشاهده و رؤیت است.با این حال،نوع تشبیه در ادب حماسی و شاهنامه متفاوت است.به این معنی که عموم تشبیهات،"حسی به حسی"است.حتی به ادعای استاد شفیعی کدکنی："در سراسر شاهنامه یک تشبیه که از عناصر تجریدی ترکیب شده باشد؛دیده نمی شود."
-ز خون،دشت،گفتی میستان شدست
ز نیزه،هوا چون نیستان شدست
-سپاه اندر آوردپیش سپاه
شد از گرد،هامون،چو کوه سیاه
ب)اغراق از مهم ترین صور خیالی است که عموم شاعران از آن بهره می گیرند.این صورت،در شاهنامه بسیار آشکار و درخشان است.به تعبیر بهتر آنچه درخشانی شاهنامه را از بعد ادبی،دوچندان کرده است؛نوع و شیوه ی اغراقی است که فردوسی بسیارهنرمندانه به کار گرفته است：
-ز کشته ،زمین گشت با کوه،راست
به هاماوران،شاه،زنهار خواست
-جهان کر شد از ناله ی بوق و کوس
زمین،آهنین شد؛هوا آبنوس
مجموعا راجع به زبان و اندیشه ی فردوسی،در شاهنامه هنوز پژوهشی کاملا علمی،صورت نگرفته است اما آن چه امروزه از قبل زبان شناسی،انواع ادبی،نظریه ی ادبی،نقد ادبی و مکاتب مختلف ادبی،وارد حوزه ی مطالعات ادبی شده است؛قابل اعتناست.بنابراین می توان انتظار داشت که در آینده ای نزدیک،همچون سایر شاخه های علوم، زبان ورجاوند شاهنامه نیز دقیق و بدون هرگونه ابهام، به تشنگان این حوزه ی پر مخاطب ارزانی شود.