در نهایت وی این گونه نتیجه می گیرد که «امروزه ما در «وضعیت گذار نسلی» از «معتقد بودن» به «خود بودن» هستیم. یعنی جنبه مناسکی، جنبه های سنتی بودن زیارت، در حال تبدیل شدن به جنبه های «خود بودن»، عقلانیت و نوعی فردباوری و نوعی انتخاب است. اگر الزام در مقوله زیارت برای نسل گذشته چیزی همانند امور سنتی و مناسکی بود، امروزه چیزی برای تفریح و خود بودن است.»

با وجود اینکه ایشان در مقام توصیف این پدیده از نگاه تجویزی فارغ بودند اما برخی از سیاستگذاران شهر مشهد گسترش فضای گردشگری را تهدیدی در برابر زیارت و در نتیجه کاهش ارزش های اسلامی در این شهر می دانستند تا آنجا که امام جمعه مشهد در خطبه های جنجالی نماز جمعه بیست و دوم مرداد ماه سال جاری به صراحت با گسترش فضاهای گردشگری در مشهد مخالفت و بیان کرد: «اینجا شهر زیارت است و شهر گردشگری نیست.» و شهر مشهد را با واتیکان مقایسه نمود. (اگرچه بخشی از اقتصاد واتیکان به گردشگری وابسته است) و در نهایت بر تقابل گردشگری و زیارت در نظر حاکمیت فرهنگی صحه گذاشتند.

علاوه بر سیاستگذاران فرهنگی شهر مشهد که دغدغه کمرنگ شدن ارزش های اسلامی را دارند، بسیاری از صاحبنظران در حوزه مدیریت شهری و گردشگری نیز در نشست هویت آینده شهر مشهد که چهاردهم اردیبهشت ماه سال جاری برگزار گردید، معتقدند که امروزه در دنیا، شهرها و مناطق گردشگری، تنها با یک برند و هویت کلیدی شناخته می شوند. بر این اساس مشهد باید تنها متعلق به گردشگران دینی باشد و رشد و گسترش هرگونه دیگر از انواع گردشگری به منزله از بین رفتن مزیت اصلی و هویت زدایی از شهر مشهد خواهد بود.

با وجود علمی و منطقی بودن دغدغه های به وجود آمده درباره آینده مشهد، برای محکوم کردن رشد و گسترش سیاحت در این منطقه، پیش از بیان هر مطلبی باید ویژگی های زائران و نیازهای شان را تبیین نماییم تا با شناخت دقیق ایشان سیاست گذاری اصولی در راستای رفع، دغدغه کاهش ارزش های اسلامی و از دست رفتن مزیت شهر مشهد در بلندمدت گام برداریم.

 

در یک نگاه کلی مسافران مشهد به دو گروه داخلی و خارجی تقسیم می شوند. بنا بر آمار رسمی گردشگری، مشهد بیشترین توریست خارجی را در کشور داشته و پس از تهران بیشترین مسافر داخلی را نیز پذیرا است. با توجه به تفاوت های کلیدی این دو گروه، این نوع دسته بندی می تواند بیشترین کمک در درک ویژگی های کلیدی زائران را داشته باشد.م

با توجه به آمار به نظر می رسد متمول بودن مهمترین ویژگی زائران خارجی است. این مهم را با توجه به شیوه اقامت ایشان در مشهد می توان بررسی کرد. بر اساس آمار سال 93 سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی، بیش از نیمی از مسافران خارجی وارد شده به مشهد در هتل ها اقامت داشته اند که از این میان بیش از یک سوم آنها در هتل های پنج ستاره و مابقی به ترتیب سیر نزولی کیفیت هتل ها در سایر انواع هتل ها سکنی گزیده اند.


این آمار و ارقام به وضوح نشان می دهد که مسافران خارجی که به مشهد سفر می کنند، اغلب در قیاس با گردشگران داخلی از اقشار مرفه هستند و به قصد زیارت به این دیار قدسی رهسپار می شوند. در حقیقت ایشان با توجه به توانایی مالی شان مقصد مشهد را تنها به منظور زیارت و یا همان گردشگری دینی انتخاب کرده اند و سایر جنبه های گردشگری برای ایشان چندان مطمح نظر نبوده است (توجه به این نکته ضروری است که شهر مشهد نه تنها در سطح جهانی بلکه حتی در منطقه در قیاس با کشورهای حاشیه خلیج فارس یا ترکیه به هیچ عنوان توانایی رقابت در سایر حوزه های گردشگری را ندارد) بر این اساس ناگفته پیداست که در این گروه از زائران علایق مذهبی و دینی بسیار قوی و جدی وجود دارد.

 

از این رو علت تمایل آنها به استفاده از خدمات تفریحی در شهر مشهد را باید در همین دغدغه های مذهبی و دینی جستجو کرد. به طور مثال رشد و گسترش پارک های آبی در مشهد که با استقبال مسافران خارجی نیز مواجه شده است، عمدتا به دلیل رعایت شئونات اسلامی و ارزش های دینی در آنها در مقایسه با نمونه های خارجی بوده است. چنان که برخی زائران خارجی در مصاحبه با نگارنده به صراحت اظهار کرده اند که آنچه در پارک های آبی برای شان جذابیت ایجاد کرده است، تفکیک جنسیتی است.

اما در مقابل، مهم ترین ویژگی زائران داخلی را باید در قرار داشتن آنها در طبقات پایین جامعه و اقشار آسیب پذیر دانست. اگرچه پیرامون میزان درآمد زائران مطالعه دقیقی انجام نشده است اما بنا بر پژوهش انجام شده توسط مرکز پژوهش های آماری دانشگاه فردوسی مشهد در سال 1389 هزینه کرد ماهانه حدود نیمی از خانوارها کمتر از 350 هزار تومان است. این در حالی است که تنها یک و هفت دهم درصد از زائران ماهانه بیش از 800 هزار تومان هزینه می نمایند. همچنین بنا به اطلاعات به دست آمده از مطالعات انجام گرفته تنها درآمد 6.6 د رصد از خانوارها بیش از یک میلیون تومان است.

با توجه به آنچه گفته شد قرار گرفتن در طبقات متوسط رو به پایین مهمترین ویژگی زائران داخلی است. اگرچه که در میان زائران داخلی اقشار مرفه نیز حضور دارند، اما فارغ از نسبت ناچیز با توجه به امکان سفر هوایی به دفعات در طول سال، نحوه اقامت یکروزه و حتی چند ساعتی در مشهد این گروه در جامعه زائران داخلی نقش کلیدی ندارند. شاید همین سطح درآمدی زائران داخلی وجه تسمیه نام گذاری مشهدالرضا به حج فقرا بوده است.

امروزه در سطح جهان با افزایش فن آوری حمل و نقل و سهولت رفت و آمد، سفر به عنوان یک تفریح جدی به سبد هزینه خانوارها وارد گردیده9 است. کشور ایران نیز از این قاعده جهانی مستثنی نیست و بر اساس اطلاعات هزینه درآمد خانوار در سال 93 که از سوی مرکز آمار محاسبه گردیده است، 4 درصد از هزینه های غیرخوراکی خانوار به تفریحات و سرگرمی اختصاص یافته است که از این میزان بخش ناچیزی از آن نیز به مسافرت و گردشگری اختصاص دارد. اگر این آمار را در کنار رتبه 87 برای ایران بر حسب درآمد سرانه در بین سایر کشورها – که در گزارش بانک جهانی اعلام گردیده بود – قرار دهیم به یک حقیقت انکارناپذیر دست خواهیم یافت.

امروز گردشگری در جهان اغلب به یک مقصد خاص و با هدف و منظور خاص همچون طبیعت گردی، گردشگری سلامت گردشگری فرهنگی و ... صورت می گیرد و به بیان بهتر، گردشگری در سطح جهان از یک هدف به وسیله تبدیل گردیده است و سفر به هدف سفر چندان مفهومی ندارد اما این مهم بدون توجه به سطح درآمدی و توانایی خانوارها در هزینه کرد بر گردشگری چندان پذیرفتنی نیست. مقایسه مردم ایران با کشورهای غربی با سطح درآمدی که اگر تعطیلات آخر هفته و یا هر ماه به سفر نروند حداقل پایان هر فصل توانایی انجام یک سفر دارند، شاید چندان موجه نباشد.

مردم ایران با سطح درآمدی که پیش از این بیان گردید و میزان 163 هزار تومانی که به طور متوسط هر خانوار ایرانی سالانه به سفر اختصاص می دهد (گزارش مرکز آمار، 1393) عملا امکان چندین و چند سفر به مقاصد مختلف با اهداف گوناگون در طول سال را ندارند. بر این اساس هر خانواده ایرانی در سال فقط یک بار به سفر خواهد رفت و در این سفر تمایل دارد که از حداکثر امکانات بهره مند گردد.

 

 

 

از این رو تفکیک گردشگری به انواع مختلف در ایران چندان منطقی به نظر نمی رسد. انتظار تجربه زیارت همراه با سیاحت و حتی تجارت برای ایرانیان چندان غیرمعقول و بی راه نیست. از طرفی امروزه خانواده ها در یک تصمیم جمعی به سفر می روند و در صورتی که مشهد خالی از فضاهای تفریحی و سرگرمی برای کودکان و نوجوانان گردد، والدین توانایی مجاب نمودن فرزندان شان برای سفر به این شهر مقدس را نخواهند داشت.

اگر تجربه مثبت از سفر به مشهد تنها به فضای حرم محدود شود در آینده ای نه چندان دور، سفرهای سالانه خانواده ها به مشهد به سفرهای چندین سال یک بار تقلیل پیدا خواهد کرد و هیچ سیاستگذار فرهنگی عاقلی حاضر به حفظ تنها گردشگران دینی به قیمت خالی شدن شهر از هرگونه زائر نیست.

درک این نکته برای دغدغه مندان عرصه فرهنگ و دین بسیار ساده است که بلاشک حضور کمرنگ در جوار بارگاه ملکوتی علی بن موسی الرضا (ع) از منظر فرهنگی به مراتب بهتر از عدم حضور است. اگرچه که در این ماجرا بافت پیرامون حرم مطهر رضوی باید استثنا گردد که متاسفانه وقتی سیاستگذاران بدون شناخت دقیق زائران به انکار هرگونه فضای تفریحی و سرگرمی در سطح شهر مشهد مبادرت ورزیده اند، جریان پول و سرمایه در نزدیک ترین نقطه به حرم رضوی فضای جولان پیدا کرده است.

توجه به این نکته ضروری است که با توجه به بعد مسافتی که مشهد با سایر شهرهای بزرگ ایران دارد، عملا بهره مندی از تمامی موارد فوق در فاصله معقول و منطقی از مشهد امکان پذیر نیست و از همین رو لاجرم تجارت و سیاحت نیز در کنار زیارت در مشهد تمرکز یافته است.

اما آنچه که در مشهد مورد غفلت واقع شده است و باید موجبات نگرانی سیاستگذاران و تصمیم گیران باشد، بی توجهی به سطح درآمد زائران و ارائه تفریحات گرانقیمت با هدف جلب مسافران پر درآمد است. در حقیقت آنچه که در این سال ها به فضای شهر مشهد چه از منظر اقتصادی و چه از جهت اجتماعی لطمات جبران ناپذیری وارد نموده است، ساخت مجتمع های تجاری و تفریحی فوق مدرن به منظور جذب گردشگران متمول بوده است. تا چندی پیش که کوهستان پارک شادی تعطیل نشده بود، صدای غریو شادی کودکان از تمامی طبقات اجتماعی در آن به گوش می رسید و چه از این بهتر که در شهر زیارتی کودکان بیش از سایر نقاط ایران احساس شادمانی نمایند.

 

مشهد که سال های سال است پذیرای زائران از هر طبقه اجتماعی بوده است، سیاحت و تجارت کم هزینه در آن نه تنها در تقابل با زیارت و روح معنوی شهر نیست بلکه مشوقی است تا خانواده های ایرانی در هر فرصتی که برای شان امکانپذیر می شود، با سفر به این شهر زیارتی سیاحتی ارزان قیمت و تجارت پر منفعت را نیز تجربه نمایند.

اما در مقابل نیز اسلامی سازی تفریحات غربی و ارائه آن به زائران متمول خارجی که از میان انبوه مناطق گردشگری جهان، اینجا به پناه آمده اند، نه تنها منافاتی با ارزش های اسلامی ندارد بلکه می تواند مشهد را به عنوان قطب گردشگری حلال (Halal Tourism) که مدتی است توسط کشورهایی همچون مالزی، ترکیه و امارات پیگیری می شود، تبدیل کند تا از این رو مسلمانان جهان که در پی تفریحات سالم هم راستا با ارزش های دینی و اعتقادی شان هستند، مشهد را به عنوان مقصد گردشگری اسلامی انتخاب نمایند. با توجه به انتخاب مشهد به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2017 معرفی این شهر به عنوان قطب گردشگری اسلامی نیز به نظر چندان منافاتی با روح زیارت نخواهد داشت.

در کنار این مهم تبدیل شدن مشهد به قطب گردشگری سلامت نیز نه تنها با زیارت تقابل نخواهد داشت بلکه مشهد را به دارالشفای جهان اسلام مبدل خواهد نمود که مشتاقان را از سرتاسر جهان به امید شفای روحی و جسمی به این دیار قدسی رهسپار می گرداند. کوتاه سخن آن که مشهد سال هاست که ملجاء درماندگان از اقصی نقاط جهان و ایران است که به امید و آرزویی بر خوان نعمت علی بن موسی الرضا (ع) نشسته اند و انتظار این است که سیاست گذاران و تصمیم گیران در این شهر مقدس با توجه بیش از پیش به گردشگری ارزان قیمت در آن، در واقع اثبات نمایند که مشهد قطعه ای از بهشت است که در آن تمامی اقشار و طبقات اجتماعی با کمترین هزینه می توانند سفری پر خاطره و فرح بخش را تجربه کنند.

منابع

- کاظمی، عباس، سخنرانی اقتصاد سیاسی مشهد، پژوهشکده ثامن، آذر 94
 - کرمی پور، الله کرم، سخنرانی گردشگری دینی: مطالعه موردی سیاحت و زیارت در مشهد، دانشگاه ادیان و مذاهب، اسفند 93
- معاونت برنامه ریزی و توسعه شهرداری مشهد، خلاصه پژوهش های صورت گرفته در خصوص آمار زائران و مسافران مشهد مقدس، خرداد ماه 1394
- سالنامه آماری شهرداری مشهد 1393
- ابراهیم فیاض، وحید جلیلی، عقیل ملکی فر، اخلاقی؛ نشست هویت آینده مشهد، اردیبهشت ما 1395
- GNI per capita, Atlas method (current US$)”, The World Bank, Retrieved 2015-07-04.

*دبیر گروه مطالعات اقتصاد شهری پژوهشکده ثامن