به مناسبت ثبت آیین سنتی عَلَم گردانی روستای درودگاه در میراث معنوی کشور

در استان بوشهر تاکنون آیین ها و مراسم نان پوشی، حیات حاجی (دیلم)، شروه خوانی، زار، عَلَم کشان (علم کُشون)، سینه‌زنی و موسیقی محلی بوشهر در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است و آیین های شب یازدهم محرم، تابه‌گرمک، سنج و دمام و خرمن کوبی درودگاه در انتظار ثبت در میراث معنوی کشور هستند. همچنین آیین سنتی عَلَم‌گردانی در درودگاه به تلاش و همت هیئت ثارا... ( کاروان شهادت) و پیشنهاد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی استان بوشهر در چهارمین همایش شورای عالی سیاست گذاری ثبت ملی میراث فرهنگی، معنوی و طبیعی کشور که در دی ماه سال 1390 در جزیره ی قشم برگزار شد، در فهرست میراث معنوی کشور ثبت گردید.
با این مقدمه، برای آشنایی بیشتر به پیشینه ی آیین سنتی عَلَم گردانی در روستای درودگاه می پردازم. اما پیش از آن نگاهی کوتاه به آیین علم گردانی در استان بوشهر خواهم داشت.
گوشه هایی از تاریخچه علم و علم گردانی در ایران را می بایست در کتب تاریخی جستجو کرد. تا آنجا که در جنگ ها و نبردها از آن سود می برده اند و می دانیم که حضرت عباس(ع) نیز در روز عاشورا علمدار کربلاست. عَلَم گردانی در استان بوشهر نیز با آدابی متفاوت و گاه مشترک برگزار می شود. به نوشته محسن شریفیان پژوهشگر، نوازنده و مولف کتاب اهل ماتم، «در شهر بوشهر به رسم گذشتگان در روز نهم ماه محرم به گردآوری هدایا و کمک های مردمی می پردازند. در این روز، زن ها به همراهی مردها عَلَمی را بر افراشته که آن را «علم حضرت عباس» می نامند. در روستای چارک شهرستان دشتی علم گردان ها باید علم را به داخل حیاط همه ی خانه های محل برده و در آنجا به نوحه خوانی و سینه زنی بپردازند. در علم گردانی روستای شُنبه ـ شهرستان دشتی ـ به نوحه خوان موزیر به معنی مزد دریافت کننده و به جوانانی که او را همراهی می کردند بازیار گفته می شود. در شُنبه این مراسم تا روز هفتم محرم ادامه دارد. به باز کردن پارچه از علم، «‌شهید کردن علم» می گویند. در روستای زیارت بعد از مراسم روز عاشورا، هنگام ظهر علم را خوابانده و تمام پارچه ها و نخ های بسته شده به آن را باز می کنند. پارچه ها را به بانی علم سپرده و نخ ها را به مردم می دهند تا برای شفا به بازوی بچه ها ببندند.
شهید کردن عَلم در روستای شهرک استان فارس هم انجام می شود. در شهر کاکی علم گردانی از پنجم تا نهم محرم اجرا می شود. به گفته آقای حاج احمد دژدان در روستای بنجو شهرستان تنگستان مراسم علم گردانی با زدن دف همراه است. در هر شهر و دیاری بر اساس عقیده، دیدگاه، جغرافیا، بانیان و مردم؛ زمان، مکان و شیوه ی عزاداری مختلف است و در این باره سخن بسیار است که در این مقال نگنجد. همین طور درباره آیین و آواهای سوگواری در شهرستان های مختلف استان به جز بوشهر، هنوز پژوهشی جامع انجام نشده است.
 هر چند امروزه در شکل و ظاهر عَلم و برپایی‌آن تغییراتی بوجود آمده است، اما در روستای درودگاه همچنان مراسم علم‌گردانی برگزار می شود. این آیین در هنگامی که در حدود دویست سال پیش مردم روستا در منطقه ای موسوم به علی‌محمد‌خانی (بیرمی) ـ یکی از هشت سکونت گاه پیشین مردم ـ زندگی می کردند، رواج داشته و در آن زمان مرحوم کربلایی یونس بانی حسینیه روستا بوده است. چوب قدیمی علم که از آن در مراسم علم گردانی بهره می برند، قریب به 200 سال قدمت دارد که به سفارش بانیان حسینیه و با مساعدت خیرین بحرینی ـ  که خانواده ی بانیان حسینیه اصالتاً از بحرین می باشند ـ از هندوستان آورده شد. این چوب که از جنس چوب نی باز است به علت سبک بودن و سهولت در امر علم گردانی بوسیله ی لنج ( نوعی شناور سنتی ) از هندوستان به بحرین و سپس بوشهر و سرانجام به روستا آورده شده است. هر چند چوب علم در حادثه ای سخت آسیب می بیند اما بانیان حسینیه با مرمت و بازسازی قسمت های آسیب دیده، همچنان آن را حفظ و نگهداری کرده اند.
در گذشته با فرا رسیدن ماه محرم از روز نخست ماه، اصطلاحا «علم را می بستند». علم که به وسیله ی دو میخ چوبی در بالای منبر قرار داشت در موعد مقرر با پایین آوردن، غبار روبی و عطر افشانی آن با گلاب اقدام می کردند. همچنین با پارچه هایی به رنگ سرخ، سبز و زرد از روز نخست محرم، علم را می آراستند و با نزدیک شدن به ایام تاسوعا و عاشورا علم را یکپارچه سیاهپوش می کردند. امروزه با پارچه های سبز و سیاه علم را تزیین می کنند. گرفتن آب متبرک شده از علم نیز از دیگر آیین روز علم گردانی می باشد. مردم آب تبرک شده را به تمامی اعضای خانواده خود داده و همگی اندکی از آن را می نوشند و معتقدند شفاء و شفاعت امام حسین (ع) و یاران با وفایش شامل حال آنان خواهد شد.
از دیرباز مراسم علم گردانی در روستا برگزار می شده و بردن علم به کلل، چهار برج، درواهی (آبپخش کنونی)، چم‌درواهی، جتوط، سعدآباد، نظرآقا، برازجان و... معمول بوده است. امروزه مراسم علم گردانی منحصر به روستای درودگاه می باشد و علم را به اطراف و اکناف نمی برند. در شب هفتم محرم علم را که بر جای پیشین خود در بالای منبر جای دارد پایین آورده و با غبارروبی و عطر افشانی با گلاب، مهیا نموده و در محل سینه زنی در صحن حسینیه به حالت سرپا (‌ایستاده‌) نگه می دارند. فردای آن روز با صدای چاووش، مردم در حسینیه تجمع می کنند. حاملان و همراهان علم تمامی کوچه پس کوچه های روستا را پشت سر می گذارند و به جمع‌آوری نذورات مردم می پردازند. همچنین علم را از حسینیه اعظم به منزل مرحوم حاج‌عباس رازه ـ از بنیانگذاران تعزیه در روستا و بانی هیئت اباالفضل العباس(ع) ـ برده و سپس در روستا می گردانند.
از سالهای بسیار دور تا به امروز مرسوم است که برای تبرک گرفتن اهالی علم را، از حسینیه ی اعظم خارج ساخته و به دیدار خانواده های سادات، بزرگان و این اواخرخانواده های شهدا و کسانی که نذری داشتند، می برند. صاحبخانه نیز برای پیشواز و استقبال از علم، ورودی حیاط خانه را آب پاشیده و در منزل نیز شربت و قلیان و... را آماده کرده و چشم انتظار علم می ماند. همچنین مردم با توجه به حاجت و نذر یا مریضی که در خانه دارند به استقبال علم آمده و با دادن نذورات خود مثل گوسفند، بزغاله، مرغ محلی، پول و... برای هدیه و کمک به برگزاری مراسم سید الشهداء، اقدام می کنند.
 این مراسم با نوحه خوانی و سینه زنی همراه است. این نوحه ها بیشتر در مدح و منقبت و مصیبت حضرت ابالفضل العباس‌(‌ع) خوانده می شود:
عباس علی بازوی شیر افکن حیدر // چون شاه شهیدان خلف شاه ابرار // عباس علی بازوی شیر افکن حیدر // نوباوه‌ی زهرا پسر حیدر کرار // عباس علی بازوی شیر افکن حیدر // در کرببلا شد جفا شد بی کس و بی یار // عباس علی بازوی شیر افکن حیدر // دیگر نَبُدش یار نه اخوان وفا دار // عباس علی بازوی شیر افکن حیدر //  جز ماه بنی هاشم اباالفضل دلاور // عباس علی بازوی شیر افکن حیدر و... . یا نوحه ی: عباس عمو جانم ما آب نمی خواهیم و ... .
 این مراسم تا نزدیکی های ظهر ادامه دارد. در آخر هم مردم و حاملان و همراهان علم به طرف حسینیه ی اعظم حرکت می کنند و بر سر سفره ی ناهاری که به «سفره ی اباالفضل العباس (ع)» شهرت دارد و توسط خواهران تدارک دیده شده، حاضر و میهمان خوان اهل بیت (ع) می شوند.
در این جا لازم است ضمن قدردانی از کسانی که در به سرانجام رسیدن این مهم همکاری و مساعدت نمودند با ذکر نام تشکر نمایم. آقایان: رییس غلامحسین باقری حقیقی ـ از پیشکسوتان نوحه و نوحه خوانی ـ حاج محمد حسن برزم ـ بانی کنونی حسینیه اعظم- باقر باقری حقیقی ـ  مداح و شاعر عاشورایی ـ حاج حسن فخاری ـ پژوهشگر تعزیه و تعزیه خوانی،کارگردان و نویسنده تعزیه کاروان شهادت (هیئت ثارا...)- مشهدی محمد اخلاص کیش ـ آگاه محلی ـ رضا کریمی، قاسم ‌باقری‌حقیقی، فتح ا... جاهدین محمدی و خانم ها منصوری زاده و معموری از کارشناسان میراث فرهنگی بوشهر.