اتحادخبر: سمیه توحیدلو در روزنامه شرق نوشت: بسته به اینکه تا چه اندازه اعداد برایمان معنا پیدا کنند، درصدها و آمارهای متعدد جلب توجه می‌کنند. هنوز هم یکی از جذاب‌ترین پژوهش‌ها برای دستگاه‌های اجرائی انجام مطالعات میدانی با داده‌های کمّی است.

 

داده‌هایی که بتوان با استناد به آنها و تعمیم‌دادن آنها به مردم ایران، درباره خصلت‌هایشان، خواسته‌ها و انگیزه‌هایشان و حتی نگرش‌هایشان حرف زد. نه در ایران که در همه‌جا اعداد حرف می‌زنند. مؤسسه‌های بزرگ برپا می‌شوند و آمار می‌دهند. هرچه روش‌ها دقیق‌تر و علمی‌تر باشد و هرچه نظام تصمیم‌گیری در جامعه‌ای دقیق‌تر باشد و قدرت رقابت برای کسب اطلاعات آماری بیشتر باشد، این اعداد نقش‌های بزرگ‌تری پیدا می‌کنند. افسون‌زدایی از هرچیز اعم از خواست‌های یک جامعه برای همگان جذاب است و چه چیزی جذاب‌تر از اینکه بتوان با عمومیت‌بخشیدن به این اعداد از تمام ابهامات اجتماعی و فرهنگی پرده برداشت.

 

اما در این میانه کشاکش بر سر اعداد، گاهی خطاهایی که کم هم نیستند، مغفول می‌مانند. یادمان می‌رود وقتی به عددی می‌رسیم، از جامعه آماری و تعداد پرسش‌شوندگان سؤال کنیم. امکان پرسیدن درباره سؤال و سؤال‌های احتمالی برای ارزیابی یک شاخص یا متغیر خاص را نداریم. تنها اعداد را می‌شنویم. یکی از تأثیرگذارترین اعداد این روزها آمارهایی است که درباره آسیب‌های اجتماعی منتشر می‌شوند. آمارهایی که بدون اشاره به روش پژوهش، عددی را به جامعه خاصی نسبت می‌دهد.

 

یکی از نمونه‌های این اعداد، اعدادی است که در زمینه ابتلا به انواع مواد مخدر، مشروبات الکلی یا هرگونه ارتباط با جنس مخالف در بین محصلان ارائه می‌شود. اعدادی که به‌ مدد وجود شبکه‌های اجتماعی به شکل خام دست‌‌به‌دست می‌شوند. از این‌گونه آمار در پژوهش‌های مختلف کم نمی‌بینیم؛ برای مثال یکی از این مجموعه اعداد به رفتارهای پرخطر دانش‌آموزان دبیرستانی اشاره دارد. بدیهی‌ترین و شاید بهترین نتیجه‌ای که از این آمار و آمار مشابه در زمان‌های مختلف می‌توان گرفت این است که شیوع و ابتلا به برخی از آسیب‌ها شتاب گرفته است.

 

این درست است که زنگ خطر برای بسیاری از آسیب‌ها در سنین پایین به صدا درآمده، اما آیا به‌راستی این آمار نشان‌دهنده وقوع واقعی چنین خطراتی با همین درصدهای کمّی است؟ آمارهایی از این دست، برآمده از سؤالاتی است که اغلب به شکل غیرمستقیم پرسیده می‌شوند. سؤال‌های مستقیم درباره اینکه آیا فردی رفتار پرخطری دارد یا نه، اغلب جواب‌‌های نادرستی می‌گیرد؛ ازاین‌رو محقق سؤال را به گونه دیگری می‌پرسد. درباره تصور فرد از ابتلا به رفتارهای پرخطر درباره اطرافیان و جامعه سؤال می‌کند.

 

واقعیت اینجاست که به نظر می‌رسد با مقایسه آمارهای رسمی با پژوهش‌های میدانی، تصور افراد درباره میزان ابتلا به رفتارهای پرخطر و آسیب‌های اجتماعی فراتر از ارقام رسمی و حتی گاهی واقعیت است. این تصور با وجود رسانه‌ها و شبکه‌های مختلف اجتماعی مدام تقویت و از طرفی همین آمارهای دست‌به‌دست شده، تصورات جدیدتری از جامعه را از دل اعداد ایجاد می‌کند.

 

شاید بتوان گفت در کنار بخش زیادی از محسنات شفافیت در امر اطلاع‌رسانی، یکی از معضلات ارائه این دست آمارها، تأثیر بر باورهای افراد است. هرچند که اگر این شفافیت نباشد، امکان هرگونه پیشگیری یا برنامه‌ریزی از دست می‌رود و سؤال‌های اصلی محققان در حوزه‌های مختلف با واقعیت اجتماعی ایران همخوانی پیدا نمی‌کند. اما باید توجه کرد این اعداد چگونه به دست آمده‌اند و آیا اعتبار یا قدرت تعمیم دارند یا خیر.

 

همخوان‌شدن آمارهای ملی و اصلی گاهی می‌تواند مشکل این اعدادِ متعلق به جامعه‌های آماری کوچک را برطرف کند و حتی روی تصورات تأثیر بگذارد. مهم اینجاست که هرچند اصل ابتلا به رفتارهای پرخطر مسئله مهمی است، اما باید توجه کرد مسئله تصورات حاکم بر جامعه هم مهم است. تصور از وقوع یک آسیب به شکل فراگیر آن را از حالت ناهنجاری و عمل قبیح خارج می‌کند و امکان نزدیک‌شدن فرد غیرمبتلا به آن را افزایش می‌دهد. این باور که «همه این‌گونه‌اند، پس من هم چنین باشم» یا همان هم‌رنگی با اکثریت، مشکل عمده این تصورسازی‌هاست. ناهنجاری همیشه بیشتر به چشم می‌آید.

 

وقتی این تصورات را در کنار ناهنجاری‌هایی که مدام می‌بینیم بگذاریم، این باور «همه چنین‌اند» باوری یقینی می‌شود و توجیهی برای ابتلا. هرچه این تصورات دامنه‌اش به سنین پایین‌تر کشیده شود، روابط دوستی و تأثیر و تأثرهای دوستان مدرسه بیشتر قابلیت مبتلا‌شدن را با این فلسفه توجیهی به فرد می‌دهد؛ بنابراین همان‌قدر که مهم است پژوهش‌های دقیق و آمارهای درست و تعمیم‌پذیر برای شناخت نسل جدید ارائه شود، به همان اندازه نیز باید به اعداد و اطلاعاتی که به لحاظ روشی، وضع مشخصی ندارند و مدام دست‌به‌دست می‌شوند، حساس بود. مثل همیشه شفافیت اطلاع‌رسانی خوب است و اگر باشد، اندک اعدادی که گاهی از پژوهش‌های کوچک و غیردقیق به دست می‌آید، این‌چنین در جامعه جا باز نخواهد کرد./ج