وحید عبد علی پور*

سید روح الله موسوی خمینی که ایرانیان او را «امام خمینی» می نامند و جهانیان با نام «آیت الله» از او یاد می کنند. به باور قریب به اتفاق کارشناسان یکی از بزرگترین و تأثیر گذارترین شخصیت های قرن بیستمی جهان است. مبارزی نستوه و خستگی ناپذیر که با ایستادگی در راه اهداف و آرمانهایش یکی از باشکوه ترین انقلاب های پوپولیستی را به ثمر رساند. اما رهبری انقلاب نیز هزینه های خاص خود را داشت. رهبر انقلاب این هزینه را با 15 سال تبعید به خارج از کشور پرداخت می کند. ابتدا در 13 آبان 1343 به ترکیه تبعید می شود، که مدت 11 ماه به طول می انجامد. سپس رژیم پهلوی در تاریخ 13 مهر 1344 ایشان را به مدت 14 سال به عراق تبعید می کند و در نهایت در تاریخ 13 مهر 1357 و در بهبوحه انقلاب به فرانسه تبعید می گردد.

در این میان به استثنای تبعید گاه اول یعنی ترکیه، تبعید گاه های دوم و سوم یعنی عراق و فرانسه همانند دو روی یک سکه هستند. عراق به عنوان کشوری خاورمیانه ای که در بین النهرین واقع شده از همان بدو پیدایش خود از زمان دولت بابل در دنیای باستان تا به امروز با دیکتاتوری زاده شده و به حیاط خود ادامه داده است. حکومت های خودکامه و استبدادی از مشخصه های بارز حکمرانی در این کشور تا زمان سقوط صدام حسین بوده است. در نقطه مقابل فرانسه از انقلاب کبیر خود در سال 1789 به این سو با دموکراسی پیوندی ناگسستنی یافته است. شکل گیری نهاد های دموکراتیک که حاصل دموکراسی دیرپای این کشور است، موجب ایجاد جامعه مدنی قدرتمند و آزادی های فراوان گردیده است.
در این شرایط سئوال اساسی این است که رهبری امام خمینی از نظام سیاسی حاکم بر عراق که نمود عینی «دیکتاتوری شرقی» است و نظام سیاسی فرانسه که نماینده «دموکراسی غربی» است به چه میزان تأثیر پذیرفته و کدامیک فضای بیشتری را برای فعالیت های مبارزاتی ایشان فراهم کرده است؟ در پاسخ می توان گفت: تحرکات امام خمینی تا آبان ماه 1356 که حاج آقا مصطفی خمینی به شهادت رسید، چندان زیاد نبود و در سال چند بار به مناسبت های مختلف سخنرانی می فرمودند که از طریق نوار منتشر می گردید. لذا محدودیت و فشاری از سوی رژیم بعث عراق بر فعالیت های ایشان اعمال نمی گردید. اما پس از شهادت فرزندشان، فعالیت های خود را سرعت و وسعت دادند. در این دوره شعارها معطوف به از بین بردن رژیم شاه و ایجاد یک حکومت مردمی بود.
این در حالی بود که شاه پس از انعقاد معاهده الجزایر روابط دوستانه ای با رژیم بعث عراق داشت. لذا درصدد بر آمد از طریق دولت عراق جلوی فعالیت های امام را بگیرد. در همین ارتباط حجت الاسلام سید علی اکبر محتشمی پور از یاران نزدیک امام در تبعید می گوید: «اول آمدند و با امام صحبت کردند و گفتند ما با دولت ایران تعهداتی داریم، لذا شما نمی توانید فعالیت مبارزاتی علیه آن رژیم داشته باشید. امام هم می گوید من به فعالیت های خود ادامه می دهم، زیرا در قبال ملتم تعهد دارم. بنابراین منزل امام تحت محاصره نیروهای امنیتی قرار گرفت. این محاصره حدودأ از دو ماه قبل از هجرت امام آغاز شد. محاصره ابتدا محدود بود؛ بدین صورت که به هیچ وجه اجازه ورود اتباع عربی به محل سکونت ایشان را نمی‌دادند که رفته رفته دایره تنگ‌تر شد و بعد به ایرانی‌ها اجازه ورود نمی‌دادند. اما خانواده و شاگردان را اجازه می‌دادند. رفته رفته فقط خانواده می‌توانستند نزد امام بروند و به ما هم اجازه ورود نمی‌دادند.»
بنابراین ملاحظه می شود، در دیکتاتوری های شرقی مانند عراق که شهروندانش از کوچکترین آزادی های مدنی محروم هستند و خفقان و سرکوب حرف اول را در این نوع نظام ها می زند، چگونه فضا و عرصه را بر رهبری انقلابی همچون امام خمینی تنگ گردانیدند، تا  امام به ناچار مجبور به مهاجرت شود. حجت الاسلام محتشمی پور می گوید: «امام ابتدا نظرشان روی سوریه بود. اما نگران این هم بودند که مبادا سوریه مانند رژیم عراق جلوی فعالیت ایشان را بگیرد.» بنابر این امام پس از اینکه کویت از ورود ایشان جلوگیری کرد فرانسه را برای ادامه فعالیت ها و مبارزاتش انتخاب نمود.
اما چرا فرانسه؟ حجت الاسلام مهتشمی پور در پاسخ به این سئوال می گوید: «فلسفه انتخاب فرانسه این بود که ایرانیان برای رفتن به این کشور به ویزا نیاز نداشتند و می توانستند بدون ویزا در آن کشور سه ماه بمانند. از طرف دیگر فرانسه به مهد آزادی معروف بود و آزادیخواهان دنیا برای فعالیت به آنجا می رفتند.». در تأیید این مدعا، حاج سيد احمد خميني نقل كرده است: «امام در فرانسه شبانه روز كار مي كردند. روزي نبود، مگر اينكه سخنراني داشتند و يا مصاحبه و اعلاميه‌اي و اين پدر پير انقلاب، با تمام وجود براي سقوط رژيم شاهنشاهي و شكست آمريكا در ايران كه به اميد خدا در منطقه خواهد بود، سر از پا نمي شناخت. گاهي مصاحبه كنندگان مي گفتند تا كنون اينگونه نديده اند كه در اطاقي 3×2 بدون تشريفات و بيا و برو و بدون ميز و صندلي، روحاني اي سخن بگويد و به دنبال آن ايران به سخن و حركت در آيد.»
این سخنان خود موید این نکته است، که امام در راه مبارزات و فعالیت های خود در پاریس از چه میزان آزادی و استقلال عمل در مقایسه با نظام دیکتاتوری عراق برخوردار بوده است. این در شرایطی است که فرانسه بر خلاف عراق منافع راهبردی در ایران داشت. ایران همانند فرانسه در بلوک غرب قرار داشت و فرانسوی ها علاوه بر سرمایه گذاری اقتصادی در ایران، قراردادهای هنگفتی نیز در زمینه هسته ای و ساخت نیروگاه های اتمی با ایران امضاء کرده بودند. بنابراین سقوط حکومت استبدادی شاه به هیچ وجه خوشایند آنان نبود. اما ساختارهای نهادینه شده دموکراسی در جامعه فرانسه و التزام به اصول آن، مانعی جدی بر سر راه اعمال فشار از سوی کاخ الیزه در راستای اعمال محدودیت بر فعالیت های امام خمینی در این کشور بود.
بنابراین امام با درس گرفتن از نظام های دیکتاتوری شرقی «عراق» و با تیز هوشی و آینده نگری مختص به خود، کشوری دموکراتیک و با آزادیهای مدنی فراوان «فرانسه» را برای ادامه مبارزات انقلابی خود انتخاب کردند. عاملی که قطع به یقین موجبات پیشرفت و تسریع روند پیروزی انقلاب را فرآهم ساخت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران گذار خود به سمت دموکراسی را آغاز کرد. اما بخش قابل توجهی از این گذارها از نوع آزاد سازی به شکل دموکراسی حداقلی «گسترش حق رأی، آزادی های سیاسی نسبتأ محدود، رقابت های محدود حزبی و انتخابات نسبتأ رقابتی» بوده است. گرچه مدل نظام جمهوری اسلامی با پیاده سازی دموکراسی غربی یا حداکثری «آزادی های گسترده، پاسخگویی بالای حکومت، مشارکت و رقابت حزبی – انجمنی نهادینه و گسترده» سنخیت چندانی ندارد. اما دولتمردان باید تمام مساعی خود را برای پیاده سازی مدل دموکراسی حداقلی که تا حد زیادی با ساختار حکومت در جمهوری اسلامی قابل تطبیق و سازگاری است، به کار گیرند. زیرا که انقلابمان مدیون دموکراسی است.

*کارشناس ارشد مطالعات منطقه ای