ماهنامه همشهری 24 : منتقدها در هزاره جدید، اصطلاح جدید پیدا کرده اند که آن هم با حرف «ک» شروع می شود (کافمن) و گاهی در تکمیل و گاهی به جای اصطلاح «کافکایی» به کار می رود. بین این دو اصطلاح مشترکات زیادی وجود دارد: نگرانی و اضطراب از وضعیت بشر، که با جزییات و استعاره های قدرتمند پرداخت شده است، رابطه ای خاص و نه انحرافی با سبک های مختلف هنری و هنرمندانشان، و میل شدید به واکاوی فلسفی از خلال داستان.

 

این مورد آخر در مورد چارلی کافمن به دشت صدق می کند، خصوصا در حوزه فعالیت او- حاشیه سینمای جریان اصلی آمریکا- که مفاهیم آشکار فلسفی در آن فضا، چیزی اضافه بر سازمان است.


کافمن در طول دوران کاری اش توجه ما را خصوصا به این ویژگی آخر جلب کرده است. در «جان ماکوویچ بودن»، اولین فیلمی که نام او را سر زبان ها انداخت، شخصیت های فیلم با ذوق و شوق به هم می گویند که کشفشان- رفتن به درون ذهن جان مالکوویچ- عواقب فلسفی دارد. فیلم هایی که کافمن نوشته یا ساخته است، خوراک تفکر انتزاعی است، و ساختار قصه هایش هم این را به ما گوشزد می کند.

 

نوع پیام دادن موضوعاتش از دو جهت خودآگاهانه است. انعکاسی از ضمیر خود است، اما رنگ و بویی از خجالت و اضراب دارد، انگار که کافمن نمی تواند باور کند درد در یک فیلم کمدی آمریکا فلسفه پردازی می کند و می ترسد از این که دیگر نتواند به این راه ادامه دهد.

همین اتفاق هم افتاد و اولین تجربه کارگردانی کافمن، «سینکدوکی، نیویورک» می توانست نقطه پایان کارنامه اش باشد. اقدامی متهورانه و ضدگیشه که از نظر عمده مخاطبان، زیاده روی کافمن بود- موضوع فیلم هم در مورد کسی است کهزیاده روی می کند- و او هم شهابی گذرا بوده که درخشیده و دیگر خبری از آن نیست و در دام خلاقیتش گرفتار شده است.

 

و حالا کافمن در «آنومالیا»، دوباره دغدغه های همیشگی اش را این بار کاملا فصیح و اثرگذار مطرح می کند- بعد از «درخشش ابدی یک ذهن بی آلایش»، انسانی ترین فیلم او به حساب می آید- در حالی که شخصیت هایش همه عروسکی هستند که همین نکته تناقضی ظریف به کارش می دهد.

بازگشت کافمن به نمایش عروسکی که در «مالکوویچ» مسئله بسیار آشکاری بود، به نکته ای اشاره می کند که در طول داستانش هم ادامه پیدا می کند: شخصیت های درون فیلم به هیچ وجه موجودات مستقلی نبوده اند، هرچند ما دوست داریم باور کنیم که آنها مستقل هستند.

 

آنها فضاهای خالی و خلوتی هستند که با زندگی شبیه به واقعیت پر می شوند؛ وجودهای بالقوه های که بازیگرهای زنده موقتا روی صحنه آنها را بازی می کنند. اما کس دیگری به آنها فرمان می دهد که چگونه حرکت کنند و چه بگویند و چطور احساساتشان را بروز بدهند- نویسنده، کارگردان یا هر دو.

در نهایت هم این بیننده است که به پیچ و تاب های بازیگرها معنا می دهد. اما در «ماکوویچ»، قدرت چنین عروسک گردان های پنهانی یا بی رحمی به هجو کشیده می شود که در آن قهرمان عروسک گردان، کریک، انسان فلک زده ای است که از پس زندگی خودش بر نمی آید، اما هنگامی که به ذهن ماکوویچ راه پیدا می کند بسیار بااستعداد می شود و او را هدایت می کند.

 

فیلم-درباره امکان این که واقعا بتوان وارد ذهن یک ستاره سینما شد- تمثیل تند و تیزی از ادراک مخاطب ارائه می کند؛ از فرافکنی آرزوها و خواسته هایمان به بدن های فانتزی بازیگرانی که روی پرده حرف می زنند. و همجنین هشداری است که ما را نسبت به عملکرد فانتزی هایمان آگاه می کند؛ این که مبادا خودمان را درون هذیانی پرتاب کنیم که در نهایت باعث شود خودمان را فراموش کنیم.

در «اقتباس» کافمن از فرآیند ساخته شدن فیلم ها پرده بر می دارد و آن را رمزگشایی می کند و نشان می دهد که چگونه توهمات خالص و مصالحه ها به خلق یک داستان می انجامد. از همان اول و پایه ای ترین عناصر داستان هم شروع می کند.

 

خودنگاری (سلف پرتره) آشکار نویسنده- نویسنده دیوانه و درگیری به اسم «چارلی کافمن»، و برادر دوقلوی بی پروا و اهل معامله اش «دونالد»- در یک جمله به ما می گوید که تقریبا در همه فیلم ها به راحتی می توانیم فراموش کنیم پشت هر فیلم نویسنده هایی هستند که به ندرت خلاقیتشان دیده می شود و اعتبارش به پایشان نوشته نمی شود.

فیلم داستان خیالی تلاش چارلی کافمن است برای اقتباس از کتاب واقعی سوزان اورلن، و می توان گفت «اقتباس» تقریبا خودکاوانه ترین فیلم تجاری آمریکایی و چیزی معادل نسخه آمریکایی فیلم «اشتیاق» گدار است. فیلم حاکمیت قوانین فیلمنامه نویسی رابرت مک کی (خود او هم یکی از شخصیت های فیلم است) را دست مایه قرار می دهد، آنها را به شکل هجویه ای به کار می گیرد و تمام آن قوانین را مقابل چشمانشان زیر پا می گذارد.

موفقیت و عجیب بودن «جان مالکوویچ بودن»، پدیده ای را به اسم «فیلم چارلی کافمنی» معرفی کرد، و او را تبدیل به پدیده ای نوظهور کرد، کسی که امضای کاری اش نام کارگردان فیلم را هم زیر سایه خود می برد (ما هیچ وقت «اقتباس» و «مالکوویچ» را فیلم های اسپایک جونزی نمی دانیم، چون هنوز نمی دانیم فیلم های خود او چگونه خواهند بود. کمااین که «درخشش ابدی» را فیلم گوندری نمی دانیم چرا که خدا را شکر کمتر از فیلم های دیگر او رنگ و بوی گوندری را دارد).

حتی «اعترافات یک ذهن خطرناک» جرج کلونی که کمتر از فیلم های دیگرش شخصی است، و ضدزندگی نامه «چاک باریس»، همه کاره یک برنامه مسابقه تلویزیونی و جاسوسی است، باز هم متعلق به فیلمنامه نویسش است؛ چرا که تمام راه هایی را که نویسنده ها (فیلم برمبنای یادداشت های غیرقابل اعتماد باریس است) با کمک آنها به خودشان شخصیت و صدا می دهند، می شناسد.

 

خیلی وسوسه انگیز استکه خلاقیت و ابتکار کافمن را بی نهایت بدانیم؛ تخیلی که ذاتا میل به پرواز دارد.

با این حال تمام هم و غمش این است که چگونه ذهن انسان می تواند دچار مشکل شود. «درخشش ابدی»، کمدی ای درباره فراموش کردن است؛ درباره وسوسه خطرناک پاک کردن خاطرات دردناک: فیلم، مشکلات وجودی فردی را دراماتیزه می کند: وقتی ما اجازه می دهیم که ذهن و تخیل و احساساتمان از کار بیفتد چه می شود؟

زبان بصری پرتوان گوندی به خوبی سوال فلسفی کلاسیک فیلمنامه را به تصویر در می آورد؛ این سوال که انسان ورای خاطرات، رویاها، و آرزوهایی که به طور خطرناکی به آنها وفادار است، کیست؟ ضمیر خود در آثار کافمن در آستانه فروریختن است: از مالکوویچ یاد می گیریم که حتی ضمیر یک بازیگر مهم سینما هم می تواند از کار بیفتد؛ هنگامی که بازدیدکنندگان مختلف به ذهنش راه پیدا می کنند و او را طبق خواسته های خودشان هدایت می کنند.
«سینکدوکی، نیویورک» مسئله دیگری را بررسی می کند و به درگیری های ابراز وجود و واقع گرایی می پردازد.

 

قهرمان هنرمندش را مسخره می کند که آرزوی ساخت خودنگاره ای پروستی یا مشابه هارولد برودکی دارد که شاهکار تمام زندگی اش باشد (دائما ذهنتان درگیر است که نویسنده نروژی کارل اووه ناسگارد اصلا فیلم را دیده است یا نه). اما تصویر غالب، برگرفته از داستان کوتاه «نقشه» خورخه لوییس بورخس است، که نقشه یک مکان، زمانی به بالاترین درجه مشابهت می رسد که دقیقا هم اندازه همان سرزمین شود.

در «سینکدوکی»، کادن کوتار کارگردان تئاتر سعی می کند نسخه ای از زندگی خودش را روی صحنه ببرد، اما صحنه اجرا در نهایت جهان را می بلعد و اوضاع بیش از پیش از دست کوتار خارج می شود- و شاید بیشتر از خودش فاصله می گیرد، تا جایی که بازیگری را برای بازی در نقش خودش انتخاب می کند که اصلا شباهتی به او ندارد.

ممکن است بازگشت «آنومالیسا» به دنیای استاپ موشن عروسکی، آن هم بعد از عظمت «سینکدوکی»، نوعی عقب نشینی به حساب بیاید- اما این پروژه که سرمایه اش را از سایت کیک استارتر تهیه کرده است، اتفاق برای او گریز بسیار خوبی از بن بست حرفه ای اش بوده است.

 

عجیب و غریب بودن کارهای اولیه کافمن در این فیلم آن چنان به چشم نمی خورد، داستان ساده ای از تجربه های شخصیت های زمینی در یک هتل کاملا این جهانی است و تنها تفاوتش این است که بخش عظیمی از این عجیب بودن- حتی با وجود سکانس رویا- در بطن فیلم حل شده است؛ آن هم به شکلی که ما قادر به فهمش هستیم. در حالی که دائما عروسک دوک جانسون را با حضور خیالی افراد «واقعی»ای که هیچ وقت سر و کله شان پیدا نمی شود می سنجیم.

کافمن با پاک کردن حضور انسان از تمام بخش های فیلم به جز موسیقی متنش، به نحو تناقض آمیزی فیلم خودش را ساخته است که بیشتر از آنچه در مخیله ما می گنجد به زندگی روزمره مان شبیه است- زندگی واقعی ای که به طور ترسناکی در ابعاد یک گوی شیشه ای عروسکی فشرده شده است.