مختار فیاض:
از میان حوادث و وقایعی که در تاریخ معاصر ایران به وقوع پیوسته است؛کودتای ۲۸مرداد۱۳۳۲جایگاه خاصی دارد.از زمان وقوع این رویداد سیاسی،تا کنون سخنرانی ها،مطالب،مقالات و کتب فراوانی،بیان و منتشر شده است که معمولاهرکدام، صرفا به بعدی از ابعاد این پیامد توجه داشته است：
بعضی از صاحب نظران،صرفا به بعد دخالت بیگانگان در این حادثه اعتنا کرده اند و به سایر ابعاد،توجه کمتری نشان داده اند.گرچه این دسته ،روی نکته ی مهمی اصرار داشته و دارند؛اما غفلت از جوانب دیگر،باعث شده است تا راه افراط را بپویند و نتوانند؛حقیقت امر را به درستی،درک کرده، به دیگران نیز منتقل نمایند.
دسته ی دیگر،درست نقطه ی مقابل گروه اول،قرار گرفته اند.به این معنی که تأثیر دخالت خارجیان را بسیار کم اهمیت یا کلا بی اهمیت جلوه داده اند و تمام کاسه و کوزه را بر سر نیروهای داخلی و مسامحات و اختلافاتشان، خرد کرده اند.گرچه به واقع، غفلت و سهل انگاری نیروهای داخلی،خصوصا دولت ملی  نیز،غیر قابل انکار است اما قطعا توجه به همه ی ابعاد این رویداد،می تواند ما را به حقیقت امر،رهنمون سازد.
گروه سوم ،حضور احزاب ضد سرمایه داری همانند "حزب توده"را عامل اصلی این کودتا می دانند و کمتر به عوامل دیگر اعتنا نشان می دهند.
گروه دیگر،نهادینه نشدن اندیشه ی انقلاب مشروطه و کم سوادی مردم را از مؤثرترین عامل سقوط دولت مردمی و ملی دکتر مصدق معرفی می کنند و سایر عوامل را پی آمد این عامل می دانند.
وجود و حضور طبقه ای تحت عنوان اوباش،یا به زبان علمی تر گروه فشار،که هرازگاهی با گرفتن امتیاز،آلت دست عده ای قرار می گرفتند نیز از جمله عواملی است که بسیاری نقش آن ها را بسیار جدی می دانندو...
گرچه هر شخصی از ظن خود یار این حادثه می گردد و به سایر عوامل کم توجهی می کند؛با این حال نمی توان یک عامل خاص را در این رویداد بسیار مهم و تکان دهنده مؤثر دانست.بلکه بی گمان همه ی عوامل ذکرشده ،به اضافه ی عوامل متعدد دیگر، در شکل گیری این واقعه،مؤثر بوده اند.
از میان افراد و گروه هایی که در خصوص کودتای ۲۸مرداد اظهار نظر کرده اند؛گروهی افراطی که همه ی اقدامات خارجیان را توطءه ارزیابی می کنند؛عامل اصلی کوتا را انگلیس و آمریکا می دانند.کما این که هنوز هم از برقراری رابطه با این کشورها بیمناکند و معتقدند که"دوستی ما با این کشورها،دوستی گرگ و میش است!"
و گروه دیگر که به عوامل داخلی تکیه می کنند؛راه تفریط را می پیمایند و هر اتفاقی را نشأت گرفته از نیروهای داخلی می دانند.افرادی همچون دکتر زیبا کلام،در این گروه جای می گیرند . اساسا شاکله ی اندیشه ی آنان، این سخن است که："از ماست که بر ماست".دکتر زیباکلام،در تمام آثار خود از جمله：مقدمه ای بر انقلاب اسلامی،سنت و مدرنیته،ما چگونه ما شدیم و...تمام تلاش خود را به کار می گیرد تا به مخاطب خود بقبولاند که خارجیان هیچ نقشی در تغییر وضعیت ما نداشته اند.
با این وصف ،گرچه تاریخ پرستی و منتظر قضاوت تاریخ نشستن، ناشی از بلاهت و کاهلی است اما بعد از شصت و سه سال از وقوع یک کودتا،امروز تاریخ بسیاری از جهات پنهان این حادثه را برای ما روشن ساخته است.
امروز یک نظریه عالمانه،نظریه ای است که واقع بینانه و بدون پیش داوری،مطرح شود.بنابراین گرچه ،اکنون برای همه ی ما مسجل شده است که کودتای ۲۸مرداد با حمایت نگلیس و آمریکا اتفاق افتاده است ولی نمی توان نسبت به مسامحات دولت و اختلاف قابل تأمل، میان روحانی متنفذ زمان،یعنی آیت الله کاشانی و دکتر مصدق بی تفاوت بود.
بی شک در کنار همه ی این موارد،قطعا اگر حزب توده نیز وجود نداشت که غرب از قدرت گرفتن آن در ایران بهراسد؛وضعیت به شکل دیگر،غیر از آنچه هم اکنون وجود دارد؛پیش می آمد و...
مع الوصف تاریخ اگر پرستیده نشود؛برای ما انسان ها معلم بزرگی است.بعد از شصت و سه سال،ما امروز می توانیم از آن،درس های ارزشمندی بگیریم.به وضوح می توانیم ضمن حضور فعال در عرصه ی بین المللی،از آسیب سیاست بازی های بازیگران بین المللی،مصون بمانیم.نه این که خود را ضعیف و دیگران را قوی فرض کنیم و از برقراری ارتباط با آنان هراس داشته باشیم.ضمن این که با فطانت و کیاست،مصالح کشورمان را نیز به خوبی تشخیص دهیم و در آن مسیر گام برداریم.اختلاف سلیقه بسیار مبارک است اما اگر به جایی برسد که با لجاجت توأم شود و تداوم آن ،هرج و مرج و برباد رفتن اصول و فروع را سبب شود؛بسیار خطرناک و مهلک خواهد بود. به طور مثال،در همین یک دهه ی گذشته، اختلاف میان گروه های اصلاح طلب در سال۱۳۸۴(در ماجرای انتخابات ریاست جمهوری) و لجاجت و بی تدبیری سران این جناح،باعث شد تا هشت سال تمام ،فرصت ها به هدر رود و کشور سال ها از قافله ی تمدن،عقب بماند.و این یعنی بی توجهی به تاریخ و بی توجهی به آنچه تاریخ از کودتای ۲۸مرداد ،سخاوتمندانه در اختیار ما قرار داده بود./ص