قاسم تنگسیرنژاد

یک- رقصِ مرگ
«به من گفتن قراره سرطان رو برقصیم.    
    (از متن نمایش)»
متاستاز مبتنی بر حرکات بدنی است. بر حرکات بدنیِ مدرن (رقص مدرن). این اثر حاصل یک کارگاه حرکات موزون است که یکی از بازیگران نمایش – شیما مهدوی – برگزار می کند و پس از مدتی ناخودآگاه «متاستاز» از دل آن بیرون می آید. حرکت های بدنی که بیش از هر چیز به آثار مارتا گراهام و پینا باوش نزدیک هستند.

 نمایش بر ارائه ی احساس و عواطف بازیگر به وسیله آنچه که بدن شاعرانه نامیده می شود، (به تعبیر ژاک لوکوک)  استوار است. مفهوم اصلی نمایش – سرطان/مرگ و رنج ناشی از آن برای اطرافیان- از این طریق به مخاطب منتقل می شود و او را با خود درگیر و همراه می سازد. نمایش در مفهوم کلمه متاستاز (فراگستری) – به معنی  گسترش، تکثیر و مهاجرت سلول های سرطان از نقطه ای به نقطه ی دیگر بدن بیمار- حل می شود،  و سپس به سطوح مختلف آگاهی (ادراک) تماشاگر خود -آنچه که داریوش شایگان می نامد البته در معنایی اندک متفاوت تر- وارد گشته و به شدت آن را درگیر می نماید. متاستاز از تحریک اداراک، تجربه های شخصی و نقاط اشتراک تماشاگر با سرطان بهره می جوید و ضمن یادآوری این موضوع در ناخودآگاه جمعی او (مخاطب) که اپیدمی سرطان به سرعت در حال رشد هست، مخاطبش را با خود همراه می سازد. نمایش مرتبا یادآوری می کند که ممکن است فردی که در تماشاخانه کنار دست ما نشسته است کلاه بر سر داشته باشد. (استعاره از اینکه بیمار سرطانی باشد.) این مهم با یک امر اتفاق می افتد، «بدن شاعرانه و حرکات موزون». البته علی اصغر دشتی با زیرکی تمام، تکلف را از نمایش اش می ستاند و به وسیله دیالوگ هایی موجز دست به ترجمه این حرکات بدنی می زند. این امر باعث می گردد تا متاستاز به نمایشی کاملا «همه فهم» تبدیل شده و تماشاگر به راحتی بتواند آن را بفهمد و لذت ببرد. اتفاقی کاملا صحیح که در این وانفسای حرکتِ بی نهایت پر سرعتِ تئاتر ایران به سمت تئاتر های مدرن و پست مدرن و پرفورمنس و آوانگارد (پیشرو) – یا هر نام دیگری که بر آنها الصاق می شود- بسیار کم نظیر و مغتنم است. خوب می دانیم که اکثر تئاتر های به اصطلاح آوانگارد این روزهای ایران شتابزدگی و بی دانشی خود را پشت پیچیدگی و تکلف غیر ضروری پنهان نموده و در نهایت عدم فهم آن را بر گردن کم دانشی یا فهم تئاتری پایین مخاطبان می اندازند. بگذریم.
دو ـ سایه ی سنگین پینا باوش 
«بیش از آنکه به نحوه ی حرکت آدم ها علاقمند باشم، شیفته ی به حرکت آوردن آنان هستم. (پینا باوش)»
متاستاز بیش از هر چیز به تئاتر پینا باوش1 نزدیک و از آن بهره برده است. «تئاتر باوش، نوعی تئاتر مبتنی بر حرکات موزون است که از احساسات غریزی سرچشمه می گیرد و این احساسات درون مایه ثابت کار او را فراهم می آورند. اضطراب، ناامنی، رنج، تحقیر، طرد شدگی و ترس برخی از مضامین رایج در آثار اوست.»2 پر واضح است که نمایش متاستاز برخی از این مضامین را در خود دارد. از طرفی «بازیگران باوش علاوه بر رقص گاها رو به تماشاگران خاطره های شخصی شان را بیان می کنند.»3 اتفاقی که در متاستاز بارها به وقوع پیوست. علی اصغر دشتی نیز به مانند باوش شیفته به حرکت در آوردن بازیگرانش هست. او می گوید : «کلاً وقتی کاغذ سر تمرین می‌بینم حالم بد می‌شود چون معتقدم وقتی بدن، احساس و عواطف وجود دارد، وقتی انسان وجود دارد، خودش تولیدکننده همه چیز است. ولی وقتی کاغذ وجود دارد انگار مصرف‌کننده چیزی است که دیگری نوشته.»4  بالاخره آنکه اکثر حرکات این نمایش بی شباهت به حرکات برخی از آثار پینا باوش نیست. سایه سنگین باوش در لحظاتی این تصور را برساخته می کرد که نمایشی از او را در حال تماشا هستیم. برای دیدن این شباهت می توان به فیلم پینا ساخته ویم وندرس مراجعه کرد.
سه ـ یورش به عاطفه جمعی مخاطب
«چیزهایی هست که جهان معاصر را به لحاظ عاطفی تغییر می‌دهند. به نظرم امروز مسئله سرطان، مسئله‌ای است که  کیفیت زندگی یکایک ایرانی‌ها را تحت تاثیر قرار داده است. شهروندی را نمی‌توانید پیدا کنید که از این مسئله خلاصی داشته باشد و وقتی به یک عاطفه جمعی معاصر نگاه می‌کنید می‌بینید که همه آدم‌ها با این موضوع درگیرند. (علی اصغر دشتی)»4 
بدون شک متاستاز به عاطفه جمعی مخاطبانش یورش می برد و این کار را خردمندانه انجام می دهد. کارگردان تمام تلاشش را می کند که به زعم ریچارد رورتی به «اخلاق عمومی» دست یابد. از دیدگاه رورتی یکی از ساحت های رسیدن به رستگاری آن ساحتی است که رستگاری را در یک «رابطه غیرشناختی» با انسان هایی تجربه کنیم که آن ها را نمی شناسیم. در واقع رورتی این بحث را مطرح می کند که ما باید از داستان های جهانشمول حوزه دین و فلسفه گذر کنیم و به سمت داستان های اخلاقی حوزه ادبیات برویم. در واقع وی معتقد است در جامعه باید فضای شاعرانه ایجاد کرد تا جامعه از بی احساسی که آن را رنج نجات یابد.7  این اتفاق هنگامی در متاستاز به صورتی کامل نمود پیدا می کند که کارگردان در قسمت پایانی نمایش همپای سرطانی6 -که زنی بوشهری است- را وارد نمایش اش می کند تا از تجربه ی شخصی اش درباره بیماری سرطان برادرش و رنجی که او در کنارش برده، سخن بگوید. این اتفاق چه بسا نمایش و مخاطب را به همان رستگاری رساند که رورتی از آن یاد کرده است. از دیدگاهی دیگر می توان این عمل کارگردان را به نظریه هم بودگی غیر اجرایی ژان ژاک نانسی نیز نسبت داد. نانسی معتقد بود در تجربه هم بودگی غیراجرایی؛ فرد در قبال درد و رنج افرادی که اطرافش هست، نمی تواند بی تفاوت باشد و در نتیجه به هماهنگی و یگانگی با سایر افراد اطراف خودش دست می یابد.8 تاثیری که دشتی به شکلی بسیار آگاهانه آن را به وجود می آورد. کارگردان متاستاز در مواجهه با مخاطبان بوشهری، از همشهری/هم استانی آنها استفاده می کند تا حرف نمایش اش را بزند. رنجی عظیم که انسانی سالم در کنار بیمار سرطانی متحمل می شود تا جایی که زندگی خود را فراموش می کند. چه بسا هم بیمار و هم همپای او هر دو به سرطان مبتلا می شوند، تنها نوع درد کشیدن شان متفاوت است. این تکنیکی است که مختص درام مدرن هست.
چهار ـ تئاتر اجتماعی، تئاتر مستند یا پرفورمنس
متاستاز از چند جنبه به لحاظ تکنیکی و اجرایی قابل بررسی است. از جنبه ی مفهوم و گستره ای که در بر می گیرد، بی شک یک تئاتر اجتماعی است. اثری که یک کمپین با موضوعی اجتماعی به راه می اندازد، به دغدغه ای می پردازد که بخش بزرگی از جامعه را درگیر خود کرده است و به مردم و حتی دست اندرکاران جامعه آگاهی زیادی در مورد موضوع خود می دهد.
از جنبه اجرایی متاستاز یک پرفورمنس مبتنی بر حرکت و موسیقی است. متاستاز یک تئاتر فرمالیستی مدرن هست که حرکتی منظم از کلام به بدن دارد. اما از جنبه ای دیگر یک تئاتر مستند نیز هست. همه ی مولفه های تئاتر مستند را داراست. نام بازیگران، همان نام واقعی آن هاست. آنچه روایت می کنند درست همان چیزی ست که برای شان اتفاق افتاده است. این نمایش بر اساس اتفاقی که برای دو بازیگر این نمایش به وقوع پیوسته بود شکل می گیرد و کلیه مونولوگ های ایلناز و شیما – دو شخصیت اصلی نمایش- خاطرات واقعی خود آن هاست. همه ی خرده روایت ها و مونولوگ ها و به طور داستان اثر مبتنی بر واقعیتی مستند هست. دشتی به معنای واقعی کلمه به یک تئاتر مستندِ اجتماعیِ مدرن دست می یابد. 
پنج ـ مسئله بدن
منشاء موضوعی نمایش - بیماری سرطان- امری پزشکی است که با بدن سر و کار دارد. علی اصغر دشتی با زیرکی این موضوع جسمی را با بدن بازیگرانش بیان می کند. آنچه که بازیگرانش روی صحنه اجرا می کنند همان کاری است که سرطان با بدن می کند. بازیگران در حال رقص هستند که بخشی از بدن شان بی اختیار از کنترل شان خارج شده و حرکات متفاوتی را انجام می دهد. کم کم این اختلال به سایر بخش های بدن سرایت می کند تا کل آن را از کار بیاندازد و از بین ببرد. این مفهوم با مهارت و زیبایی هر چه تمام تر توسط بدن های شاعرانه ی بازیگرانِ متاستاز به نمایش درمی آید. کارگردان با نگاهی مفهومی/اجرایی به بدن، هسته ی معنایی اصلی نمایش را در کلیت اثر، متاستاز (فراگستری) می کند. انتشار گسترده این مفهوم چنان پر سرعت و زیبا به وقوع می پیوندد که تماشاگر از دیدن حرکات بدنی هرگز خسته نمی شود. در این نمایش کارگدان با حفظ تناسب منطقی بین دیالوگ و حرکت اثری را ارائه می نماید که کاملا منطبق بر منطق نمایشی است. متاستاز رقصِ مرگ یا رقص با مرگ هست. رقصی زیبا، تراژیک و تکان دهنده.   
  پی نوشت ها :
1-کارگردان و طراح رقص آلمانی (1940-2009)
2-پنجاه کارگردان کلیدی تئاتر، شومیت میتر، ماریا شفتسووا، ترجمه محمد سپاهی و معصومه زمانی، نشر بیدگل، چاپ دوم تهران 1392
3-همان
4-جدال تئاتر با سرطان روی صحنه نمایش، گفتگوی علی اصغر دشتی و عوامل نمایش متاستاز با خبرگزاری خبرآنلاین، 4 دی ماه 94
5-همان
6-همپا فردی است که همراه بیمار سرطانی هست، با او درد می‌کشد، با او گریه می‌کند و آن‌قدر با او هست که رفته رفته خودش را فراموش می‌کند، خودش را از یاد می برد و دست آخر او می ماند و جای خالی بیمار. او می‌ماند و خلائی که هیچ‌وقت از زندگی‌اش از روحش و روانش پاک نمی‌شود.
7و  8-  تشکلهای مردم نهاد؛ زبان گویای گروه های خاموش، متن سخنرانی دکتر مصطفی مهرآیین، سایت هامون /ج