حسین جعفری

«یک قصه بیش نیست غم عشق و این عجب      کز هر زبان که می شنوم نا مکرر است » (غزل 39بیت 5)
هنر چشمه ی زاینده است  و نقش پاینده . جلوه های هنر یک هنرمند پرواز پرنده ای است در بیکران ها ، خواه صوتی دلکش باشد که در زیر این گنبد لاجوردی جاویدان می ماند یاسر پنجه هایی عاشقانه باشد که سیم های روح نواز را به لرزش در می آورد یا انگشتان دخترکی مهوش باشد که تارهای جان را در پودهای مهر نقش بزند ؛هرکدام که باشد و غیر از این ها هم مصداق این است که:
«از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر            یادگاری که در این گنبد دوار بماند » (غزل178بیت8)
 اما هنر کلامی یا کلام هنرمندانه ، کمال هنر است در عالمی بی انتها و حافظ شیرین سخن هنرمندی است که با لفظی محدود هنری نامحدود را رقم زده است به طوری که پس از چند صد سال ، با 495 غزل و چند مثنوی و به میزانی کم ابیات دیگر چنان غوغایی در جهان افکنده است که پژوهندگان و شارحان بسیاری را در سراسر جهان به اندیشه وا داشته و کتاب ها و رساله هایی به زبان های مختلف در مورد آن نگاشته اند و خواهند نگاشت و هر بار مضامینی نو یافته و معانی تازه تر از آن ها اندیشیده اند .
«مرا تا عشق تعلیم سخن کرد        حدیثم نکته ی هر محفلی بود » (غزل 217بیت7)
غزلیات حافظ تاریخ مصرف ندارد ؛ زیرا هنرمحض،هنر برای هنر ( مکتب پارناسین ) است و حافظ در پی صله یا وصف دلبری خاص یا مدح ممدوحی مشخض نبوده ؛ پاداش واقعی حافظ " من اجتماعی " اوست که در سراسر جهان در درازنای تاریخ و به گسترگی گیتیک جاویدان و ورجاوند است و به قول استاد «شفیعی کدکنی» : « در هر دوره ای یک یا چند شاعر برسلیقه ی معاصرانشان حاکم بوده اند ولی پس از گذشت یک یا چند نسل این فرمانروایان مطلق به کلی فراموش شده اند و یا چند شعری از آنان را پسند عمومی افتاده و مردم اهل ادب پذیرفته، باز نسل دیگری آمده و یک یا چند در آن کوشیده است که ذوق و سلیقه ی خویش را با ارایه ی نمونه هایی بر نسل های بعد تحمیل کند و ناکام ، همان سرنوشت نسل قبل به سراغش آمده و این بسیار طبیعی است و اگر جز این بود مفهوم نبوغ ادبی و چهره های استثنایی تاریخ ادب از قاطعیت خویش می افتاد و فردوسی و حافظ و سعدی  و نظامی و خیام و مولوی جای خود را به دیگران می دادند.» ولی می بینیم که به فرمایش استاد این ها فرمانروای چند نسل نیستند بلکه فرمانروایان قلب هایی هستند که به تاریخ بشریت خواهند تپید.
  دلبر و معشوق حافظ زمینی نیست بلکه معشوقی است ازلی که در رویای او جمال مطلق و کمال مطلق است و سر ارادت او در آستانش فرود می آید اما نه برای پاداش دنیوی یا حتی اخروی ، بلکه فقط برای آن که شایسته ی ستایش و توصیف است .
«سر ارادت ما و آستان حضرت دوست     که هر چه بر سرما می رود ارادت اوست» (غزل 58بیت مطلع)
و خطاب به معشوق می سراید:
« در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد        عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد » (152بیت مطلع)
 ممدوح حافظ امیریا وزیری خاص نبوده که با مرگ یا پایان اقتدارش مانند دیوان های شاعران مداح به فراموشی سپرده شود و اگر هم گاه گاهی " حسن طلب" به کار می گیرد در قالب تعریض و کنایه است و زبان او زبانی انتقادی است وطرف خطاب او یک جریان است یا صداقت و صمیمیتی مانند دوران شیخ شاه (ابو اسحاق) یا دوران تزویر وریا ورزی هایی مانند اقتدار امیر مبارزالدین را انعکاس می دهد.
«محتسب شیخ شد وفسق خود از یاد ببرد       قصه ی ماست که بر هر سر بازار بماند» (غزل 178بیت 4)
 به طوری که می توان گفت بسیاری از غزل های حافظ در راستای غزل های " اجتماعی - سیاسی " و انتقادی قرن حاضر است .
حافظ هنر کلامی خود را در ظروف زرینی به نام غزل به بشریت پیشکش کرده که تا گل در کنار خار می روید و مهر جهان افروز از کوه های پر غرور بر پهنه ی گیتی می تابد جوینده و خواهان دارد و روان را از گلخن خاک به افلاک می برد و از دایره ی زمان و چنبره ی مکان بیرون می آورد و چنان رویاهای شگفت انگیز را در روان زنده می کند که نه تنها جسم بلکه روح را به شور می افکند و این تنها هنر است در بیان مقصود با کلمه و کلام.
بیان مقصود  را به کلام در آوردن ، اندیشه است و وقتی هنرمندانه  با شور و عشق همراه شود حتی در روابط عادی و معاشرت های معمول نیز بسیار موثرتر است و در افواه به چرب زبانی و تر زبانی یا تیز زبانی معروف است .
حافظ هنرمندی ترزبان است که در میان مردم به ( لسان الغیب ) نامبردار است .  اوکه چند صباحی در کنارآب رکناباد و در میان کاغذ پاره هایی چند به سادگی و نشاط وقت خوش می کرده است ؛ اما ، از توان و کردار خود آگاه بوده ؛ یعنی ،  به اصطلاح " نیک بودی " خود را می دانسته چرا که گفته است
 «شکر شکن شوند همه طوطیان هند             زین قند پارسی که به بنگاله می رود »(غزل225بیت3)
یا می فرماید :
«حافظ چه طرفه شاخ نباتی است کلک تو       کش میوه دلپذیرتر از شهد و شکّر است » (غزل 39بیت 10)
آیا حافظ در این هنرورزی و رویای روان از زندگی جسمانی فارغ بوده است ؟ یا به قول زنده یاد ، استاد " زرین کوب " خود را به کوچه ی رندان زده ؟
« در روزگاری که شیراز شهر عرفان و زهد بود و این دو  با رندی و فتنه جویی پهلوانان وکلوها را درون باروهای کهنسال خویش بهم جمع آورده بود " سمت و سوی حافظ کدام می توانست باشد ؟ »( از کوچه رندان – زرین کوب )
حافظ نه تنها هنرمندی است که کلمه و کلام را در بیان مقصود خود به خدمت گرفته بلکه رندی است که هنرمندانه، زمان را نیز در خدمت خود و مقصود خود در آورده است.
حافظ عارف نیست و مشرب عرفانی و پیر طریقت ندارد ولی در سرایش عارفانه  از هر عارفی با معرفت تر است و رندانه" پیر مغان " را مراد و مرشد خود می داند .
«از آستان پیر مغان سر چرا کشیم          دولت در آن سرو گشایش در آن در است »(غزل 39 بیت 4)
حافظ منتقد اجتماعی روزگار خویش است اما رندانه با مصالح گویی ، ققنوس خیال را در اقیانوس بی کران هنر افکنده است و می سراید :
«حافظ تو ختم کن که هنر خود عیان شود                  با مدعی نزاع و محاکا چه حاجت است »  ( غزل 33 بیت 10 )
و یا می سراید
«حافظ غم دل با که بگویم که در این دور         جز جام نشاید که بود محرم رازم » ( غزل 334 بیت 9 )
و با ایهام تناسبی زیبا در واژه ی " دور " با " جام " و در معنی دیگر دوران با اشاره به روزگار خود ، خلق معنی کرده و گفته است که دوران مصلحت اندیشی و مسامحه با روزگار ( احتمالا دوران امیرمبارزالدین) است که سروده:
« آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است       با دوستان مروت با دشمنان مدارا » ( غزل 5 بیت 6 )
 و به سرخوشی و درون گرایی روی نهاده وگرنه دوره ی شکوه و اقتدار گذشته ( زمان شاه شیخ ابوالسحاق ) را در خاطر دارد که سروده:
«حافظ گمشده را با غمت ای یار عزیز          اتحادی است که در عهد قدیم افتاده ست »(غزل 36بیت9 )
و سرانجام از گردش روزگار و گذرعمردر این عالم گیتیک  دلگیر است :
« من ملک بودم فردوس برین جایم بود             آدم آورد در این دیر خراب آبادم » ( غزل 317بیت 3)
«حافظ مدار امید فرج از مدار چرخ                 دارد هزار عیب و ندارد تفضّلی » (غزل 465 بیت 7 )
       این بود شمه ای از هنرمندی حافظ و رندانگی او در بیان مقصود و گذر عمر . اما ، با وجود این همه شارحان و مفسران و منتقدان آثار او هنوز هم معلوم نیست حافظ فرزند که بوده ؟ فقیر بوده یا متمول ؟مذهب او یابهتر است بگوییم  دین او چه بوده است ؟آیا شرب خمر داشته یا خیر وهزاران آیاهای دیگر.
البته کسانی بدون سند معتبر و با حدس و گمان و برداشت از بعضی ابیات به چنین پرسش هایی پاسخ داده اند ونام پدر ومادر وهمسر وفرزند برایش ترسیم کرده ولی هیچ کدام مستند ومعتبر نیست و بزرگان حافظ شناس هنوز با اطمینان در این موارد نظری ابراز نکرده اند و همین ابهام ها وایهام گویی هاست که بزرگی ومانایی حافظ را رقم می زند.
«راز حافظ بعد از این ناگفته ماند                 ای دریغا ! رازداران یاد باد ! » (   103بیت 6 )