اتحاد خبر ـ امید دهقانی: یکی از شاخصه‌های اصلی دست‌یابی به رشد اقتصادی پایدار در مناطق مختلف کشور، شناسایی و توسعه ظرفیت‌های اقتصادی این مناطق و بکارگیری آنها در زمینه‌های مختلف اقتصادی از قبیل ایجاد طرح‌های کلان و خرد اقتصادی و اشتغال زایی در این زمینه است. در این رابطه اما استان‌های جنوبی کشور بخصوص بوشهر، ظرفیت‌های بی بدیلی را به جهت عرضه به بازار اقتصادی دارند. ظرفیت‌هایی که از اعماق خلیج‌فارس شروع می‌شود و تا بلندای نخل‌های استان ادامه پیدا می‌کند. صنایع عظیم نفت و گاز و پتانسیل‌های دریایی و زمین‌های حاصل‌خیز بوشهر مکان بسیار مناسبی را برای ایجاد بسترهای مناسب توسعه پایدار اقتصادی مهیا کرده است.
در این میان اما رشد پرسرعت صنایع نفت و گاز در استان بوشهر و بی‌توجهی به سایر ظرفیت‌های استان باعث شده است تا بازارهایی نظیر بازارهای کشاورزی نتوانند آنطور که شایسته است، عرضه کنندگان خود را ارضا کند و این بازار هر ساله رکودهای کمرشکنی را در درون خود تجربه کرده است. از طرف دیگر این استان با وجود اینکه ظرفیتهای زیادی را در خود به جهت اجرای طرحهایی که توان تغییر در ساختارهای اقتصادی (و به تبع آن ساختارهای اجتماعی- فرهنگی) را دارد، اما متاسفانه به دلیل نبود شناخت کافی، مدیریت منسجم و حتی نبود دانش کافی در این زمینه تا کنون شاهد اجرای چنین طرح‌هایی نبودهایم.
با وجود این اما در طول چند مدت گذشته زمزمههای اجرای طرحی به گوش میرسد که میتواند انتظار چند ساله مردم استان برای تحول در اقتصاد استان را به پایان برساند. طرحی که در صورت موفقیت در اجرا میتواند اثرات مطلوب و بی بدیلی را در زندگی مردم استان داشته باشد. طرح منطقه آزاد بوشهر با وجود اینکه تا کنون فراز و نشیب های فراوانی را به خود دیده است، اما به جرات میتوان گفت که یکی از مهمترین طرحهای توسعهای استان در چند سال گذشته است.
چرا منطقه آزاد بوشهر مهم است؟
پاسخ به این پرسش در ابتدا شاید ساده به نظر برسد. اما در حقیقت بدون در نظر گرفتن همه جوانب این طرح نمیتوان پاسخی آنطور که شایسته است را به این پرسش داد. امری که متاسفانه تا کنون در مورد منطقه آزاد بوشهر اتفاق افتاده است و بیشتر تحلیلهایی که تا کنون به رشته تحریر درآمده است تنها جوانب اقتصادی و سیاسی این طرح را در نظر گرفته است، در صورتی که در طرف دیگر بخش بسیار مهم دیگری نظیر اثرات اجتماعی و فرهنگی این طرح قرار دارد و این دو بخش از بسیاری جهات حائز اهمیتتر از جنبههای اقتصادی ـ سیاسی است و از همین رو این مقاله سعی دارد که توجه خود را بیشتر بر جنبه‌هایی از این طرح معطوف کند که تاکنون مغفول مانده است.
یکی از اهداف اصلی توسعه مناطق آزاد در کشورهایی نظیر ایران که اقتصاد آنها با اقتصاد جهانی فاصله بسیاری دارد و از سرعت و چابکی کافی برای رقابت با بازارهای جهانی برخوردار نیست ایجاد بستری مناسب در راستای ارتقای سهم کشور در این بازارها است. ایران با وجود اینکه به عنوان یکی از کشورهای عمده صادر کننده انرژی در جهان شناخته میشود تا کنون نتوانسته است به عضویت سازمان تجارت جهانی (WTO) درآید و در حالی که بالغ بر 120 کشور توانستهاند به عضویت این سازمان برسند ایران در کنار چند کشور توسعه نیافته دیگر نظیر عراق و لیبی از این قافله عقب مانده است. از همین رو ایجاد و توسعه مناطق آزاد و تلاش برای نزدیک کردن بازار ایران به بازارهای جهانی، به عنوان یکی از فاکتورهای اصلی قبول عضویت کشورها در این سازمان، میتواند نقش مثبت و مفیدی را در کمک به ایران برای رسیدن به این خواسته خود داشته باشد. از طرف دیگر چون که این سازمان اساس کار خود را بر اقتصاد لیبرالیسم بنا نهاده است و یکی از تزهای اصلی این ساختار اقتصادی، توسعه اقتصادی در کنار اصلاحات اجتماعیست1، عضویت در سازمان تجارت جهانی، به عنوان سازمانی که علاوه بر توسعه ساختارهای اقتصادی به توسعه ساختارهای فرهنگی-اجتماعی مرتبط با این حوزه نیز توجه دارد میتواند برای مردم کشور پیامدهای قابل قبولی را داشته باشد. در حال حاضر اهداف اصلی سازمان تجارت جهانی را میتوان در مواردی نظیر: ارتقای سطح زندگی، دستیابی به منابع توسعه پایدار و همچنین رعایت استانداردهای خاص محیط زیستی و مواردی دیگر خلاصه کرد2.
از طرف دیگر در سطح محلی و منطقه‌ای نیز منطقه آزاد بوشهر میتواند وجهه استان بوشهر را از یک استان «فسیلی» به یک استان تجاری تغییر دهد، چراکه منطقه آزاد بوشهر توان ایجاد توازن در زیر ساختهای اقتصادی و حل مشکلات اساسی موجود در نقاط مختلف استان و بخصوص روستاها را دارد که در ادامه بحث به آن خواهیم پرداخت.
همچنین منطقه آزاد بوشهر توان این را دارد که به یکی از دغدغههای اصلی مردم و مسئولان بوشهری یعنی رسیدن به توسعه پایدار پاسخ دهد. به عبارت دیگر این طرح توان این را دارد که بر خلاف بسیاری از طرحهای اقتصادی دیگر در تک تک اِلمانهای اقتصادی استان تغییر ایجاد کند و این بدان معناست که با ورود حجم عظیمی از جمعیت متخصص و بیکار استان به این منطقه و بهبود وضع معیشتی این افراد در کنار استفاده از تکنولوژی و فناوریهای به روزتر می‌توان این امید را داشت که ساختارهای آموزشی استان و حتی سبک زندگی مردم استان در خود تغییرات قابل ملاحظهای را ببیند.
منطقه آزاد بوشهر و حل مشکل حاشیه نشینی و ناهنجاریهای شهری
حاشیه‌ نشینی را می توان پدیدهای توصیف کرد که با اسکان غیررسمی و بدون مجوّز گروه بزرگی از مردم در مکانی در کناره شهرها ایجاد می‌شود. این پدیده در کشور پدیده نوظهوری نیست و از سالیان گذشته در ابتدا با رشد سریع جمعیت و پس از آن با مشکلات اقتصادی فراوان پیشآمده در کشور شاهد اوج گرفتن این پدیده در کشور و بخصوص در جوار کلان شهرها بودهایم. این پدیده در کشور بحدی جدی است که سایت خبری وابسته به اداره تامین اجتماعی کشور خبر از جمعیت 15 میلیونی حاشیه نشین در کشور میدهد3.
امروزه بر هیچکس مشکلات ناشی از حاشیه نشینی در کشور پوشیده نیست که از جمله آنها میتوان به آمار 80 درصدی قتلهای موجود در کشور در این مناطق اشاره کرد4 . همچنین چندی قبل نیز رییس سازمان زندانهای کشور خبر از این داد که حدود 75 درصد از زندانیان کشور افراد ساکن در مناطق حاشیه نشین هستند5. از طرف دیگر از جمله مشکلات اساسی دیگر موجود در این مناطق می توان به مشکلات ناهنجاری های اجتماعی و همچنین نبود هویت شهرنشینی اشاره کرد که همین امر سبب می شود افراد حاضر در این مناطق با نوعی بحران هویتی مواجه شوند و عواملی نظیر بیکاری، کمبود امکانات بهداشتی و نبود امنیت باعث تشدید این پدیده می‌شوند.
این پدیده اما در استان بوشهر پدیده نوظهوری است و بنا به گزارشاتی که در این باره منتشر شده است در اطراف شهرهای پرجمعیت و صنعتی استان مناطق حاشیه نشین در اطراف آنها در حال گسنرش است و تجربه نشان داده است که در صورتی که راهکارهای مناسبی برای مهار آن صورت نگیرد، در آیندهای نچندان دور باید شاهد گسترش ناامنی و بزهکاری در این مناطق باشیم و این خود زنگ خطر بزرگی برای مسوولان استانی است. اما در این میان منطقه آزاد بوشهر با توان جذب نیروی کار بالایی که در خود دارد میتواند چند نقش اساسی را در راستای جلوگیری از گسترش این معضل بازی کند که به ترتیب میتوان آنها را این چنین برشمرد: جذب تخصصهای موجود در این مناطق و کمک به بهبود وضع معیشتی افراد ساکن در این زمینه، ایجاد بسترهای مناسب اقتصادی در مناطقی که بیشتر حاشیه نشین‌ها از آنجا میآیند، نظیر روستاها، و جلوگیری از کوچ این افراد و در نهایت کمک به اصلاح الگوهای شهری و تاثیرات غیر مستقیم این الگوها بر افراد حاشیه نشین. از همین رو این طرح میتواند نقش مثبت و مفیدی را در حل یکی از اصلیترین معضلات اجتماعی استان داشته باشد.
منطقه آزاد بوشهر و توسعه روستایی
بحث توسعه روستایی(Rural Development)  به مانند حلقه گمشدهای در توسعه اقتصادی کشور خود را نمایان کرده است. توسعه روستایی به گسترش و بروز رسانی بسترهای اقتصاد روستایی، به عنوان بانیان اصلی تولید در کشور، در کنار حفظ فاکتورهای اصلی زندگی شهری تاکید دارد و در حالی که ذیل مفهوم شهری ما پدیدههای گستردهای نظیر شبکههای ارتباطی، موسیقی شهری، تکدیگری، آلودگی شهری، حمل و نقل شهری و مانند اینها جزو پدیدههاییست که جامعه شناسان با آن سروکار دارند6 تفاوتهای عمدهای را میتوان در شاخصهای زندگی روستایی پیدا کرد؛ چراکه جامعه روستایی به عنوان قشری که جمع زیادی از آنها را کشاورزان تشکیل میدهند هیچگاه نقش تعیین کنندهای را در تحولات سیاسی نداشتهاند و بیشتر از سوی گروهها و نیروهای شهری بسیج شده اند7  این جامعه بیشتر، بر خلاف جوامعه شهری، به تولید محصولات اساسی مورد نیاز کشور و حفظ بنیانهای اصیل فرهنگی کشور توجه دارد. از همین رو نیاز است تا در کنار توسعه و گسترش شهرنشینی به توسعه و گسترش زندگی روستایی نیز در بخشهای مجزا و بصورت تخصصی نیز پرداخته شود. امری که علاوه بر دانش و تخصص بسیار بالا برای تحقق نیاز به اختصاص اعتبارات فراوان دارد که با توجه به وعدههای فراوانی که تا کنون در این زمینه داده شده است به نظر میرسد که در شرایط فعلی تیم دولتی استان و کشور توان به انجام رساندن این طرح حیاتی استان را ندارد تا همچنان روستاهای استان با مشکل رشد منفی جمعیت و کوچ ساکنان خود دست و پنجه نرم کنند و فرهنگ و تولید استان هر دو تحت تاثیر این پدیده قرار گرفته بگیرد.
در این میان اما منطقه آزاد بوشهر ،در صورت تحقق موفق خود، میتواند به بخش کشاورزی استان و به تبع آن جامعه روستایی تحرک خوبی را بدهد و میتواند این انگیزه را به کشاورزان استان بدهد که به جای دلبستن به زندگی شهری و یا خرید محصولات کشاورزی به قیمت ناچیز دولتی به صادرات محصولات خود با قیمتی بسیار بیشتر از قیمت فعلی دل ببندند و این امر سبب ایجاد رقابت در بازارهای کشاورزی استان و در نهایت رونق این بازار میشود. این امر در نهایت به تثبیت جمعیت روستایی و ایجاد بسترهای مناسب برای آغاز توسعه روستایی میانجامد.
منطقه آزاد بوشهر و طبقه کارگر و طبقه متوسط شهر نشین
طبقه کارگر در ایران که تا حدودی ظهور خود را وابسته به ارتباط با دنیای بیرون و جریانات سیاسی در کشور میداند در کنار طبقه متوسط که با گسترش شهرنشینی و از زمان شروع فرآیند پهلوی شاهد گسترش خود بودهاند، هردو جزو طبقات مهم، گسترده و تاثیرگذار جامعه ما محسوب میشوند8 و در صورتی که بتوان در این دو طبقه تغییراتی را ایجاد کرد به طبع آن باید شاهد تغییر در سبک زندگی بخش گستردهای از جامعه باشیم. از همین رو چنانچه منطقه آزاد بوشهر بتواند بسترهای شغلی مناسبی را با استفاده از پروژههای «کاربر» به جای پروژههای «سرمایهبر» ایجاد کند؛ میتوان امید داشت که هم طبقه کارگر استان و هم طبقه متوسط که شامل معلمان، کارمندان، رانندگان و مانند اینهاست تغییراتی را هرچند محدود در زندگی خود مشاهده کنند.
نکتهای که در این میان لازم به گفتن است این است که چنانچه منطقه آزاد بوشهر نتواند با به روزرسانی فناوریهای موجود در خود و استفاده از تخصصهای مورد نیاز استان از خام فروشی دوری کند و تنها حاصلش فروش منابع خام استان، نظیر پروژههای عظیم نفتی و گازی، باشد، در عمل میتواند نتیجه معکوسی را بر زندگی اقشار مختلف داشته باشد. چراکه این اتفاق در گستره‌ی محلی میتواند تاثیراتی نظیر رکود در بخش تولید و انحراف مسیر سرمایهگذاری از این بخش را در پی داشته باشد9 .
منطقه آزاد بوشهر، به مثابه یک علامت سوال
نکته دیگری که در ارتباط با مناطق آزاد تجاری نباید از یاد برد که چون یکی از اهداف اصلی این مناطق ایجاد بازارهای جدید برای کشور در سطح منطقهای و جهانی است، در عمل طرحهای کوچک قابلیت برآورده کردن چنین هدفی را ندارند و مناطق آزاد برای رسیدن به موفقیت کامل نیاز به سرمایهگذاریهای کلان و همچنین داشتن روابط اقتصادی و سیاسی قوی در ارتباط با دیگران است. از طرف دیگر این مناطق نیاز به داشتن ساختاری بوروکراتیک هستند که در جهت تسریع امور تجاری گام بردارد که در آن فساد اقتصادی و تورم کارمند به پایین ترین حد خود میرسد. با همه این اوصاف و با توجه به اینکه تعداد قابل توجهی از مناطق آزاد در جهان به دلیل نداشتن همچنین ساختاری با شکست مواجه شدهاند موفقیت منطقه آزاد در بوشهر در دید بسیاری از افراد با شک و تردید مواجه شده است.
چراکه خود ناگفته پیداست که ایجاد منطقه آزادی موفق در کشوری که تقریبا تمام مناطق آزاد ایجاد شده در آن با شکست مواجه شدهاند و در عمل به دروازهای برای ورود کالاهای غیر ضروری به کشور تبدیل شدهاند کاری بسیار دشوار و سخت مینماید. از همین رو نیاز است تا مدیران استانی در هر زمانی که قصد به سرانجام رساندن این طرح را داشتند به این نکته توجه کنند که در صورت شکست طرح منطقه آزاد لطمات جبران ناپذیری به اقتصاد استان وارد میشود و تمام امیدهای موجود برای بهبود در ساختارای اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی از بین خواهد رفت.
از طرف دیگر این منطقه باید به گونهای طراحی شود تا توان پاسخگویی به سیل جمعیتی که برای کار وارد ای منطقه میشوند را داشته باشد و از هر نظر بتواند آنها را تامین کند و در صورتی که این فاکتور مهم به دلایل مختلف در نظر گرفته نشود، میتوان بندر بوشهر را شهری تصور کرد که جوانان آن باید با گرانی افسار گسیخته و کمبود نیازهای اساسی دست و پنجه نرم کنند و این امر به مانند تیر خلاصی برای بهبود وضع معیشتی قشر متوسط و کارگر این شهر است.

منابع مورد استفاده:
1-    تاریخ عقاید اقتصادی- دکتر فریدون تفضلی- ص 141
2-    فرارو- پیامدهای مثبت و منفی الحاق ایران به WTO
3-    تامین 24- 20 درصد از جمعیت ایران حاشیه نشین هستند
4-    خبرگزاری مهر-حاشیه نشینی ناشی از مهاجرت بی رویه است
5-    خبرگزاری ایرنا- 75 درصد زندانیان حاشیه نشین هستند
6-    جامعه شناسی شهر-یانکل فیالکوف- فصل اول
7-    دیبچه‌ای بر جامعه شناسی سیاسی ایران- دکتر حسین بشیریه- صفحه 22
8-    همان-ص 24-26
9-    خبرگزاری فارس- بیماری هلندی در اقتصاد ایران/س