*  پرستوهای دريايی
 پرستوهای دریایی خانواده مهمی از پرندگان آبزی هستند که زندگی اجتماعی داشته و به شکل کلنی و دسته جمعی در جمعیتهای بالغ بر چند هزار قطعه ای زندگی می‌کنند. پرستوهای دريايی از جهت مورفولوژی با کاکايی‌ها  تفاوت دارند. آنهاکوچک‌ترند، بدنشان باريک و درازتر و دم دوشاخه است. پاها خيلی کوتاهند. با اشکال راه می‌روند. در مقابل، پروازشان خاص و استادانه است. برای صيد ماهی درجا بال می‌زنند و با بال‌های نيمه بسته سر به پايين به داخل آب شيرجه می‌روند. بعضی از پرستوهای دريايی، قورباغه، سوسمار و حشره نيز صيد می‌کنند. رنگ‌هايشان اغلب سفيد، سياه و خاکستری است.
   پرستوهای دريايی منطقه خليج فارس که اندميک شمال غرب اقيانوس هند هستند به صورت کلنی در جزاير خليج فارس زاد آوری می‌کنند. نگاهی به منابع نشان می‌دهد که متاسفانه بواسطه از بين بردن زيستگاه و کاهش امنيت که بدنبال گسترش فعاليت‌های انسانی بويژه نفتی و نظامی حادث شده است، اين جزاير شرايط زيستگاهی خود را برای زاد‌آوری اینگونه پرندگان از دست داده‌اند. در این میان برخی از جزایر خوشبختانه با توجه به شرایط جغرافیایی و محیطی با چالش کمتری روبرو بوده اند.

جزيره نخیلو در پارک ملی دیر- نخیلو استان بوشهر از مهمترین این جزایر است که بعنوان یکی از مناطق زاد‌آوری کلنی‌های پرستوهای دريايی است. اين پرندگان در اواخر بهار و اوايل تابستان شروع به جوجه¬آوری می‌کنند.

بررسی‌های ميدانی نشان داد که چهار گونه پرستوی دريايی کاکلی کوچک، پرستو دریایی کاکلی بزرگ، پرستوی دريايی پشت تيره(دودی) و پرستوی دريايی گونه سفيد در اين جزيره توليد مثل می‌کنند. متوسط جمعیت این پرندگان در جزیره نخیلودر سرشماری های چند سال أخیر قریب به صد هزار قطعه برآورد شده است که با توجه به مساحت 34 هکتاری جزیره آن را بعنوان یکی از کانونهای مهم جوجه آوری این پرندگان در خاورمیانه معرفی کرده است.

در حال حاضر علاوه بر این جزیره ، جزیره خان نیز یکی از برجسته ترین جزایر منطقه می باشد که بخصوص در موقعیت جزر چراگاه هزاران پرنده زمستان گذران بوده و قسمت کاملا جزیره ای آن محل مناسبی جهت زاد آورهای پرستوهای دریایی از جمله کاکلی کوچک و بزرگ و همچنین تعدادی ازپرستو دریایی خزری و پرستو دریایی نوک کلفت می باشد.دو پرنده أخیر، در استان بوشهرصرفا" در این جزیره جوجه آوری دارند .

پرستوهای دریایی در مناطقی که پوشش گياهی اندکی دارد بر روی ماسه تخم می‌گذارند. تخم‌گذاری آنها بيشتر در حاشيه‌های جزیره صورت می‌گيرد. اين عمل مصادف با تخم‌گذاری لاک‌پشتان دريايی (بخصوص لاک پشت نوک عقابی)در این جزیره نیز می باشد. سر وصدای زياد اين پرندگان به هنگام تخم‌گذاری و زاد‌آوری بسيار جلب توجه کننده است. عدم وجود سکنه در جزايرو دشمنان طبيعی از قبيل شغال و خدنگ سبب شده است که اين جزاير محل امنی برای تخم‌گذاری و جوجه‌آوری آنها ‌باشد. تنها عاملی طبيعی که می‌توانند باعث کاهش و از بين رفتن تخم پرستوها در این جزيره شود انسان است. چون هيچ گونه پستانداری در جزيره زندگی نمی‌کند و يا خزنده‌ای که بتواند از تخم آنها تغذيه کند تا به حال از جزيره گزارش نشده است. لذا با تدبير و چاره انديشی مناسب می‌توان از تردد انسان بويژه صيادان محلی در مکان‌های تخم‌گذاری هر دو گونه لاک‌پشت و پرستوهای دريايی جلوگيری نمود.
 از مهمترين و كليدي‌ترين مناطق زيستي پرندگان به‌خصوص پرندگان مهاجر ساحلي منطقه زادآوري آنها مي‌باشد كه به دليل فقدان نواحي تغذيه و امنيت زيستگاهي جمعيت انبوهي از آنها به عرصه‌ها و باريكه‌هاي محدودي كه مناسب مي‌باشند، روي آورده و در آنها به صورت متراكم تجمع مي‌يابند .

مناطق جوجه آوری پرندگان ودیگر وحوش بعنوان مناطق شاخص جهت کنترل روند پویایی جمعیت گونه ها محسوب شده و انعکاس دهنده شرایط مطلوب زیستگاهی هستند.

ایران با دارا بودن 105 سایت وناحیه مهم برای پرندگان بومی و مهاجر زمستان گذران و جوجه آور تابستانه رتبه اول را در منطقه داشته و بر این اساس مطالعه پیرامون مناطق کلیدی آن از جمله جزایر خلیج فارس حائز اهمیت بوده و مطالعات جوجه آوری روی آنها می تواند برای شناسایی فاکتورهای موثر بر موقعیت تولید مثلی و تعیین روند جمعیتی و برنامه های حفاظتی و مدیریتی گونه های   جوجه آور در طولانی مدت حائز اهمیت باشد . 

جزاير خليج‌فارس بخصوص جزاير غير مسكوني آن يكي از مهمترين مناطق زادآوري پرندگان مهاجر ساحلي بوده كه به واسطه قرارگرفتن در آبهاي كم‌عمق و سرشار از مواد غذايي خليج‌فارس ارزش فزاينده‌اي يافته‌اند.
  امروزه اين زيستگاهها كه از لحاظ اكولوژيك مناطق بسيار آسيب‌پذيري مي‌باشند به شدت در معرض تجاوزات انساني ، فشار توسعه و خطرات ناشي از آلودگي نفتي قرار گرفته‌اند.اين جزاير به‌عنوان مهمترين زيستگاههاي پرندگان مهاجر از دهها سال قبل تاكنون بي‌وقفه تغيير يافته‌اند و رشد اين تغيير در سالهاي اخير بسيار سريع بوده است. جزاير خارك ، كيش ، لاوان و سيري از جمله مناطقي هستند كه امروزه ديگر از لحاظ زيستگاهي و طبيعي جذابيت خاصي براي پرندگان ندارند و چه بسا در صورت ادامه اين روند در جزاير باقيمانده نيز شاهد حوادث مشابه باشيم.
  جزاير چهارگانه منطقه حفاظت شده‌مند در استان بوشهر ازجمله اين مناطق مهم مي‌باشند كه همه ساله دههاهزار پرنده مهاجر از انواع مختلف جهت تخم‌گذاري و جوجه‌آوري به آنها پناه مي‌آورند.

عليرغم ارزش بالاي اين جزاير جهت زادآوري پرندگان مهاجر و لاك‌پشتهاي دريايي ، متأسفانه تاکنون مطالعات بسيار ناچيزي در اين مورد صورت گرفته و عدم آگاهي و شناخت كافي از جزاير، روند حفاظتي آنها را محدود نموده است.
 استان بوشهر به دليل دارا بودن زيستگاههاي متفاوت،‌ تنوع كم‌نظيري از گونه‌هاي گياهي و جانوري را در خود جاي داده ، لذا جهت حفظ و حراست از اين ذخاير ارزشمند قسمتي از اراضي اين استان تحت حفاظت سازمان حفاظت محيط زيست قرار گرفته است..
  مناطق تحت مديريت سازمان در اين استان شامل پارك ملي دريايي  ناي‌بند، پارک ملی دریایی دیر- نخیلو،پناهگاه حيات‌وحش خارك ،  مناطق حفاظت شده حله و مند ،اثر طبیعی ملی خاركو ، اثر طبیعی ملی کوه نمک مي‌باشند كه با مساحتي درحدود 155 هزار هكتار ، 5/6 درصد از سطح استان را پوشش مي‌دهد. منطقه حفاظت شده مند و پارک ملی دیر- نخیلودر مجاورت آن با مساحت مجموع بیش از  51 هزار هكتار منطقه‌اي شامل جلگه‌اي و كويري ودریایی است كه در بخش بردخون از توابع دير واقع شده وقسمت خشکی  آن زيستگاه اصلي آهو در استان بوشهر به‌شمار مي‌رود.

اين منطقه اولین بار از سال 1355 به‌عنوان منطقه شده تحت مديريت اداره كل حفاظت محيط زيست استان بوشهر قرار گرفته است. در مرز غربي منطقه و در حاشيه سواحل خليج‌فارس جزايري قرار دارند كه به جزاير چهارگانه معروف مي‌باشند. اين جزاير و آبهاي اطراف آنها كه بخش قابل توجهي از این دو منطقه را تشكيل مي‌دهند زيستگاه با ارزشي جهت تخم‌گذاري و جوجه‌آوري پرندگان و لاك‌پشتهاي دريايي محسوب مي‌گردند.جزیره خان در محدوده منطقه حفاظت شده مند و جزایر سه گانه نخیلو، ام الگرم و تهمادون در محدوده پارک ملی دیر- نخیلو واقع هستند.
 در چند سال گذشته اقدامات مناسبی از جمله مطالعات مقطعی اکولوژیک و بیولوژیک این پرندگان و همچنین حلقه گذاری این پرندگان جهت تعیین مسیر مهاجرت و شناسایی ویژگیهای زیستی آنها صورت گرفته است، لیکن مطالعات مستمر و بیشتر در خصوص این پرندگان و إعمال مقررات و راهبردهای اجرایی جهت به حداقل رسیدن چالشهای کنونی حفاظت از آنها ضروری می باشد  
*لاک‌پشت‌های دريايی:

  لاک‌پشت¬های دريايی به عنوان گروهی از جانوران که معرف بخش قديمی و متفاوت تنوع زيستی جهان به شمار می‌روند، محسوب می‌شوند. لاک‌پشت‌های دريايی جزء موجوداتی با قدمت 200 ميليون ساله بوده که از آن زمان (عصر دايناسورها) تا حال توانسته¬اند با سازگاري‌هايی که با شرايط مختلف محيطی پيدا می‌کنند به زيست خود ادامه دهند. در طول قرن‌های 18 و 19 لاک‌پشت‌های دريايی بسيار فراوان بودند و جمعيت آنها به ميليون‌ها عدد بالغ می‌شد. اما در چند صده گذشته قدرت حفظ تعداد و جمعيت آنها با شکار يا صيد عمدی يا اتفاقی، تخريب زيستگاه‌ها و مناطق تخم‌گذاری وتغذيه‌ای و به خصوص در اين اواخر با ايجاد آلودگی ، سلب شده است.

متأسفانه در حال حاضر جمعيت‌های انگشت شماری از آنها مصون از تاثير باقی مانده‌اند وبيشتر جمعيت‌های لاک‌پشتان دريايی به طور جدی رو به کاهش گذاشته و بسياری نيز منقرض شده‌اند.
براساس گزارش¬های موجود از 5 گونه لاک‌‌پشت مشاهده شده در سواحل خليج فارس تنها دو گونه لاک‌پشت عقابی و سبز  در سواحل و جزاير منطقه تخم‌ريزی می‌کنند. اما گزارشات أخير نشان می‌دهند که لاک‌پشت عقابی در حال حاضر تنها گونه‌ای است که در سواحل جزيره‌ای جنوب ايران بصورت گسترده ترتخم‌گذاری می‌کند.
در طول سواحل و جزاير مختلف استان بوشهر لاكپشت دريايي سبز Chelonia mydas  و لاكپشت دريايي  نوك عقابي Eretmochelys imbricata  ديده مي شوند ولي در جزاير مند لاكپشتان نوك عقابي بعنوان گونه غالب لانه سازي و تخمگذاري مي كنند و تخمگذاري گونه سبز بصورت موردي مشاهده شده است.
 عمدتا در استان بوشهر در گذشته سواحل خليج نای بند، جزاير سه گانه منطقه مند (نخيلو، تهمادون و ام الگرم)، سواحل خور زيارت در شمال آن خور ، اکثر سواحل ماسه‌ای غرب کوه مند، سواحل هليله در جنوب شرقی، سواحل جزيره شيف، سواحل بينک در شمال بندر گناوه و جزاير خارک و خارکو محل تخم‌گذاری لاک‌پشت‌های دريايی بوده است.ماده¬ها در فواصل چند سال يکبار لانه سازی کرده و به دفعات تخم‌گذاری می‌کنند و 100 عدد تخم می‌گذارند. بعد از 60-50 روز دوره رسيدگی تخم، نوزادان از تخم خارج شده و راهی دريا می‌شوند.
  بچه لاک‌پشت¬ها معمولاً در طول بعد از ظهر يا صبح زود که دمای هوا و سطح خاک کم می‌شود از زير ماسه خارج می‌شوند و به جز موارد اندکی که به خاطر سبکی وزن و شکل زمين بر‌گردانده يا منحرف می‌شوند‌، شروع به حرکت به سمت دريا می‌کنند. در طول مدت کوتاه مسير لانه تا دريا، طمعه شکارچيان متعددی مثل خرچنگ‌ها و پرندگان می‌شوند. نوزادان خيلی فعال بوده وبه ندرت می‌ايستند.

حتی وقتی که وارد آب می‌شوند مستقيماً در جهات مختلف ساحل شنا می‌کنند. نوزادان و لاکپشت‌های کمی بزرگتر وابسته به توده‌های بزرگ علف‌های دريايی شناور در درياهای آزاد يافت شده‌اند. در اين محل‌ها آنها ظاهراً می‌توانند غذا و پناهگاه پيدا کنند.

ادامه مرحله شناوری (Pelagic phase) هنوز شناخته نشده است.

ابتدا چنين تصور می‌شد که اين مرحله 2-1 ماه طول می‌کشد ولی در حال حاضر به نظر می‌رسد نياز به سال‌های زيادی (به احتمال چند دهه) دارد. اين لاک‌پشت‌های جوان مناطقی را برای اقامت خود تعيين و در آنجا رشد وتغذيه می‌کنند. 
با توجه به کاهش چشمگير جمعيت¬ های لاک‌پشتان دريايی مکان‌های تخم‌ريزی آنها در اين مناطق اهميت بسزايی دارد.
ارزش حفاظتي لاک¬ پشت¬هاي دريايي
  لاک‌پشت دريايی ، از گونه¬های در معرض خطر انقراض محسوب می‌شوند. گونه در خطر معرض انقراض گونه¬ای است که در حال نابود شدن بوده و يا در صورت استمرار عوامل مخرب ادامه بقای آنها حداقل است.

اين تعريف کليه گونه¬هايی که جمعيت آنها به حد بحرانی رسيده يا زيستگاه¬های آنها به طور بسيار شديد کاهش يافته است را شامل می‌شود. عوامل متعددی از جمله تجارت بين المللی لاک و ساير فر‌آورده‌های حاصل از لاک‌پشت دريايی، مصارف بومی از جمله صيد جهت استفاده از گوشت، تخم و ساير اجزا و تخريب زيستگاه‌ها و سواحل محل تخم‌گذاری لاک‌پشت‌های دريايی به خصوص لاک‌پشت دريايی عقابی باعث شده جمعیت آنها به شدت کاهش يابد به طوری که در حال حاضر لاک‌پشت دريايی عقابی دومين لاک‌پشت دريايی در معرض انقراض محسوب می‌گردد.حفظ نسل و تداوم بقای لاک¬پشت‌های دريايی تنها از طريق اعمال مديريت صحيح بر ذخاير آنها ميسر است و مديريت صحيح ذخاير نيز مستلزم جمع‌آوری اطلاعات دقيق وکافی در مورد وضعيت زيستی اين جانوران می‌باشد.
 از عوامل بروز خطر انقراض لاک‌پشت‌های دريايی، کندی چرخه حيات، موفقيت کم در زاد‌آوری و سرعت عمل انسان در تخريب زيستگاه‌ها و صيد آنها است. ميزان بهره‌برداری انسان از لاک‌پشت‌های دريايی بسيار بيشتر از قدرت توليد مثلی آنها است. اين عوامل به همراه تخريب سريع زيستگاه‌ها مهمترين عامل نابودی لاکپشت‌های دريايی را تشکيل می‌دهند و اگر قرار باشد که بقای دريايی استمرار داشته باشد، در اين مورد بايد چاره انديشی گردد. لاكپشتان دريايي بعنوان يكي از شاخص هاي سلامت اكوسيستم دريايي محسوب مي شوند و جمعيت آنها در صورتيكه تدابير حفاظتي صورت نگيرد در سطح جهان در معرض خطر انقراض خواهد بود.
 دو گونه لاک‌پشت عقابي و لاک‌پشت سبز بزرگ  که زندگي کاملاً دريايي دارند، در آب‌هاي گرم و نيمه گرم بيشتر نقاط جهان و از جمله خليج فارس و درياي عمان پراکنش دارند. هر دو گونه لاک¬پشت در فهرست IUCN و CITES جز گونه‌هاي تحت حفاظت اعلام شده‌اند. لاک¬پشت عقابي در فهرست IUCN بصورت CR (بطور بحراني در خطر انقراض) گزارش شده و CITES (کنوانسيون تجارت گونه¬هاي در خطر انقراض جهاني) آن را در ضميمه I قرار داده است. لاک¬پشت سبز نيز در فهرست IUCN بصورت NTيا در شرف تهديد و ضميمه I  در CITES طبقه‌بندي شده است. بنابراين تمرکز بیشتر بر وضعيت حفاظتي آنها  با توجه به کاهش چشمگير جمعيت‌هاي لاک‌پشتان دريايي در سال‌هاي أخيرو تخریب مکان‌هاي تخم‌ريزي آنها در اين مناطق، اهميت بسزايي دارد.
  بررسي منابع نشان مي‌دهد که لاک‌پشتان دريايي در دو صده پيش از اين در همه آب‌هاي اقيانوس‌ها در جمعيت‌هاي ميليوني وجود داشته‌اند اما تعداد آنها در اثر صيد بي رويه، تخريب زيستگاه‌هاي نسل‌آوري و آلودگي‌هاي درياها بشدت رو به کاهش گذاشته است. تمام لاک‌پشت‌های دريايي ار ارزش تجاري بالايي برخوردارند.

لاک‌پشت سبز به خاطر گوشت و لاک‌پشت عقابي به خاطر لاک شفاف مورد صيد بي رويه قرار مي‌گيرند اما اهميت آنها در ميان کشورها و در سطح محلي به شدت متغيير است.

در برخي مناطق تخم آنها نيز مورد استفاده مردم محلي قرار مي‌گيرد و از عوامل مهم تاثير‌گذار در کاهش جمعيت آنها است.  نوزادان آنها در مرحله خروج از تخم و بازگشت به دريا تلفات زيادي از طريق صيادان وفعاليت‌هاي صيادي مانند تورهاي صيادي را متحمل مي‌شوند.

دوره توليد مثلی لاک پشت‌های دريايی به گونه‌ای است که مدت زمان زيادی طول می‌کشد تا يک فرد جديد و بالغ به جمعيت موجود اضافه شود.
  به نظر می‌رسد ايجاد يک مکان مناسب برای ادامه وتدوام تخم‌گذاری لاک‌پشتان دريايی در اين جزاير با توجه به اينکه خالی از سکنه می باشند و ساير دشمنان طبيعی آن مثل شغال و موش خرما در اين جزيره زندگی نمی‌کنند ، می‌تواند کمک قابل توجهی به حفاظت از نسل اين گونه کند. دماغه جنوبي این جزاير با مشخصات خاصی که دارد برای اين مکان بسيار مناسب بنظر می‌رسد.

گسترش بخش ماسه‌ای و فنس کشی برای ممانعت از تردد ماهي‌گيران و صيادهای محلی به اين بخش بسيار ضروری است. چرا که با توجه به سطح ماسه‌ای قابل توجه آن و ديد مناسب دماغه به هنگام شب بسياری از صيادان در اين دماغه به استراحت می‌پردازند. همين امر سبب گرديده است که بسياری از لاک‌پشتان که برای تخم‌ريزی به ساحل می‌آيند منصرف شده و برگردند.
جالب توجه است بدانيم که لاک‌پشتان دريايي حدود سه هزار کيلومتر بين مناطق زاد‌آوري و تغذيه را طي سفري پر ماجرا و حيرت آور طي مي‌کنند. شروع تخم گذاري ماده¬ها بين 30 تا 50 سالگي است و فاصله زماني بين دونوبت تخم¬گذاري 2تا4 سال است. تخم گذاري تا 70 سالگي ادامه مي يابد. از هر 10 نوزاد 2تا3 لاکپشت شانس رسيدن به سن بلوغ راپيدا مي کنند.
  عوامل تهديد كننده لاكپشتان دريايي- فعاليتهاي صيد و صيادي- زباله هاي موجود در سواحل و دريا- جمع آوري تخم ها جهت تغذيه- تلف شدن و صيد بچه لاكپشتان- تخريب زيستگاهها-  تردد انسان در سواحل و دريا- آلودگي هاي شيميايي و نفتي،- فعاليتهاي نظامي- شكار جهت تغذيه از گوشت لاكپشتان- تهيه ،محصولات زينتي از لاك لاكپشتان دريايي- بيماريها می باشد.از اين رو حفاظت آنها امروزه بيشتر برروي مناطق تخمگذاري متمرکز شده است. اما "استراتژي نوين حفاظت ومديريت لاک‌پشتان دريايي" در صورت تداوم اين شيوه کاهش جمعيت آنها هيچگونه شانسي را براي بقا اين گونه‌ها پيش‌بيني نمي‌کند.

اين استراتژي که بوسيله اعضاء گروه متخصصين لاک‌پشتان دريايي و برخي از اعضاء کميسيون بقاء گونه‌هاي اتحاديه جهاني حفاظت منابع طبيعي‌تدوين شده است، حفاظت لاک‌پشتان را در 9 راهبرد موازي زير مد نظر قرار داده است:
1- پژوهش و نظارت پيوسته
2- مديريت يکپارچه براي جمعيت‌هاي لاک‌پشتان دريايي
3- ظرفيت‌سازي و ارتقاء سطح توانمندي براي حفاظت و پژوهش و مديريت
4- تنوير افکار عمومي، اطلاعات و آموزش
5- مشارکت مردمي در حفاظت
6- همکاري‌هاي منطقه‌اي و جهاني
7- ارزشيابي وضع موجود لاک‌پشتان
8- تامين منابع مالي براي حفاظت
9- اقدامات گروه متخصصين لاک‌پشتان دريايي IUCN
  خوشبختانه طی دهه گذشته ضمن علامتگذاری تعداد زیادی از لاکپشتان نوک عقابی در جزایر منطقه مند، مطالعاتی بر روی مشخصات لانه گزینی آنها در این جزایر و همچنین اجرای طرح هچری سایت جهت انتقال لانه های در معرض آسیب توسط جزر و مد به نقاط امن تر انجام شده است. با این وجود ضروری است مطالعات و اقدامات بیشتری جهت حفاظت از این گونه مهم زیستی صورت گیرد./ب

حسین دلشب-مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر