ذوالفقار دانشی: کارشناسان تقویم و مورخان برای تطبیق تقویم شمسی و قمری از روش‌های مختلفی استفاده می‌کنند. عموم مورخان برای این کار از «تقویم قمری قراردادی» استفاده می‌کنند. در این تقویم، ماه‌های قمری یکی در میان ۲۹ و ۳۰ روزه فرض می‌شود و به همین دلیل می‌توان با حساب‌وکتابی ساده، محدوده تاریخ موردنظر را با خطای چند روز به دست آورد. (تا ۴ روز خطا)

روش دقیق‌تر برای تطبیق تقویم شمسی و قمری، محاسبه تعداد روزهای گذشته از واقعه تاریخ قمری نسبت به یک تاریخ مرجع و تبدیل آن به معادل زمانی در تقویم شمسی است. تا پیش از اختراع ماشین‌حساب و کامپیوتر، این روش به خاطر محاسبات ریاضی مفصلش کار دشواری بود و کمتر کسی حاضر به انجام آن می‌شد؛ اما امروزه حتی به کمک نرم‌افزارهای ساده‌ای مثل اکسل می‌توان این محاسبات و حتی محاسبات دقیق‌تر و پیچیده‌تری مانند زمان تحویل سال را طی چند دقیقه انجام داد.

برای تطبیق تقویم قمری به شمسی به این روش معمولا از تاریخ مرجع ۱/۱/۱ هجری قمری استفاده می‌شود؛ اما اگر تاریخ روز را به‌عنوان مرجع درنظر بگیرید (مثلاً چهارشنبه ۱۳ خرداد ۱۳۹۴ هجری شمسی مقارن با ۱۵ شعبان ۱۴۳۶ هجری قمری) و رو به عقب حرکت کنید هم به پاسخ درست خواهید رسید.

در مورد محاسبات بر اساس مبدأ تاریخ هجری باید به این نکته توجه کرد که ۱/۱/۱ هجری قمری بر ۱/۱/۱ هجری شمسی منطبق نیست! هجرت پیامبر اسلام در سال سیزدهم پس از بعثت (۵۳ پس از عام‌الفیل) اتفاق افتاد، اما تقویم هجری قمری سال‌ها بعد و در زمان خلیفه دوم تنظیم و قرار شد که مبدأ آن اول محرم سال هجرت باشد. محاسبات ریاضی نشان می‌دهد که مبدأ تقویم هجری قمری یعنی اول محرم‌الحرام سال اول هجری قمری مقارن با روز جمعه ۲۷ تیر سال اول هجری شمسی است.

برای آن‌که بتوانید محاسبات خود را خودتان هم انجام دهید، کافی است از طول متوسط ماه قمری، سال قمری و سال شمسی استفاده کنید.
متوسط ماه قمری = ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۳ ثانیه = ۲۹٫۵۳۰۵۸۹ روز
متوسط سال قمری = ۱۲ ماه قمری = ۳۵۴ روز و ۸ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۳۵ ثانیه = ۳۵۴٫۳۶۷۰۶۸ روز
متوسط سال شمسی = ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۵ ثانیه = ۳۶۵٫۲۴۲۱۹۸ روز

با همین روش می‌توان حساب کرد عاشورای حسینی در تاریخ ۱۰ محرم سال ۶۱ هجری قمری مقارن با سه‌شنبه ۲۰ مهر سال ۵۹ هجری شمسی اتفاق افتاد؛ یا بعثت پیامبر اسلام ۲۷ رجب سال ۴۰ پس از عام‌الفیل (۱۳ سال قمری قبل از هجرت) مقارن بود با یک‌شنبه ۱۷ تیر ۱۲ سال شمسی قبل از هجرت.

با همین روش، میلاد امام زمان (عج) که طبق روایات در روز جمعه ۱۵ شعبان ۲۵۵ هجری قمری اتفاق افتاده، مقارن خواهد بود با روز جمعه ۱۱ مرداد سال ۲۴۸ هجری شمسی و امروز ۱۱۴۵ سال و ۱۰ ماه و یک هفته از آن تاریخ می‌گذرد.

محاسبات هم‌چنین نشان می‌دهد که بعد از گذشت ۱۶۸، ۴۰۳، ۵۷۱، ۸۰۶، ۹۷۴، ۱۲۰۹ و ۱۳۷۷ سال قمری، دو تقویم قمری و شمسی دوباره روی‌هم منطبق می‌شوند. اگر اختلاف سال‌های فوق را حساب کنید، به الگوی منظم ۱۶۸، ۲۳۵، ۱۶۸، ۲۳۵، ۱۶۸، ۲۳۵ می‌رسید که خودشان هم برحسب دوره‌های ۳۳ و ۳۴ ساله قمری به شکل زیر تجزیه می‌شوند:
۱۶۸ = ۳۴ × ۳ + ۳۳ × ۲ و ۲۳۵ = ۳۴ × ۴ + ۳۳ × ۳

آخرین بار که نیمه شعبان بر ۱۱ مرداد منطبق شد، سال ۱۲۲۹ هجری قمری / ۱۱۹۳ هجری شمسی (هفدهمین سال سلطنت فتحعلی شاه قاجار) بود و بار دیگر که این دو تاریخ بر هم منطبق می‌شوند، یک‌شنبه ۱۵ شعبان ۱۴۶۴ هجری قمری مقارن با ۱۱ مرداد ۱۴۲۱ هجری شمسی است، یعنی ۲۷ سال دیگر.

نکته آخر این‌که هرچند قول مشهور در میلاد امام عصر (عج) سال ۲۵۵ هجری قمری است، اما روایت‌های مختلفی وجود دارد که از سال ۲۵۴ تا ۲۵۸ هجری قمری را در برمی‌گیرد. محاسبات نشان می‌دهد که نیمه شعبان در سال‌های ۲۵۴، ۲۵۵، ۲۵۶، ۲۵۷ و ۲۵۸ هجری قمری به ترتیب در روزهای دوشنبه، جمعه، سه‌شنبه، یکشنبه و پنج‌شنبه واقع شده است. ذکر این نکته لازم است که طول ماه قمری روند منظمی ندارد (چهار ماه قمری متوالی می‌توانند ۳۰ روزه و سه ماه قمری متوالی می‌توانند ۲۹ روزه باشند) و به همین دلیل، تعیین روز هفته برای تقویم قمری خطای بیشتری نسبت به دیگر محاسبات دارد./م