از گذشته ها هنرمندان هر سرزميني با بهره گيري از مواد و مصالح طبيعي كه در نزديكي محل زندگي و در دسترس آن ها بوده است سازهاي خود را مي ساخته اند و بنابراين هر منطقه و سرزميني سازهاي ويژه خود را داشته و دارد. مردم مناطق مختلف سليقه ها و ذائقه هاي گوناگوني دارند و هر منطقه اي يك نوع صدا را مي پسندند و از همين روي شكل و ساختمان سازها و مواد سازنده آن ها را به گونه اي بر مي گزينند كه صداي مورد پسند آن ها را داشته باشد، از همين روي صداي سازها نيز رنگ و بوي متفاوتي به موسيقي سرزمين ها مي دهند به گونه اي كه موسيقي سرزمين ها و مناطق را از روي صداي سازهاي آن ها مي توان شناخت. براي مثال موسيقي مناطق مختلف ايران از جمله چهارمحال بختياري، خراسان، سيستان و بلوچستان، آذربايجان، مازندران و كردستان از نظر صداي سازها متفاوتند و موسيقي آن ها را از روي صداي سازهايشان به خوبي مي توان تشخيص داد. معمولا هر سازي در زادگاه خود كارايي بيشتر و بهتري دارد، هم در پايداري و شكيبايي و هم از نظر كيفيت صدا.
نگاره هاي سنگي كه از دوران كهن به جا مانده اند هنرمندان ايراني را در حال اجراي موسيقي و نواختن سازها نشان مي دهند. حالت نوازندگان و شكل و ساختمان سازها حتي در نگاره هاي سنگي فرسوده به روشني نشان از ارزش بالاي موسيقي نزد ايرانيان و همچنين هنرمندي و پيشرفت بسيار آن ها در ساختن ساز در زمان هاي كهن دارد. شكل و ساختمان سازهاي ايراني، پيچيدگي و ظرافت هاي بسيار آن ها ديرينگي و پرباري فرهنگ و تمدن و هنر به ويژه موسيقي اين سرزمين را به نمايش مي گذارد. سازهايي چون تار، سه تار، كمانچه، تنبور، سنتور، ... به زيبايي هر چه تمام تر از سوي استادان ساز تراش ساخته مي شوند و به جاي خود انديشه و دانش، هنر و زيبايي شناسي ايرانيان را به نمايش مي گذارد.
سازهاي ايراني براي نواختن و اجراي موسيقي سنتي و كهن ايران و آهنگ هاي جديدي كه در چارچوب آن ساخته مي شوند و براي اجراي تكنيك ها و ضوابط آن كاملا مناسب هستند. اجراي موسيقي كهن و سنتي ايران با اين سازها رنگ و بويي كاملا ايراني دارد و استاد و نوازنده موسيقي سنتي احساسات خود را با آن ها به خوبي بيان و به شنونده منتقل مي كند. اما بسياري از سازهاي ايراني با وجود ظرافت ها و زيبايي ها براي اجراي موسيقي هاي مدرن و امروزي و موسيقي هاي جهاني و بسياري از آهنگ ها و موسيقي هايي كه نسل امروزي و جامعه امروز مي پسندد مناسب نيستند؛ چرا كه سازهاي ما نيز مانند موسيقي ما ساليان درازيست كه هيچ كاري روي آن ها صورت نگرفته و دگرگوني و تحولي در آن ها پديد نيامده است و مانند موسيقي ما به همان شكل و كيفيت كهن و قديمي خود مانده اند. اگر تغيير و تحولي هم در برخي جاها انجام شده، بيشتر خودسرانه و از سوي افراد غيرمتخصص و ناآگاه و از روي ميل و علاقه شخصي بوده است. بسياري از صداها و تن هاي مورد نياز در موسيقي هاي امروزي را با سازهاي ايران نمي توان ساخت و صدادهي بسياري از سازهاي ايراني براي محيط هاي آزاد و بزرگ و براي جمعيت زياد مناسب نيست. بيشتر سازهاي ايراني قابليت اجراي موسيقي در هوا و فضاي آزاد به ويژه براي زمان طولاني را ندارند و گاه در طول برنامه و اجراي موسيقي با تغيير دماي هوا يا تابش نور خورشيد از حالت كوك خارج مي شوند. سال ها و دهه ها و شايد سده هاست كه در شكل و ساختمان، اندازه و مواد سازنده سازها هيچ دگرگوني و تحولي پديد نيامده است. اين در حالي است كه ابزار كار هنرمندان در همه رشته ها به ويژه هنر موسيقي در جهان تغييرات بسياري يافته و كاملا دگرگون گرديده و بسيار پيشرفته تر شده است.
شايد يكي از دلايل مهمي كه موسيقي دانان و هنرمندان در انديشه دگرگوني و تغيير و تحول در سازهاي ايراني نبوده اند اين باشد كه چون موسيقي ايراني هنوز به شكل و شيوه و كيفيت گذشته ساخته و اجرا مي شود بنابراين كسي نيازي به تغيير و تحول در سازها نمي بيند. چرا كه سازهاي كهن براي اجراي موسيقي كهن هيچ كسر و كمبودي ندارند. در صورتي كه در شيوه هاي ساخت و اجراي موسيقي ايراني دگرگوني و تغيير و تحولي به وجود آيد بدون شك بايد ابزار اجراي آن نيز ساخته شود يا در ابزارهاي گذشته تغييرات مورد نياز به وجود آيد.
امروزه در زمينه ساخت ساز در ايران هيچ گونه استانداردي وجود ندارد. هر استاد ساز تراشي از روي سليقه و به ميل و دلخواه خود يا از روي سفارش نوازندگان سازها را مي تراشد و ابعاد و اندازه هاي بخش هاي گوناگون سازها را برمي گزيند و از اين روي سازها با يكديگر همانند و يكسان نيستند. سازها كه با هم يكسان و همانند نباشند صداي يكسان و همانندي نيز نخواهند داشت. سازهايي كه همصدا نباشند كاربرد آن ها تنها در تكنوازي است و براي گروه نوازي و اركستر نمي توان آن ها را به كار برد. شايد يكي از دلايل مهمي كه موسيقي ايران متكي به تكنوازي است و بر پايه آن استوار گرديده نيز همين موضوع باشد. سازهاي ايراني هر كدام تن صداي ويژه خود را دارد به گونه اي كه نمي توان دو تا سنتور، دو تا تار، دو تا كمانچه يا دو تا سه تار را يافت كه كاملا با هم يكسان و يكصدا باشند. چنين سازهايي به هيچ روي براي استفاده در گروه نوازي مناسب نيستند. در كشورهاي غربي بر روي سازها بسيار كار كرده اند. در آن ها دگرگوني ها و تغييرات لازم را به وجود آورده اند و نارسايي ها و كمبودهاي سازها را برطرف كرده اند و مدت هاست كه در زمينه ساخت ساز به يك استاندارد رسيده اند. استاندارد كه باشد هر كس كه مي خواهد سازي را بسازد مي داند كه چه نوع مواد و مصالحي به كار ببرد و ابعاد و اندازه هاي بخش هاي گوناگون آن ساز را دقيقا مي داند. براي همين سازهاي غربي داراي صدايي كاملا همانند و يكسانند و آهنگساز از هر سازي كه مي خواهد در برنامه و اركستر استفاده كند مي داند كه آن ساز دقيقا چه صدايي دارد و در كجا بايد از آن استفاده كند.
بسياري از آهنگ ها و موسيقي ها از جمله آهنگ هاي نظامي، سرود ملي، موسيقي كودكان، موسيقي متن فيلم و بسياري انواع موسيقي را با سازهاي ايراني نمي توان اجرا كرد. در صورتي كه چنين موسيقي هايي را با سازهاي ايراني اجرا كنند نيز قطعا نتيجه ي دلخواهي نخواهد داشت. آهنگسازان ايراني براي ساخت و اجراي چنين آهنگ ها و موسيقي هايي از سازهاي غربي استفاده مي كنند. چون موسيقي دانان و هنرمندان ايراني تاكنون از قابليت هاي موسيقي ايراني در چنين زمينه هايي بسيار كم استفاده كرده و آن ها را نشناخته اند و بيشتر از موسيقي هاي بيگانه استفاده كرده اند بنابراين براي اجراي موسيقي هاي بيگانه از سازهاي آن ها نيز استفاده مي كنند و هيچ كس نيازي به ساختن سازي تازه و نو يا اصلاح سازهاي كهنه نمي بيند. موسيقي كه با سازهاي ايراني اجرا مي شود براي شنوندگاني كه از آن خاطراتي دارند بسيار دلنشين تر و آشناتر است. اما نسل جوان امروزي كه با موسيقي هاي جديد و آهنگ هاي خارجي يا جهاني آشناتر است و از موسيقي سنتي ايران خاطراتي ندارند چندان علاقه اي به آن ها نشان نمي دهند. از سويي موسيقي كه با سازهاي كهنه اجرا مي شوند پاسخگوي نيازها و خواست ها و بيان كننده ي احساسات آن ها نيستند و براي همين بسياري از جوانان و نسل تازه و امروزي رو به سوي ديگر موسيقي ها و سازهاي غير ايراني چون گيتار، ويولون، پيانو، ارگ و غيره مي آورند. اين كه هر كس رو به موسيقي يا ساز مورد علاقه خود مي آورد و از آن استفاده مي كند طبيعي است و شايد جاي هيچ نگراني هم نباشد، كسي را هم نمي توان از آن چه كه مورد پسند و علاقه اوست منع كرد. قطعا اگر موسيقي ايراني و صداي سازهاي آن كسي را قانع كند و نيازهاي موسيقايي او را برآورده كند رو به سوي ديگر موسيقي ها و سازها نخواهد آورد.
اگر امروزه موسيقي ايراني و سازهاي ايراني در جهان شناخته شده نيست يا كمتر شناخته شده است و اگر در جهان سخني براي گفتن ندارد دليل آن از ناتواني موسيقي ايران و سازهاي آن نيست؛ حتي دليل آن استقبال نكردن ديگر ملت ها و هنرمندان آن ها از موسيقي ايران و سازهاي ايراني هم نيست بلكه گناه موسيقي دانان و هنرمندان و مسئولان ايراني است كه براي رشد و شكوفايي و شناساندن و معرفي كردن موسيقي و فرهنگ و هنر ايراني به جهانيان كوتاهي مي كنند و كاري انجام نمي دهند. موسيقي و هنر هر سرزميني بايد به وسيله ي هنرمندان همان سرزمين معرفي و شناسانده شود. اگر موسيقي دانان و هنرمندان ايراني يك گام در اين كار پيش نهند موسيقي دانان و هنرمندان ديگر كشورها دو گام به سوي آن ها خواهند آمد. هيچ كشوري و سرزميني در جهان نيست كه بخواهد تنها هنر خودش را ماندگار كند و هنر ديگر كشورها و سرزمين ها را از ميان ببرد. موسيقي و هنر هر سرزميني مي تواند به اندازه ي توانايي و ارزش خود در موسيقي و هنر جهان سهم و نقشي و سخني براي گفتن داشته باشد. آيا جهانيان مي خواهند يا مي توانند فرهنگ و هنر و موسيقي كهن، پربار و ظريف و پيچيده ي ايران را ناديده بگيرند؟!! هرگز چنين نيست و نخواهد بود. جالب است كه موسيقي توانمند غرب تاثيرات بسياري از موسيقي سياه پوستان و آفريقا پذيرفته و موسيقي دانان آن ها از قابليت ها و ويژگي هاي موسيقي سياه پوستان براي بالا بردن سطح موسيقي خود استفاده كرده اند.
منابع مورد استفاده:
1.گام ها و دستگاه هاي موسيقي ايراني ـ دكتر مهدي بركشلي
2.سنت و مدرنيسم در موسيقي ايران ـ سيد مجيد ميرمنتهايي
3.سروش مردم ـ عرفان قانعي فرد
4.راز مانا ـ ديدگاه هاي استاد محمدرضا شجريان
5.موسيقي ايراني ـ (استاد علي تجويدي) انتشارات سروش ـ صدا و سيما