قاسم تنگسیرنژاد
اشاره : با حسن فخاری - معین البکای برجسته کشور- درباره ی آسیب های تعزیه در دشتستان صحبت کرده ایم و ایشان نیز با سعه ی صدر به سوالاتمان پاسخ گفت. ایشان صاحب کتاب نسخه تعزیه و چند سال هم به عنوان معین البکای برجسته در کشور مورد تایید قرار گرفت. موضوعی که هر سال و هنگام محرم برجسته تر می شود. آسیب های تعزیه و تعزیه خوانی در دشتستان، رشد بی رویه ی تعزیه بی کیفیت و سایر مسائل دیگر موضوعاتی بود که ما را بر آن داشت تا موضوع این هفته ی صفحه ی فرهنگ و هنر اتحاد جنوب را به آن اختصاص دهیم. به این دلیل این اشاره کوتاه است چون، در یادداشتی جداگانه در همین صفحه نظراتم را در این خصوص ارائه دادم.
آقای فخاری! لطفا تاریخچه ای از تعزیه در دشتستان و اینکه تعزیه چه فراز و فرود هایی در اینجا داشته است؟
در دشتستان از دیرباز مجالس تعزیه برگزار می شده و اکثر روستاهای تابعه برگزار کننده مجلس تعزیه بوده اند. اما وقتی به صورت تحقیقی به این قضیه نگاه می کنیم، متأسفانه با آن چه که باید مستند و مکتوب و دقیق این اطلاعات را ارائه نماید برخورد نمی کنیم. دلیل آن هم عدم نگهداری صحیح نسخ بوده است. ما تنها با دست نوشته های قدیمی ، که بدون ذکر نام و تاریخ هستند مواجه می شویم. البته چندین نسخه تعزیه را مشاهده نموده ام که تاریخ نگارش آن ها مربوط به سال 1332 شمسی است ولی وقتی با پیران [بزرگان] آن منطقه صحبت کردم از افرادی هم که شناخته شده بودند نام می بردند که قبلاً تعزیه خوانی داشته اند و اجراء می کردند، حتی محل زمین اجرای آن و نحوه اجرای آن را مو به مو توضیح می دهند. اما این فقط تاریخ شفاهی است. چیز مکتوبی وجود ندارد. آنچه که گفته شده و در بعضی از کتب تعزیه مشاهده شده بیش از 200 سال ذکر کرده اند البته نگاه ها راجع به فراز و فرود تعزیه متفاوت است. باید بپذیریم که مخاطبان گذشته با امروز قابل قیاس نیستند. امروز نونهالان با دنیای کامپیوتر (رایانه) و اینترنت زندگی می کنند. فیلم های هالیوودی تماشا می کنند. اما گذشتگان ما یعنی مخاطبان آن روز از علم و دنیای امروزی بی بهره بوده اند ولی باورها و ساده زیستی آن ها امتیازاتی است که قدیمی ها بیشتر داشتند و این به مجالس آن ها رونق بیشتری می داد. هر چند که از نظر متن و شیوه ی اجراء و شناخت اصول ضعیف تر و امکانات بسیار اندک تر بود. البته اغراق در شیوه ی اجراء، لباس ها، رنگ ها و حرکات به شدت تعزیه را به سمتی کشانده که متأسفانه آینده روشنی برای آن پیش بینی نمی شود. هر چند که متون تعزیه باید بیشترمور ارزیابی کارشناسی قرار بگیرند. گرچه اقداماتی صورت گرفته ولی کامل نیست و همتی مضاعف را می طلبد. تعزیه خوان ها باید بدانند که نگاه کردن، ایستادن ، راه رفتن و ... آن ها هم باید معنادار باشد. بتوانند از ابزاری که در اختیار دارند به نحو مطلوب استفاده نمایند. از تمام فضای مکان بهره برداری کنند. باید بدانند که بازی کردن و ایفای نقش تنها در خواندن و گفتن دیالوگ نیست. ایفای نقش تازه موقعی شروع می شود که بتوانی با حرکت مناسب فضایی بسازی که نقش روبرو را در این فضا قرار بدهی و مخاطب شما غرق آن فضا شود که متأسفانه کمتر اتفاق می افتد.




می دانیم که تعزیه در جنوب به طور کلی و در دشتستان به طور خاص ویژگی هایی دارد که از تعزیه هایی که در سایر نقاط کشور اجرا می گردد متفاوت است. از این ویژگی ها بگویید.
تعزیه هایی که معمولاً در ایران به غیر از جنوب اجرا می شوند، در تکیه ها و حسینیه ها اجرا می گردند. شاید وضعیت جوی و یا در اختیار نداشتن زمین وسیع عامل این اتفاق باشد، لذا در یک فضای محدود تعزیه را اجرا می کنند. روی سکوهایی که معمولاً مدوّر و بیشتر ایستایی است و فضای حرکتی زیادی ندارند البته بیشترین تمرین و ممارست آن ها در زمینه موسیقی تعزیه است. نواها و آهنگ ها در جنوب مخصوص همین منطقه است. فضای باز و زمین وسیع برای اجرا میدان حرکتی بیشتری دارند. اسب ها و شتران، خیمه ها و ... در کنار نخلستان جلوه بیشتری می دهد. در این مدتی که تعزیه را اجرا می کنم برای اولین بار فضاسازی تعزیه را تجربه کرده ام. مثلاً نهر علقمه ، نخلستان، تل زینبی و سپردن نقش زینب خوان به خود زن ها، دختران خردسال در نقش رقیه و همین طور اهل حرم با پوشش مناسب و نقاب و ادای کلمات و اشعار به صورتی که شئونات اسلامی رعایت شوند، نه تنها تأثیر فراوانی در تعزیه استان گذاشته و بلکه به الگوبرداری از این روش در استان و کشور نیز منجر گردیده است. البته شایان ذکر است تعزیه را باید به شکل حماسی برگزار نماییم. چرا؟ چون قیام امام حسین (ع) حماسی بوده  و هر کدام از یاران اباعبدا... (ع) در میدان جنگ حماسه آفریدند . رجز خواندند، و نبردی جانانه داشته اند. آن ها هر کدام یک قهرمان بودند. این ها باید برجسته شود و هنگامی که قهرمانی بر زمین بیفتد، سوز و گداز دارد، نه اینکه از اول مجلس تعزیه مظلوم و مظلوم خوانی کنیم.

جایگاه کنونی در دشتستان را چگونه می بینید؟
ـ این سوال را باید کلی پاسخ داد. امام حسین (ع) فرمودند: إنّی لَم اَخرُج اشرا ولابطراً و لا مقصداً و لا ظالماً و انّما خرجت لطب الاصلاح فی امه جدی محمد (ص) ... . فرمودند من از روی تفریح و تفرج و یا فساد و ظلم و استکبار خروج نکردم، من برای اصلاح دین جدم رسول ا...  قیام نمودم. می خواهم بگویم اگر عزاداری و تعزیه خوانی، از روی سرگرمی ، تفریح و تفرج و یا خدایی ناکرده ظلم و فساد علیه هم دیگر اجرا نماییم، بسیار خطرناک خواهد بود. در این صورت نه تنها از فکر و اندیشه ی آقا فاصله گرفته ایم، بلکه بر علیه حضرت بوده و هستیم. اینکه هیئتی علیه هیئت دیگر باشد قابل پذیرش نیست و عدم شناخت به متون تعزیه و شیوه ی اجرا یک معضل بزرگ است. باید به فکر چاره باشیم.

آیا موافقید تعزیه در دشتستان به سرعت رو به افول می رود؟ منظورم از لحاظ تکنیکی و شیوه های اجراست.
در تعزیه هایی مشاهده شده است و کم هم نیستند! هر گوشه ای تعزیه ای برگزار می شود بدون این که سابقه ای داشته باشد. بدون اینکه نظارتی وجود داشته باشد. هر شعری خوانده می شود بدون این که تذکری داده شود. هر کس می خواهد جمعیتی را دور خودش جمع کند بدون این که مطلبی برای ارائه داشته باشد. واقعا در آینده ای نزدیک گرفتار این معضل خواهیم بود. معین البکایی دو تا کتاب نخوانده و یا چند سال ولو کوتاه نقشی در تعزیه ایفا نکرده و هیچ قاعده و قانونی در تعزیه را نمی داند چه گونه باید تکنیک و شیوه و اجرا را بلد باشد؟ این که بی پرده جواب می دهد عذر می خواهم. تنها از سر دلسوزی است.

در یکی از روستاهای دشتستان تعزیه ای را دیدم که در صحنه های نبردشان از حرکات عجیب و غریب استفاده می کردند به طوری موجب تعجب و خنده ی بسیاری از تماشاگران واقع می شد. از نظر شما این بدعت است یا نا آگاهی در شیوه ی اجرا؟
تقلید کورکورانه، بدون علم، بدون تمرین و ممارست، این مشکلات را بوجود می آورد. استفاده از هر تیپ و شخصیتی چنین مشکلاتی را می آفریند. هر رنگ و لعابی، هر لباسی به جای حزن و اندوه خنده را بر لب می نشاند. بدعت از روی آگاهی است. با شناخت، مطلب و حرکتی را ارائه می دهند، ولی این ها ناآگاهی است. شما چند گروه تعزیه را می شناسید که جلساتی داشته باشند و قبل از اجرا تمرین کنند؟ تازه اگر جلسه ای برگزار می شود مروری بر نسخه هاست. جنگ و جدل و حرکت در کدام یک از گروه ها دیده شده؟با بسیاری از تعزیه خوان ها صحبت داشته ام که تفاوت شمشیر به دست گرفتن با چوب دستی و یا عصا در چیست! آیا این ضعف نیست؟ راه رفتن یک سرباز ساده ی اشقیاء با یک فرمانده هیچ تفاوتی نمی کند. تازه همان راه رفتنی است که در کوچه و بازار می بینیم. همه این موارد و موارد متعدد دیگر علت ناآگاهی است.

نسخه ها را چطور می بینید؟ نسخه هایی که اکنون در دسترس تعزیه خوان ها در دشتستان است از چه کیفیتی برخوردارند؟
اولاً وقتی حرفی به زبان معصوم گفته می شود، باید دانست گفتن سخن کذب از زبان معصوم روزه را باطل می کند. یعنی بسیاری از اشعار باید اصلاح شوند. بارها پیشنهاد داده شده ولی متأسفانه حمایتی صورت نگرفته است. باید کارشناس تاریخ و عاشورا و شاعر عاشورایی یا کسی که در علم تعزیه و نمایشنامه دارد، نسخ تعزیه را مورد بررسی قرار دهد و اشکالات آن را مرتفع گرداند. البته کل مجالس تعزیه را نمی گویم بعضی از اشعار نیاز به بازخوانی و رفع مشکل دارند.

بی شک فعالیت انجمن تعزیه در گرد هم آمدن گروه های تعزیه و رفع نواقص بسیار موثر خواهد بود. می دانم که این انجمن در دشتستان شعبه ای که خود حضرتعالی پیگیر ثبت آن در تهران بودید. چرا این انجمن فعال نیست؟
از آرزوهای بزرگ من همین بود. اگر گزاف نگفته باشم حدود سال 1370 این پیشنهاد به حاجی آقا مصلح امام جمعه محترم حال و ریاست محترم سازمان تبلیغات در سال های دور دادم. ایشان استقبال کردند و آقای علی انبوی، سید مجید حسینی ، حاج حسین دارند، مرحوم حجت الاسلام اعتصامی و حجت الاسلام شهسوار دعوت شدند. دبیر این جلسات و مسئولیت آن ها به حقیر محول شد. چندین جلسه بحث و تبادل نظر شد اما به مرحله اجرا نرسید. چون مخارجی هم دارد. در این مدت هم به دلایلی شبیه این ماجرا و هزینه های جانبی گرچه طرح های داده شده، مورد استقبال مدیر کل فرهنگ و ارشاد اسلامی بوده و مانند دوران گذشته که تأیید می کردند ولی عملی نشد. ما وظیفه داریم مشکلات را گوشزد کنیم.

نهادهای مسئول چه کمکی می توانند در این زمینه کنند؟
سازمان تبلیغات در بحث هیئت های مذهبی می تواند کمک کند زیرا تعزیه در قالب هیئت است. اداره ی فرهنگ و ارشاد اسلامی در بحث نمایش می تواند کمک کند چرا که تعزیه یک نوع نمایش است. این ها باید در کنار هم به حمایت از این هنر مقدس بپردازند. اداره ی اوقاف و امور خیریه در بحث کمک های مالی می تواند یاری برساند. چرا که در بحث موقوفات باید به نیابت از واقف عمل شود و خیلی از موقوفات کمک به مجالس تعزیه خوانی است. ریاست شورای فرهنگ عمومی شهر به عهده امام جمعه است. گرچه انصافاً امام جمعه محترم در این عرصه کوتاهی نکرده ولی این 4 مورد در کنار هم می تواند بسیاری از مشکلات را رفع نمایند. البته خود بنده به عنوان حقیرترین معین البکای این استان از تلاش فرماندار محترم، ادارات تابعه خصوصاً اداره ی برق و راه و مسکن و شهرسازی و همه ارگان ها و ادارات کمال تقدیر را دارم. هر موقع مشکلاتی داشته ام در حد وسع تلاش نموده اند. به هر صورت هنر تعزیه یک هنر بسیار مقدس است و نیاز به امکانات زیادی دارد. از زمین و مکان اجرا گرفته که برق رسانی آن زمین ضروری است تا امکانات صوتی و تصویری که مشکلات اکثر گروه های تعزیه است. انشاء الهت با همدلی و تعهد همه جانبه ارگان ها و ادارات مرتفع می شود./ج