در مباحث هويت شناسي، خود و ديگري  دو روي يک سکه هستند. يعني هر فرد و گروه هويت خود را در مقايسه با ديگري  مي شناسد و مي شناساند. شناخت مقايسه اي هويت در همه انواع آن اعم از ذاتي و عرضي  مي تواند انجام پذيرد. بدين صورت که هويت شناسي ذاتي انسان از راه مقايسه با انواع  ديگر موجودات مانند حيوان و يا فرشته صورت مي گيرد و شناخت هويت عرضي که شامل  هويت هاي اکتسابي فردي و اجتماعي مي شود نيز از راه  مقايسه با افراد و گروه هاي انساني انجام مي پذيرد.
هويت شناسي علمي محض به دنبال توصيف  و سنخ شناسي هويت هاي اجتماعي در تمامي جوامع و گروه ها بدون هيچ نوع قضاوت  و جهت گيري است اما هويت شناسي متعهدانه، توصيف هويت موجود با هدف پردازش و ساختن هويت مورد نياز براي ايجاد تغيير در يک جامعه خاص مي باشد. از آنجا که يک بخش مهم از طرح تغيير اجتماعي مربوط به تغييرات هويتي مي باشد لذا شناخت و پردازش هويت يا به صورت بازخواني گذشته  يا يک جايگزين کاملا جديد و يا اقتباسي از ديگر الگوهاي هويتي خواهد بود.
هويت شناسي در جامعه ما پس از پشت  سر گذاشتن مرحله ي از خودبيگانگي و خودباختگي در برابر ديگري غربي سالهاست  که وارد دوره خودآگاهي گرديده است. اين  گذر هويت شناسانه را مي توان با تعقيب  خط سير تاريخ معاصر به خوبي مورد مشاهده قرار داد. بدين صورت که هر چه از دوره مشروطه  به سمت انقلاب اسلامي حرکت مي کنيم سير خود باختگي فرهنگي و ميزان بهت و حيراني  در برابر ديگري غربي کاهش مي يابد و لذا غالب روشنفکران به جاي نفي سنت (و نقطه  مقابلش طرد کامل تجدد) به اثبات و پذيرش  سازگار شونده و تعديل يابنده با اين ديگري  گرايش يافته اند. هر چند اين گرايش، ديدگاه هاي متفاوتي را در خصوص هويت شناسي ايراني به همراه داشته است اما با بررسي و مقايسه آثار روشنفکران در چند دهه اخير مي توان به وجه مشترک آنها يعني «نه نفي کامل ونه پذيرش مطلق» پي برد. به عنوان نمونه،«شايگان»، سازش شمال و جنوب را مطرح ساخته  است،«خاتمي»،تعيين  نسبت ميان انسان و امر قدسي از طريق دين را با توجه به مقتضيات زمان در نظر دارد،«سروش»،آشتي و توازن بين سه فرهنگ  ايراني ـ اسلامي ـ غربي را مورد توجه  قرار داده، «طباطبايي»، بازگشت نقادانه به سنت  را پيشنهاد نموده و زيباکلام نيز نفي و جانبداري  از سنت را با هم بيان کرده است.
قبل و بيش از همه اين ديدگاه ها، طرح  هويت شناسي باز گشت به خويشتن توسط  علي شريعتي به عنوان يک هويت شناسي بيدارگر و آگاهي بخش، مورد اقبال قشر روشنفکر و تحصيلکرده در حال انقلاب قرار گرفت. اين  طرح به علت ايدئولوژيک بودن و دعوت جامعه به مبارزه و عمل اجتماعي در برابر استبداد داخلي و استعمار خارجي که  نياز يک وضعيت انقلابي بود و نيز به  علت بازخواني سنت و نقد مدرنيته(خصوصا وجه ليبراليستي  آن)به شدت بر محافل روشنفکري و احزاب و فعالان سياسي سايه  انداخت و مورد پذيرش واقع  گرديد.
با اتمام  دوره جنبش  در ايران  و اعلام مرگ  ايدئولوژي در جهان(البته بر خلاف نظر غالب، اين مرگ بيشتر مربوط به ايدئولوژي هاي چپ گرايانه و سوسياليستي است و نه  همه ايدئولوژي ها)هويت شناسي با سمت و سويي ديگر ادامه يافت و اکنون بر خلاف  هويت شناسي فراگير و يگانه، سخن از تکثر و سيال بودن هويت ها به  ميان آمده است. سوال اساسي که بايد در اين مرحله از خود شناسي اجتماعي به آن پاسخ داد اين است  که  آيا تاکيد و تبليغ سياليت هويت ها وتنوع  خودهاي اجتماعي، تناسبي با آرمان گرايي  و وحدت خواهي جامعه انقلابي ما دارد؟ به  تعبير ديگر آيا اين سبک و سياق هويت شناسي و هويت پردازي، مي تواند تداوم  بخش مسيرتوسعه و پيشرفت در راستاي  آرمانهاي انقلاب باشد و اصل کثرت در عين  وحدت را عملياتي سازد؟
کساني که بر تکثر و سياليت هويت هاي  اجتماعي(که بيشتر متناسب با فضاهاي ليبرالي  و سکولاري مي باشد)تاکيد مي ورزند اين واقعيت تاريخي را در نظر داشته باشند که  جامعه ما در تماس با ديگري غربي، مرحله  بهت زدگي و حيراني را پشت سر گذاشته و با دستيابي به اعتماد به نفس اجتماعي و ملي، خواستار يک منظومه هويتي مبتني بر هويت شناسي مستقل و منحصر به فرد براي خود مي باشد. بر اين اساس هر انديشمند و روشنفکري  که  قصد هويت شناسي و هويت پردازي براي اين جامعه را دارد بايد به دو مقوله مستقل بودن و منحصر به فرد بودن توجه ويژه داشته و در طرح هويت شناسي خود آنها را پر رنگ نمايد تا بتوان از طريق  آن به يک هويت شناسي تغيير دهنده در جهت تحقق روز آمد اهداف و ارزش هاي انقلاب  دست يافت.