افزايش فزاينده نقش‌هاي فردي و اجتماعي، اضطراب، احساس گناه و بي‌اعتمادي به آينده، بشريت را به نسل تاريك مبدل ساخته است و مي‌رود تا يأس فلسفي حاكم بر او جهان موجود را در آستانه انفجار و اضمحلال قرار دهد. ماه مبارك رمضان فرصت گرانبهايي است كه به منظور رفع اين فشارهاي فزاينده، مي‌توان از آن بهره‌هاي كافي و سودمند كسب نمود. وجود انواع ناهنجاري‌ها و آسيب‌هاي اجتماعي و فعاليت‌هاي به ظاهر ورزشي و فسادانگيز و توسل به اقسام لطايف الحيل، حاكی از دوري آدميان از معنويت و ياد و ذكر خدا در جهان است. اما با تمامي اين نكات منفي آنچه كه آشكار است بشريتي است خسته و كوفته از كار روزانه با وجودي آكنده از استرس‌هاي روحي و اضطراب‌هاي اجتماعي كه در عين حال روحي لطيف نيز دارد و اين تنها نقطه موجود براي ترميم و تقويت مجموع ظرفيت‌هاي وجودي اوست. طبيعي است كه در اين ميان در نظر داشتن نسل جوان با توجه به گرايش‌ها و رغبت‌هاي متفاوت آنها، از كمال اهميت برخوردار است. آنان نسلي هستند كه بيش از ساير اقشار در معرض هجوم انواع فشارها و ناملايمات قرار گرفته و علاوه بر اين داراي تجارب و ظرفيت‌هاي كمتري در جهت تحمل مشكلات بوده و الزاماً امكان ابتلا آنان به انواع شيوه‌هاي انحرافي دفع ملال و تخفيف ظاهري استرس‌ها از جمله اعتياد به انواع مواد مخدر، تقليد از عقايد و فلسفه‌هاي واهي و از خودبيگانگي فرهنگي، به مراتب بيشتر است كه در اين ميان آمار تكان‌دهنده و دردناك جامعه كنوني خود مؤيد اين مسأله مي‌باشد. به گفته سيدجلال آتشي‌پور، كارشناس معارف اسلامي: رمضان تنها ماهي است كه نام آن به صراحت در قرآن كريم آمده و از آن به «شهرالله» يعني ماه بزرگ خدا ياد شده است. از مردم هم در اين ماه به «ضيوف الرحمان» يعني مهمانان خداوند ياد مي‌كنند. ماهي كه ساعات، روزها و دقايق آن بهترين اوقات هستند. در اين ماه درهاي رحمت الهي باز است و مردم به مهماني حضرت حق (جلّ و علا) خوانده مي‌شوند. رحمت و غفران الهي ريزان و كارهاي خير انسان‌ها هزاران برابر محسوب مي‌شود. تلاوت يك آيه از قرآن، ثواب يك ختم قرآن را دارد و خداوند متعال قسم ياد كرده هركس را كه در اين ماه مبارك توبه كند، مي‌بخشد ماه رمضان كه شب قدر هم در آن قرار دارد فرصت بسيار خوبي براي خودسازي و تزكيه نفس است كه مؤمنين بايد قدر آن را بدانند.

روزه گرفتن و تحمل تشنگي و گرسنگي مسلمانان را براي جهاد و دفاع از دين و مملكت، تحمل سختي‌هاي آتش دشمن و كمبود غذا و آب آماده مي‌سازد از اين جهت روزه گرفتن در گرما بهترين و عاليترين جهاد به شمار آمده است. پيامبر اكرم (ص) مي‌فرمايند «كسي كه در روز گرم تابستان روزه بگيرد خداوند او را از تشنگي قيامت با رحيق مختوم سيراب مي‌كند (شراب زلال در بسته مهر شده بهشتي)».1

روزه نوعي جهاد اكبر است يعني كسي كه با نفس و خواهش‌هاي آن مقابله كند و پيروز شود بر دشمن بيروني نيز به راحتي پيروز خواهد شد چنانكه پيامبر اكرم (ص) جهاد اكبر و مبارزه با نفس را سخت‌تر از مبارزه با دشمن بيروني مي‌داند و آن را جهاد اصغر لقب داده‌اند. از مهمترين زمينه‌هاي دوري از رحمت ‌الهي و محروميت از الطاف بيكران  خداوند گرفتار شدن انسان در دام خواسته‌هاي نفساني و شهوت‌ها به ويژه شهوت جنسي است. يكي از راه‌كارها براي كنترل و جهت‌دهي به شهوت‌ها و تعديل در غرايز، روزه‌داري است زيرا روزه نوعي رياضيت طبيعي و معقول است كه اگر به طور منظم و مرتب  تكرار شود، به تدريج نيروي خويشتن‌داري از گناهان را در انسان تقويت مي‌كند و او را بر اراده خود مسلط مي‌كند به  گونه‌اي كه شخص روزه‌دار در برابر هر گناهي عنان اختيار از كف نمي‌دهد و در تقرب به خداي سبحان دچار سستي نمي‌گردد و از گناهان دوري مي‌كند همان‌طور كه در قرآن به اين مسأله اشاره شده است «اي افرادي كه ايمان آورده‌ايد روزه بر شما نوشته شده است همان‌گونه كه بر كساني كه قبل از شما بودند نوشته شد تا پرهيزكار شويد». 2

روزه عامل بسيار مهم و مؤثري در ترك عادت‌هاي غلط است، به طوري كه روزه، زنجيرها را مي‌گسلد و به انسان گوشزد مي‌كند كه عادت‌هايش هرگز اموري اصيل و طبيعي نمي‌باشند تا راه گريزي از آنها نباشد، بلكه چيزهايي هستند كه نفس به انسان‌ تحميل كرده يا در شرايطي مجبور به انجام آنها شده است. مثلاً برخي از عادت‌هاي غلط عبارتند از: استعمال دخانيات، خواب در ساعات خاص، دروغگويي، تهمت زدن، كلاهبرداري، مصرف زياد برخي از خوردني‌ها و آشاميدني‌ها و ... وقتي اين حالات در او ريشه كرد، به تدريج شدت پيدا كرده و منجر به عادت‌هاي غلط اجتماعي همچون شب‌نشيني‌ها، تشكيل محافل گناه، اعتياد به الكل و ساير امور شهواني مي‌شود كه بر اثر ضعف اراده آدمي را اسير خود مي‌كند. 3

روزه يك درس مساوات و برابري در ميان افراد جامعه است، فرصتي براي درك تشنگي و گرسنگي فقرا و توجه به ايتام است از اين‌رو در سطح جامعه شاهد افزايش انگيزه دستگيري از مستمندان و بالا رفتن روحيه انفاق هستيم كه اگر ادامه يابد مي‌تواند راه‌حل خداپسندانه‌اي براي رفع فقر در جامعه باشد و اين بدان جهت است كه غني طعم گرسنگي را بچشد و نسبت به فقرا اداي حق كند. البته امكان دارد با توصيف حال گرسنگان و محرومان مردم متمكن را متوجه حال آنها ساخت ولي اگر مسأله جنبه حسي و عيني به خود بگيرد اثري ديگر دارد. روزه به اين موضوع مهم اجتماعي رنگ حسي مي‌دهد در حديثي معروف از امام صادق (ع) نقل شده كه «حشام‌بن حكم» از علت روزه پرسيد، حضرت فرمودند روزه در اسلام واجب شده تا فقرا و اغنيا يكسان و برابر گردند. 4

روزه سبب نيرومندي روح و تقويت اراده و تعديل غرايز انساني است روزه آدمي را به صبر و تحمل عادت مي‌دهد و به روح او نيرومندي و وزن و سنگيني خاص مي‌بخشد كه در برابر حوادث و ناملايمات عقب‌‌نشيني ننمايد و به سوي هدف‌هاي انساني پيش رود. پيامبر اكرم (ص‌) ماه مبارك رمضان را ماه صبر دانسته و مي‌فرمايد «اي مردم به درستي كه ماهي بر شما سايه افكنده است كه در آن شبي است بهتر از هزار شب و آن ماه رمضان است، خداوند روزه گرفتن را در آن واجب نمود ... و آن ماه صبر است. 5

در واقع يكي از مهمترين آثار روزه همين اثر روحاني و معنوي صبر در روح و جان روزه‌دار است. زيرا روزه با فراهم نمودن محدوديت‌هاي موقت در برابر گرسنگي و تشنگي و ديگر موارد ... به او توان پايداري و شكيبايي و توان مبارزه با حوادث سخت در زمان‌هاي ممتد مي‌بخشد و چون غرايز سركش را كنترل مي‌كند، در قلب انسان نور و صفا مي‌پاشد 6.

روزه چنان حس و حالي به انسان مي‌دهد كه جنبش‌ها و يورش‌هاي نفساني نتواند  او را از اين سو به آن سو پرت كند. روزه يار و مددكار ما و راهنماي ماست كه هم بتوانيم هجومي را كه از خارج به ما وارد مي‌شود دفع كنيم و هم حملاتي كه از داخل ما را تهديد مي‌كند، بشكنيم از اين جهت است كه از روزه به صبر تعبير شده است 7.

چنانچه از امام صادق (ع) روايت شده است «هرگاه بر كسي پيش آمد سختي فرود آمد پس بايد روزه بگيرد زيرا خداوند مي‌فرمايد «كمك و اعانت بطلبيد به صبر و نماز» و فرمود صبر يعني روزه 8.

روزه باعث آرامش و نشاط در فرد مي‌شود زيرا روزه نوعي ياد و ذكر خداوند است و مسلم است كه ياد و ذكر الهي مايه آرامش دلهاست، همان‌گونه كه در قرآن كريم آمده است: «آنها كساني هستند كه ايمان آورده‌اند و دل‌هايشان به ياد خدا مطمئن و آرام است، آگاه باشيد تنها با ياد خدا دلها آرامش مي‌يابد 9.

روزه فرد را از نگراني‌ها و اضطراب‌ها دور مي‌كند زيرا او را به مرحله صبر مي‌رساند و انسان صابر را، مسلط بر نفس و پيرو عقل و تسليم خدا مي‌سازد و كسي كه چنين باشد داراي نفسي آرام و مطمئن خواهد بود زيرا حقيقت و معناي صبر ملازم با سكون و آرامش  نفس است و در واقع صابر كسي است كه به زودي تحت تأثير حوادث قرار نگيرد و بادهاي مخالف او را تكان ندهد و وي را مضطرب نگرداند. 10

روزه به سبب ايجاد فضاي معنوي در جامعه باعث كاهش آسيب‌هاي اجتماعي مي‌شود، روحيه تقوا و خويشتن‌داري را در انسان ايجاد كرده و آن را به مرور زمان افزايش مي‌دهد و در تربيت روحي تك‌تك افراد جامعه تأثير مستقيم دارد زيرا بيشتر گناهان فردي و اجتماعي از دو ريشه غضب و شهوت سرچشمه مي‌گيرد و روزه جلوي تندي پاي اين دو غريزه را مي‌گيرد در نتيجه سبب كاهش فساد در جامعه و افزايش تقوا مي‌شود. 11

مسلماً جامعه‌اي كه بيشتر افراد آن در ماه رمضان روزه‌دار هستند، از فضاي معنوي ويژه‌اي برخوردار خواهد بود و باعث ايجاد همدلي، همگرايي اجتماعي و كاهش آسيب‌هاي رواني، فرهنگي و اجتماعي مي‌شود.

صرف سحري و عبادت در اين ماه فرصتي مناسب براي نهادينه كردن فرهنگ سحرخيزي در جامعه و خيرات و بركات است براساس گزارشات مراجع انتظامي با شروع ماه رمضان شاهد كاهش سطح بزه و جرائم در حوزه اجتماعي هستيم چرا كه تقوا و لذت بندگي انسان را از انجام گناه و اعمال منافي عفت در جامعه باز مي‌د ارد و اين گونه روزه‌داري باعث مي‌شود زيرساخت‌هاي انجام ناهنجاري‌هاي درون جامعه از ميان برود.

اگر در جامعه‌اي رذائل اخلاقي جاي خود را به فضائل اخلاقي بدهد، بسياري از مشكلات موجود از ميان خواهد رفت. در جامعه‌اي كه افسردگي، پريشان احوالي، سردرگمي، احساس پوچي و روزمرگي جاي خود را به نشاط و شادابي و احساس اميد بدهد، ديگر اجتماعي باري به هر جهت نخواهيم داشت. در چنين اجتماعاتي بسياري از بيماري‌ها چون آز، حسد و طمع و ... كه سرمنشأ آنها رذائل اخلاقي است و مي‌توانند استحكام خانواده‌ها و تعالي اجتماع را تحت‌شعاع قرار دهد، ريشه‌كن خواهد شد.

نسترن مقدس جعفری - کارشناس ارشد رشته حقوق خصوصی

 منابع:

1- مجمع‌البيان، ج 1، ص 456.

2- قرآن كريم، سوره بقره، آيه 183.

3- شلتوت، محمود، سيري در تعاليم اسلام، ص 292 و 253.

4- وسائل، ج 7، باب اول، كتاب سوم.

5- كافي، ج 4، ص 66.

6- رك؛ تفسير نمونه، ج 1، ص 629.

7- قرآن كريم، سوره بقره، آيه 45.

8- وافي، ج 7، ص 6.

9- قرآن كريم، سوره رعد، آيه 28.

10- بلاغي، سيدعبدالحجت، حجه التفاسير و بلاغ الاكسير، ج 1، ص 135، انتشارات حكمت، قم.

11- قرائتي، محسن، تفسير نور، ج 1، ص 281.