چکیده:

مسئله غیبت مورد توجه خاص پیامبر (ص)و ائمه اطهار (ع)بوده ودر سخنان خودبه غیبت حضرت مهدی (عج) و کیفیت آن اشاره نموده اند .عقیده شیعه بر این است که امام دوازدهم در سال  255 هجری قمری به دنیا آمده وفرزند بلاواسطه امام حسن عسکری (ع)و نرجس ملیکه رومیه است   و اینکه او حجّت خدا و واسطه فیض الهی است ، واینکه او فعلاً زنده است و مانند سایر انسان ها زندگی می کند ، لکن از نظر ها پنهان است و احدی (جز افراد خاص و برگزیده ) از مکان زندگی اش خبر ندارندو او هم چنان غائب است تازمانی که خدا بخواهد وبه او اجازه ظهور دهد.

در مورد علت و فلسفه غیبت باید گفت که دقیق معلوم نیست ولی دلایلی را برای آن ذکر می کنند .

 دوره غیبت، به دو دوره غیبت صغری که 69 سال طول کشید ودوره غیبت کبری که ادامه دارد وطولانی شده است .خداوند متعال در دوره غیبت کبری استقامت و پایداری مردم در دین را می سنجد تا منتظران واقعی از غیر واقعی تمیز داده شوند . می دانیم که امام زمان (ع)به دنبال یک اصلاح همه جانبه و قاطع است و در هیچ جنبه از اصلاحات خود مسامحه نخواهد کرد . پس، این غیبت طولانی فلسفه ای داردو باید شرایط فراهم شودتا امام زمان (ع)با اجازه خداوند کریم ظاهر شده وبه اصلاحات بپردازد.    

مقدّمه:

    موضوع غیبت وفلسفه غیبت ازمهّم ترین موضوعاتی هستندکه امروزه خودرا در صدر موضوعات اعتقادی ،سیاسی ، فرهنگی و اجتماعی قرار داده است، تا جایی که توانسته مرزها را در نوردد وخود را به عنوان پر جاذبه ترین مسائل جهان به خصوص شیعه نشان دهد . غیبت به معنای پوشیده و مستور بودن است .هر گاه شخصی در بین جمع ،پنهان شود ، واژه غیبت در باره او بکار می رود. اما غيبت امام زمان (ع) ،  داراي فلسفه اي است كه چرا بعداز گذشت مدتي طولاني ، امام ظاهر نشده واز ديدگان ظاهري انسان ها غائب مانده است ؟ البته امام زمان (ع) غائب است ولي نامرئي نيست ، يعني ايشان بين مردم زندگي مي كند ولي به طور ناشناس بوده و جز افراد خاص ، بقيه مردم ازديدن ظاهري آن حضرت محروم هستند .دراين مقاله سعي شده است درحدّ توان به فلسفه وعلّت غيبت امام زمان (ع)پرداخته شود تا كمكي به رفع برخي ابهامهات دراين زمينه  كرده باشد ، درحالي كه فلسفه وعلّت اصلي غيبت را كسي نمي داند و آن خداوند كريم است كه داننده اين موضوع مهمّ بوده و تا ايشان صلاح نبينند به امام زمان (ع) اجازه ظهور را نمي دهند .   

روش تحقیق:

اين پژوهش به روش كار كتابخانه اي انجام شده است .

فلسفه غيبت

غيبت به معني پنهان شدن از ديدگان ظاهري است. حضرت ولي عصر (ع)بعداز تولّد دو گونه غيبت را تجربه كرده اند كه عباتند از : غيبت صغري و غيبت كبري

غيبت صغري

« حضرت ولي عصر(ع)بعداز شهادت پدر بزرگوارشان امام حسن عسكري (ع) منصب ولايت وامامت را در حالي كه  5  سال سن داشتند به عهده گرفتند و بر جنازه پدر بزرگوارشان نماز خواندند وهمان روز به سبب تعقيب شديد معتمد عباسي ، به دستور خداوند غيبت نمودندند وبه مدت  69  سال ، از ديدگان ظاهري عموم مردم غائب بودند و بوسيله چهار نائب خاص با مردم ارتباط داشتند » (گلستاني ، 1386 ، ج 1 ، 201)   .بعداز وفات چهارمين نائب خاص ، غيبت صغري امام زمان (ع) پايان يافت و غيبت كبري ايشان آغاز گشت.

غيبت كبري

اين غيبت از سال  329  هجري قمري ، سال پايان عمر آخرين نائب خاص امام زمان (ع) شروع شد و تا زمان ظهور آن حضرت ادامه دارد. این، همان غیبتی است که امتحان سخت بشری در آن نهفته است .

 « امام صادق (ع)فرمود :   حضرت صاحب الامر دو غیبت دارد  . یکی از آن ها به قدری طولانی می شود که گروهی می گویند امام زمان (ع) کشته شده است و گروهی می گویند او رفته ونیست ، تنها عده معدودی باقی می مانند که به وجود آن امام عزیز اعتقاد دارند و ایمانشان ثابت و استوار است ، در آن زمان کسی از جایگاه او اطلاع ندارد . مگرخدمتكار مخصوصش » (طاهري ،  1389 ، 87 ) .     

اين دوران را حضرت محمّد (ص)و امامان معصوم (ع) به صورت متواتر فرموده اندكه دوران امتحان شيعيان است.

« بديهي است كه تمام كارهاي خداوند رحمان ورحيم از روي حكمت و مصالح و منافع بندگانش مي باشد ، از اين روآن حضرت را براي تشكيل حكومت جهاني ديني ذخيره فرموده است »  (ارگاني بهبهاني حائري ، 1391 ، 57 ) .       

فلسفه غيبت صغري

ممكن است گفته شود كه اكر بناست امام غائب باشد ، چرا غيبتش يكباره انجام نشدو غيبت صغري براي چه بود ؟پاسخ اين است كه اگر غيبت كبري يكباره وناگهان شروع مي شد ، ممكن بود موجب انحراف افكار شود و ذهن ها آماده پذيرش آن نباشد ، لذا پيامبر اكرم (ص) و ائمّه هدي (ع) اولاً ، در سخنانشان مكرراز غيبت آن حضرت خبر داده اندو مردم را از خطرات آن آگاه كرده اند ، اين اوّلين گام براي آماده كردن مردم براي پذيرش غيبت امامشان بوده است . ثانياًّ ، بعضی از ائمه قبل از امام زمان (ع) به ویژه امام هادی(ع)و امام حسن عسکری (ع)کمتر بین مردم ظاهر می شدند و با این کارشان می خواستندبه تدریج مردم را با غیبت امامشان و این که کمتر به محضرشان رسیدن عادت دهند . «  مسعودی در اثبات الوصیه می گوید : امام هادی (ع)با مردم کم معاشرت می کرد ، جز با خواص اصحاب ، با کسی تماس نمی گرفت  . وقتی امام حسن عسکری (ع)به منصب امامت رسید ، او نیز از پشت پرده بامردم سخن می گفت تا شیعیان برای پذیرش غیبت امام دوازدهم مهیّا و مأ نوس گردند » (مسعودی ، 1343 ، 206 ) .ثالثاً اگر پس از رحلت وشهادت امام حسن عسکری (ع)غیبت کامل شروع می شد شاید وجود مقدس امام عصر (ع) مورد غفلت واقع شده و به تدریج فراموش می گشت ، اما با وجود غیبت صغری و ارتباط مردم با به وسیله نواّب خاص، همجنین شرف یابی برخی شیعیان محضر امام در آن دوره از غیبت ، مسئله ولادت وحیات آن امام همام رابیشتر تثبیت کرد .

«  اگر غیبت کبری بدون این مقدمه شروع می شد ، شاید این ابهامات تا این حد روشن نبود ، همچنین ممکن بود برای برخی ایجاد تردید و اشکال کند ، اما پس از این مقدمات ،  افکار ، تاحدودی تا حدودی مساعد شد و غیبت کبری امام زمان (ع) آغاز گشت » (طاهری ، 1389 ، 88 ) .

فلسفه غیبت کبری

غیبت صغری مقدمه ای شد برای این که غیبت کبری انجام بگیرد ، و همه این ها به خاطر این بوده است که اگر غیبت کبری ناگهانی واقع می شد مورد انکار واستبعاد قرار می گرفت و لازم بود که اذهان مردم به صورت تدریجی آمادگی پذیرش این مطلب را پیدا کند ، لذا برای خود امام عصر (ع) یک غیبت صغری وجود داشت که قریب 69 سال ، رابطه مردم با امام به وسیله نواّب خاصّ حفظ شد .                                             

« البتّه غیبت صغری امام زمان (ع)ادامه نیافت چون برنامه اصلی کار آن حضرت که خداوند برای او صلاح دیده بود ، غیبت کبری بود و غیبت صغری صرفاً مقدّمه و زمینه ساز آن بود ، وقتی قرار باشد نواّب خاصّ ، صاحب قدرت ظاهری نباشند ونتوانند رسما در کارها مداخله کنند ،بلکه قدرت های ظاهری به خاطر توجه مردم به وی، با او معارضه و ایجاد مزاحمت کنند و شیّادان جاه طلبانی پیدا شوند که ادّعای نیابت خاصّ کنند اسباب تفرقه را فراهم کنند ، پس بهتر است که غیبت کبری انجام بگیرد » (جاهد ،  390 ، 246 ) .پیشینه چرایی غیبت به پیش از تولّد حضرت حجّت (ع) باز می کردد ، زمانی که فلسفه غیبت کبری در میان مردم مطرح شد وپیامبر اکرم (ص) وائمّه اطهار (ع) در مقام پاسخ گویی به آن بر آمدند .  هزاران سرّ نهان در نظام دین و برنامه های مترقّی آن وجود دارد که درک هریک ، دلی دریا و چشمی بینا می خواهد تا آن جا که همه پیامبران هم نمی توانند به تمام اسرار آن آگاه شوند .غیبت ولی عصر (ع) از رازهای الهی است که با ظهور او همه حقیقت روشن می شود .هرچیزی در عالم ، از جمله غیبت امام عصر (ع) بی علّت و فلسفه نیست ، چرا که خدای حکیم  کار عبث بیهوده انجام نمی دهد لکن تمام علّت برای ما روشن نیست . « چنان که عبدالله بن فضل هاشمی می گوید:

امام صادق (ع) فرمود: حضرت صاحب الامر ناگزیر غیبتی خواهد شد، به طوری که گمراهان در شکّ واقع می شوند، عرض کردم چرا؟ فرمود: اجازه ندارم علّتش را بیان کنم ، گفتم حکمتش چیست؟ فرمود همان حکمتی که در غیبت حجّت های گذشته وجود داشت در غیبت آن جناب نیز وجود دارد، امّا حکمتش ظاهر نمی شود ، مگر بعد از ظهور او ، چنان که حکمت سوراخ کردن کشتی و کشتن جوان و اصلاح دیوار به دست حضرت خضر (ع) برای موسی آشکار نشد ، جز هنگامی که می خواستند از هم جدا شوند . ای پسر فضل موضوع غیبت سرّی است از اسرار خدا و غیبی است از غیوب الهی ، چون خدارا حکیم می دانیم باید اعتراف کنیم که کارهایش از روی حکمت صادر می شود گر چه تفصیلش برای ما مجهول باشد » ( طاهری ، 1389 ، 89 ) .

البتّه با توجّه به یک مطلب تاریخی شاید بتوان مقداری به سرّ غیبت پی برد . و احتمالاً کبام امام صادق (ع)را که فرمود حکمت غیبت بعد از ظهور حضرت معلوم می گردد ، ناظر به آن دانست ، و آن این است که : حکومت اسلامی توسّط پیامبر عزیز اسلام (ص) و امیر مؤمنان علی (ع)پیاده شد تا جلوه های آن را بشریّت ببینندو از غیر از آن بیزار گردند و درزیر لوای این حکومت عدل ، ابعاد مختلف مسائل اسلامی اعم از مسائل اقتصادی و سیاسی و اجتماعی و فرهنگی در جامعه تحقّق یابد.امّا از سوی مردم برای این گونه حکومت آمادگی وجود نداشت.اگر مردم آماده پذیرش آن بودند امام ، غائب نمی شدو به اجرای قانون الهی می پرداخت وحکومت عدل اسلامی سراسرجهان را می گرفت . «خواجه نصیرالدین طوسی درکشف المرادمی نویسد : سبب غائب شدن امام زمان (ع) از انظار ، خود مردم می باشند » ( اوسطی ، 1389 ، 135 ) . با این حال امامان معصوم (ع) به موارد متعدّدی از فلسفه غیبت اشاره کردند که به برخی از آن ها می پردازیم:

1 – آزمایش و امتحان مردم

یکی از سنّت های الهی آزمایش مردم است .این سنّت در تمام اُمّت های پیشین نیز اجرا شده است . خداوند متعال در قرآن کریم در آیه های 2 و3 سوره مبارکه عنکبوت می فرماید : آیا مردم خیال می کنند که همین که گفتند ایمان آوردیم رها می شوندو دیگر امتحان نمی شوند .کسانی را که قبل بودند آزمایش کردیم تا خداوند راستگویان ودروغگویان را مشخص کند . خداوند متعال با توجّه به این آیه در هر زمان و دوره ای مردم را امتحان می کند تا مؤمنان واقعی از متظاهران به دین و ایمان مشخص شوند. امتحان الهی در هر زمان ، متفاوت و متناسب با رشد وکمال عقلی مردم آن زمان است .  

« در دوران غیبت کبری ، با غیبت حجّت خدا استقامت و پایداری مردم دردین الهی سنجیده می شود تا منتظران واقعی تمیز داده شوند و پاداش در خور موفّقیّت به دست آورند »  (اسد علیزاده ، 1389 ، 246 ) .

« امام موسی بن جعفر (ع) فرمود : هنگامی  که پنجمین فرزند امام هفتم غائب شد مواظب دین خود باشید ف مبادا کسی شمارا از دین خارج کند . برای صاحب الامر ناچاراً غیبتی خواهد بود  ، به طوری که گروهی از مؤمنین از عقیده بر می گردند. خداوند به وسیله غیبت بندگانش را امتحان می کند » ( مجلسی ، 1404 ، ج 52 ، 113 )

2- حفظ جان امام زمان ( ع)

هیچ یک از امامان معصوم  (ع) به مرگ طبیعی از دنیا نرفتند ، بلکه طاغوت های این اُمّت ، آنان را شهید کردند ، با این که می دانستند بشارت ها و اخباری که راجع به حضرت مهدی (ع) وارد شده در باره آنان  ( یازده امام علیه السلام )وارد نشده است .مثلاً در باره هیچ یک از ائمّه علیهم السلام ، جز حضرت مهدی (ع) ، حتی یک حدیث به این مضمون وارد نشده که دنیا را از عدل وداد پر خواهد ساخت و برای پیروزی وظفر بر تمام ظالمان ، وسایل پیروزی برای وی فراهم خواهد آمد . « با چنین خبرهایی ، حکومت های جور وستم در مقابل شخصیّتی بزرگ ، که می خواهد حاکمیّت ظلم وستم را ازبین برده وحاکمیّت عدل وداد را در سراسر جهان بگستراند ، دست روی دست نگذاشته و سکوت نمی کردند و مترصّد کشتن چنین انسانی بودند » (جاهد ، 1390 ، 324 ) .

 حضرت مهدی (ع) همواره درمعرض خطر بوده و هست ، زیرا در طول تاریخ اسلام حاکمان ستمگری همچون عباسیان ، عثمانیان وغیر آنان ، بیشترین تلاش خودرا برای پایان بخشیدن به زندگانی حضرت صرف می کردند ، به ویژه پس از آن که می دانستند طبق اخبار رسیده حضرت حجّت (ع) همان کسی است که تخت های حکمرانان ظلم وجور را متزلزل کرده و درهم خواهد شکست ، وهمان کسی ا ست که هستی ظالمان را نابود خواهد کرد واز استیلای آنان بر بندگان خدا وکشورها جلوگیری خواهد کرد ، از این رو پیوسته درصدد از بین بردن آن حضرت بوده اند . « زراره می گوید که امام صادق (ع) فرمود :برای حضرت قائم پیش از ظهورش غیبتی است که آن به خاطر حفظ جان امام می باشد » ( اسد علیزاده ، 1389 ، 246 ) . بنابر این یکی از اسباب غیبت همین سوئ نیّت و قصد به جان امام عزیز بوده است که خداوند برای حفظ جان امام صلاح را در غیبت آن دیده است.

3 – خالی نماندن زمین از حجّت خدا

از سنّت های دائمی الهی این است که از آغاز آفرینش ، بشر را تحت سرپرستی یک راهنما ورهبر قرار داده است و برای هر قومی رسولی فرستاد تا آن رسول ، مردم را از عذاب الهی بترساند ووصی وخلیفه وجانشین وامام پس از او نیز همان سیره وروش پیامبر را عمل کرده و مردم را به اهداف الهی نزدیک کرده است.

« حضرت علی (ع) فرمود : هیچ گاه زمین از کسی که قائم به امر الهی باشد خالی نخواهد ماند » (اسدعلیزاده ، 1389 ، 247 ) .با توجّه به بررسی دوران زندگی امامان معصوم (ع) که هیچ کدام با مرگ طبیعی از دنیا نرفته اند ، اگر آخرین حجّت الهی نیز غائب نمی شد و در میان مردم حضور عادی می داشت ، به یقین به سرنوشت امامان دیگر دچار می شد و مردم برای همیشه از فیض الهی محروم می شدند . « خداوند با حکمت بالغه اش آخرین حجّت خود را با استفاده از غیبت ، حفظ وصیانت می کند تا زمین از حجّت حقّ خالی نماند » ( جاهد ، 1390 ، 327 ) .

« حضرت علی (ع) فرمود : بدانید زمین از حجّت خدا خالی نمی ماند ، ولی خداوند به خاطر ظلم وجور واسراف مردم بر خودشان ، آن ها را از دیدار او کور خواهد ساخت »  ( کلینی ، 1371 ،  ج2  ، 164 ) .

4 – بیعت نکردن با ستمکاران

یکی دیگر از علل و حکمت هایی که برای غیبت آن حضرت در روایات نقل شده ، موضوع محفوظ ماندن از معاهده و بیعت با ستمکاران است .

« زمان ظهور ، حضرت مهدی (ع) بیعت با احدی بر عهده اش نیست و او با هیچ کس پیمان عدم تعرّض نبسته است تادر حین قیام مانع باشد که علیه کسی قبام کند و یا گفته شود پیمانی شکسته شده است » ( موسوی نسب ، 1390 ، 229 ) 

« امام صادق (ع) فرمود : قائم ما در حالی ظهور می کند که درگردن او برای احدی عهد و پیمان و بیعتی نیست »  ( کلینی ، 1371 ، ج1 ، 342 ) . برنامه مهدی موعود (ع) ، با سایر ائمّه اطهار علیهم السلام تفاوت دارد . سایر ائمّه علیهم السلام مأمور بودند که در ترویج وانذار وامر بمعروف و نهی از منکر تا سرحدّ امکان کوشش نمایند ، ولی سیره و رفتار حضرت مهدی (ع) متفاوت با آنان بوده ودر مقابل باطل وستم سکوت نکرده و با جنگ و جهاد ، جور وستم و بی دینی را ریشه کن می نماید .اصلاً این گونه رفتار از علائم و خصایص مهدی موعود شمرده می شود .

مؤمنین و شیعیان با نوید دلخوش کرده اند و هر گونه رنج و محرومیتی را بر خود هموار کرده اند که اوضاع جهان اصلاح ، و از ستمکاران به دست حضرت مهدی (ع) انتقام گرفته خواهد شد .

اکنون با این همه انتظاراتی که مؤمنین و بلکه بشریّت از مهدی موعود (ع) دارند ، آیا امکان داشت که آن حضرت با ستمکاران عصر بیعت و پیمان ببندد و در نتیجه هیچ اقدام به جنگ و جهاد نکند ، زیرا اسلام عهد و پیمان را محترم شمرده و عمل به آن را لازم دانسته است . از این رو در احادیث تصریح شده که یکی از اسرار غیبت و مخفی شدن حضرت ولی عصر (ع) این است که ناچار نشود با ستمکاران بیعت کند تا هر وقت خواست ، قیام کند و در قید بیعت با کسی نباشد . در کلام نورانی از خود امام عصر (ع) نیز آمده است .

« در اینجا در توقیعی شریف ، وقتی حضرت مهدی (ع) به پرسش ها پاسخ می دهد ، می فرماید :خداوند در قرآن کریم در باره علّت غیبت می فرماید : ای اهل ایمان، از چیز هایی سؤال نکنید که اگر برای شماروشن شود ناراحت شوید ، بدانید که هرکدام از پدران من بیعت یکی از طاغوت های زمان خویش را بر گردن داشتند، ولی من وقتی قیام می کنم بیعت هیچ یک از گردنکشان و طاغوت های زمان را بر گردن ندارم »  ( اسد علیزاده ، 1389 ، 250 ) .

شاید استشهاد حضرت به آیه شریفه  101 سوره مبارکه مائده به این معنا می باشد که شما خودتان علّت غیبت بوده اید و اگر بدانید با تنها گذاشتن ائمّه (ع) آن ها را به بیعت با گردنکشان ناگزیر ساختید ، ناراحت خواهید شد.

5 – آماده نبودن ملّت ها

در حقیقت ریشه علل یاد شده به این موضوع منتهی می شود ویا می شود گفت از علل اصلی غیبت به شمار می رود ، و این آمادگی به مرور زمان به دست خواهد آمد.
میدانیم که امام زمان به دنبال یک اصلاح همه جانبه و قاطع است و تمام انحرافات را تصحیح می کند . هر آنچه را که دشمنان دین سامان داده اند ، باطل می کند و احکام متروک اسلام را زنده می سازد .
در یک کلام ، وی در هیچ جنبه از اصلاحات خود مسامحه نخواهد کرد و بر اساس حقایق ، عمل کرده و از روی ظواهر حکم نخواهد کرد . روشن است که تحمّل چنین حکومت اصلاح گری ، فکر و اندیشه والا می خواهد.
« اگر امام بدون ایجاد چنین آمادگی اجتماعی و روانی بخواهد انقلابی به راه اندازد ، همان بلایی به سرش می آید که بر سر امیر مؤمنان علی (ع) آمد ؛ امّا حکمت خدا  چنین سر نوشتی را برای آخرین امام نمی خواهد.

بنابراین امام زمان (ع تا ایجاد چنین شرایطی ظهور نخواهد کرد » ( اسد علیزاده ، 1389 ، 251 ) .هر گاه ملل جهان بفهمند که حاکمان ستمگر از عهده کار بر نمی آیند و فساد در همه مظاهرش ، آنان را به ستوه آورده است ، آن گاه مردم به ستوه آمده و به دنبال جهانی خالی از ظلم وستم وفساد و پر از عدل و انصاف بر خواهند آمد و حاضر خواهند شد برا ی چنین اصلاحی هزینه لازم را بپردازند ؛ از این رو ست که می بینیم در دوره غیبت چنین ناهنجاری هایی رخ می دهد.

« برای تحقّق یک انقلاب همه جانبه در یطح جهان ، تنها وجود یک رهبر شایسته کافی نیست ، بلکه آمادگی عمومی هم لازم است و متأسفانه دنیا هنوز آماده پذیرش حکومت حضرت مهدی (ع) نشده است ، زیرا صف این که ظلم وستم عالم را فرا گرفته کافی نیست که امام ظهور کند ، چرا که ظلم یکی از اسباب آمادگی مردم است و یقیناً چنان آمادگی فراهم آید ، ظهور نیز قطعی و حتمی خواهد شد »  ( مکارم شیرازی ، 1356 ، 240  ) .

حدّ اقلّ چند نوع آمادگی لازم است تا آن حضرت ظهور کند و طرح حکومت حقّ وعدل را ارائه نماید و گرنه بدون چنین آمادگی هایی ظهور امام مثمر ثمر نخواهد بود ؛ یعنی همانند اجداد طاهرینش موفّق به اجرای طرح های خود نخواهد شد ؛ و آن آمادگی ها عبارتند از :

الف ) آمادگی روانی
مردم جهان باید به قدر کافی تلخی این وضع نابسامان و بی عدالتی ها را درک کنند ، باید نارسایی قوانین بشری را برای اجرای عدالت اجتماعی لمس کنند ، باید این حقیقت را بیابند که درسایه اصول و پیوند های مادّی وضمانت اجرایی موجود و مقرّرات خود ساخته انسان ها مشکل جهان حلّ نمی شود ، بلکه هر روز متراکم تر و به گونه کلاف سردر گمی  ، پیچیده تر می شود .

 مردم جهان باید احساس کنند که بحران های کنونی زائیده نظامات کنونی است واین نظامات از حلّ بحران ها عاجزند ،باید درک کنند که برای رسیدن به این هدف بزرگ ، اصول و نظام های تازه ای لازم است که متّکی به ارزش های انسانی ، ایمان ، عواطف بشری  و اخلاق باشد ، نه این که تنها بر اصول خشک ، بی روح و نارسای مادّی استوار باشد .

مردم جهان باید به این حدّ از رشد اجتماعی برسند که بفهمند پیشرفت تکنولوژی الزاماً به معنای پیشرفت بشریّت و تأمین خوشبختی انسان ها نیست ، بلکه پیشرفت تکنولوژی تنها در صورتی ضامن نیکبختی و سعادت است که زیر چتر یک سلسله اصول معنوی و انسانی استوار باشد ، و گرنه همان گونه که بارها دیده ایم ، بلا آفرین بوده و مایه ویران گری است . « مردم جهان باید بدانند ، صنایع اگر به صورت بتی در آیند ، بر حجم مشکلات کنونی می افزایند و به ابعاد ویرانی

وضایعات جنگ ها وسعت می بخشند. بالاخره مردم دنیا باید تشنه شوند تا سراغ جشمه های آب روند. به تعبیر دیگر ، تادر مردم جهان تقاضایی نباشد ، عرضه هرنوع برنامه اصلاحی ، مفید و مؤثر نخواهد بود ، چرا که قانون عرضه وتقاضا  ، بیش از آن چه در مسائل اقتصادی مورد توجّه باشد ، باید در مسائل اجتماعی مورد توجّه قرار گیرد » ( طاهری ،1389 ،93).

ب ) آمادگی فرهنگی و صنعتی
بر هیچ عاقلی مخفی نیست که گرد آوردن تمام مردم جهان در زیر یک پرچم و کوتاه ساختن دست زورمندان وقلدران در همه جا ، و گستردن تعلیم و تربیت در آخرین حدّ امکان در همه سطوح ، وتفهیم کامل این مسئله که اختلاف زبان ، نژاد ،منطقه جغرافیایی ، و مانند آن ها ، دلیل بر این نیست که مردم جهان نتوانند همانند برادران در یک خانواده ،زندگی کنند و در صلح و برادری و عدالت زیست نمایند.

به هر حال ، فراهم ساختن یک اقتصاد سالم و کافی برای همه انسان ها ، نیاز به رشد فرهنگی و بالا رفتن سطح دانش بشری از یک سو و تکامل وسائل صنعتی از سوی دیگر دارد ، وسائلی که بتوانند پیوند سریع و دائمی و نزدیک میان تمام نقاط جهان برقرار سازد ، که آن هم بدون گذشت زمان ممکن نیست .

« هرچه بر مدّت غیبت ولیّ عصر (ع) افزوده شود و خورشید وجود او در پشت ابر ها باقی بماند ، مردم بیشتر بیدار می شوند و نیاز به آمادگی فرهنگی را بهتر درک می کنند و برای ظهور دولت حقّ و همکاری با آن آماده تر می گردند .

  بدین ترتیب ، افراد بشر به جنبش و حرکت در می آیند و به دعوت های فضیلت خواهانه قرآن کریم پاسخ مثبت می دهند و اگر چنین نباشد مهدی موعود (ع) نمی تواند برنامه های خود را برای تحقّق عدالت در جهان پیاده نماید »  ( موسوی خلخالی ، 1390 ، 108 ) .و هم چنان در پشت پرده غیبت خواهد ماند.

ج) آمادگی از حیث یک نیروی ضربتی انقلابی
سر انجام ، لازم است گروهی هر چند که در اقلّیت باشند ، در این جهان پرورش یابند که هسته اصلی ارتش انقلابی آن مصلح بزرگ را تشکیل دهند . باید در میان این جهنّم سوزان ، گل هایی برویند ت مقدّمه گلستانی شوند ، باید در این شوره زار نهال هایی تربیت شوند تا پیام آور بهار برای دیگران باشند ، باید افراد شجاع ، فوق العاده  آگاه ، دلسوز ، فداکار وجانباز برای این کار تربیت شوند ، هر چند نسل هایی برای این منظور یکی پس از دیگری تا ذخایر اصلی آشکار شود و عناصر اصلی انقلاب فراهم آید که این نیز زمان می خواهد.

6-آشکار شدن ناتوانی و ناکار آمدی مکاتب بشری 

یکی دیگر از علل و فلسفه غیبت امام زمان (ع) آشکار شدن ناتوانی و ناکار آمدی مکاتب بشری است . هرچه غیبت امام بیشتر طول بکشد ، رسوایی مکاتب دیگر آشکار تر می شود ، زیرا این مکاتب جز نابودی مظلومان ، چپاول اموال ، فرو ریختن کاخ انسانیت ، هرج ومرج و ناامنی ، استعمار واستثمار ، بی عفتی و شهوت رانی ، دروغ و نیرنگ ، شیّادی و اخّاذی ، مردن روح فضیلت ، کیمیا شدن انسان های واقعی ، کم شدن برادری و برا بری ، و000 ندارند .

بنابراین قهراً خطّ بطلان بر روی تمام مکاتب بشری کشیده می شود و همه خواهند فهمید که این « ایسم ها » فایده ای ندارند زیرا همین ها روزی به نام محرومین ومظلومین به وجود آمدند و مدّت ها نیز بر همین مردم حکومت کردند ولی گم شده واقعی بشر نبودند و جز سردر گمی و بیچاره گی نتیجه ای برای بشریّت نداشتند . با این اوصاف ، جهان بشریّت که به ستوه آمده است ، خواستار تغییر و پیدا کردن راهی و مکتبی برای خوشبخت شدن می باشد . جهان خواستار قیام موعود اسلام می شود و به تحقبق برنامه ها و اهداف قرآن کریم در سطح بالاتری اعتقاد پیدا می کند.

با این برسی ها آشکار می شود که ایمان به غیبت امام زمان (ع) وتوجّه به رهبری جهانی ، موجب رشد فکری وتعالی روحی مردم است . قرآن کریم یکی از امتیازات انسان های با خرد و با تقوی را اعتقاد به غیبت برشمرده و این کتاب را مایه هدایت این گروه از مردمان دانسته است.

7- قدر شناسی

انسان عموماً نهادش بر این استوار است که تا هنگامی که به فراق چیزی مبتلا نشود ، آن را ارج نمی نهدو تا مدّت ها سراب ها او را به خود مشغول نسازند، به چشمه حیات ، عنایت جندانی ندارد.

به قول سعدی: چه دانند جیحونیان قدر آب /  زواماندگان پرس در آفتاب

« در این صورت است که با بی صبری برای رفع احتیاجات خود تلاش می کند . او تا تشنه نشود ، قدر آب را نمی داند و تا گرسنه نگرددف ارزش غذا را درک نمی کند  ؛ تا گرفتار ظلمت جهل نباشد ، به مقام و منزلت دانش پی نمی برد »      ( موسوی خلخالی ، 1390 ، 108)

بهترین راه تنبیه انسان آن است که نعمت از او گرفته شود تا بیدار گردد .چه نعمتی عظیم تر وبا برکت تر از وجود پیامبر  اکرم (ص) و معصومین (ع) که در طول  273 سال از آغاز بعثت نبیّ اکرم (ص) تا شهادت امام حسن عسکری (ع) ، این نعمت ها در بین مردم بودند ولی مردم نا سپاسی کردند و خداوند این نعمت ها را بشریّت گرفت ؛ اگر مردم آن زمان قدرشناس بودند و ارزش نعمت رادرک می کردند، امروز در فراق و حجران و غیبت امام زمان (ع) بسر نمی بردیم.

« امام عصر (ع) که پس از آن همه قدر نا شناسی هایی که نسبت به اجدادشان روا داشتند  ( آن جنان که گروهی تکذیبشان کردند و دسته ای به قتلشان همّت گماشتند )  از میان آدمیان رخ برتافت و این چنین سرود که : حال که یازده گوهر گران بها را در هم شکستید، به حرمان آخرینشان گرفتار آیید، تا تنگنای ظلمت ناشی از فراق این چشمه آفتاب، شما را بر آن دارد که به هنگام ظهورش از آن گوهر شب چراغ نور فراوان بر گیرید »  ( طاهری ، 1389 ، 91 ) .

8 - نداشتن یار و یاور

یکی دیگر از علل غیبت امام زمان (ع) نبود انصار واصحاب برای یاری آن حضرت است . امام زمان (ع) تا زمانی که یاران با وفایی با آن خصوصیّات ویژه را دارا نباشند چگونه می توانند ظهور کنند و حکومت جهانی را نوید دهند ؟ پس وجود یاران امام عصر (ع) شرط اصلی ظهور بوده که تا کنون محقّق نشده است .

یاران حضرت را می توان به دو گروه تقسیم کرد:

الف ) یاران خاص امام زمان (ع)
 آنان  313  نفرند و صفات ذکر شده در روایات ، به آن ها مربوط است ودر زمان ظهور و حکومت حضرت مهدی (ع) ، تصدی مناصب مهمّ حکومتی را بر عهده دارند. اینان در صلابت و شجاعت و دفاع از دین به اصحاب پیامبر در جنگ بدر تشبیه شده و حاکمان عصر حضرت مهدی قلمداد شده اند .

« حضرت علی (ع) فرمود : یاران خاصّ قائم جوان هستند و بین آنان پیری نیست ؛ مگر به میزان سرمه در چشم و یا مانند نمک درغذا که کمترین ماده غذا نمک است » ( اسد علیزاده ، 1389 ، 248 ) .

یاران خاصّ حضرت افراد مخصوصی هستند که در اوّلین فرصت خود را به حضرت می رسانند و اوّلین بیعت کنندگان با آن حضرت هستند . اینان در حدّی از ایثار و فداکاری و سلحشوری هستند که در برابر آن همه دشمن مردانه می ایستند تا به امام گزندی وارد نشود .

برای یاران خاصّ امام زمان (ع) ، به ویژگی هایی در روایات اشاره شده است که به تعدادی از آن ها اشاره می شود:

1- امام عصر در انتظار آنان به سر می برد .
2-آنان از اقصی نقاط عالم جمع می شوند .
3- آنان نخستین بیعت کنندگان با امام زمان (ع) هستند .
4- مدافعان مخصوص و حافظان ویژه امام زمانند.
5- آنان پرچم داران و حاکمان روی زمینند .
6- آنان همان امّت معدوده ای هستند که برای دشمنان عذاب و نقمت اند .
7- آنان کسانی هستند که در یک ساعت از اطراف عالم به محضر امام زمان می رسند .
8- آنان به دلیل این که دست خدا بالای سرآنهاست ، همیشه پیروز و ثابت قدم اند و000
 

ب ) یاران عام

اینان در حدّ و کمال یاران خاص نیستند و نصاب معیّنی ندارند . تعداد این ها در روایات مختلف متفاوت است  که محلّ پیوستن شان به حضرت در مکّه می باشد.

« امام زین العابدین (ع) خطاب به ابو خالد می فرماید : مردمی که درزمان غیبت امام زمان (ع) به سر می برند و معتقد به امامت آن حضرت بوده و منتظر قیام وظهورش هستند ، از مردم هر زمانی برترند ، چرا که خداوند آنان را آنچنان از عقل وفهم و شناخت برخوردار کرده است که غیبت امام زمان برای آنان همچون حضور آن حضرت است ، خداوند آنها را در این زمان هم چون مجاهدانی قرار داده که با شمشیر در پیشاپیش رسول خدا با دشمن می جنگیدند ، در حقیقت اینان مردان خالص و شیعیان راستین ما ودعوت کنندگان به سوی خدا در آشکار و پنهان هستند » ( طاهری ، 1389 ، 231).

 نبودن چنین یاران وعزیزانی باعث شده که امام عصر (ع) هم چنان در غیبت ، به سر ببرند .

برخی از ویژگی هایی که برای یاران عام امام زمان در روایات به آن ها اشاره شده عبارتند از :

1- آنان مؤمنان صالحی هستند که به جای پیشینیان در زمین حکومت می کنند .
2- آنان دارای نفوذ معنوی و صاحب دینی هستند که مورد رضای خداست .
3- تمامی عوامل ترس وخوف از بین رفته و آنان در امنیّت کامل به سر می برند .
4- وجود آنان برای دشمنان خدا عذاب و برای دوستان نعمت است .
5- آنان به حقّ مخلص و به راستی شیعه و دعوت کنندگان به سوی خدا در پنهان و آشکارند .
6- آنان از عقل و معرفت در حدّی هستند که پنهان هن بر آنان آشکار است .
7- آنان گنج های خدا در زمینند .
8- قلب آنان در صلابت و شدّت محکم تر از قطعه های آهن است .
9- آنان در برابر مؤمنان خاضع و دربرا بر کافران عزیز و پیروز و سرورند .
10- آنان افضل ، از اهل هر زمان و بهترین انسان ها در تمام اعصار و قرونند.

11- و.... 

نتیجه 
عصر غیبت ، عصر پنهانی حجّت خدا و غربت مؤمنان است.
عصری است که غم و اندوه برچهره جان آنان نشسته است. غم آن ها غم تنهایی ، غم دوری ، غم غربت ، غم عزلت ، غم ندیدن مولا و غم حاکمیّت دشمنان خدا بر زمین است . به راستی زمان غیبت چه اندوه بار است.
حزن، آسمان دل ها را فرا گرفته و گرد غم بر چهره نشسته است . کاشانه منتظران غم انگیز است و درد انتظار چه غوغایی در دل منتظران ایجاد کرده است. این سخت است که انسان هر کسی را ببیند امّا از دیدن مولای خود محروم باشد و نداند او کجاست . البته خود امام عصر(ع) نیز دل تنگ یاران خود هست و همیشه می گوید برای فرج و گشایش  من دعا کنید . این غیبت فلسفه ای دارد ، البته فلسفه و علّت اصلی غیبت پو شیده است ولی برخی علل احتمالی و یا شاید قریب به صحّت ، در روایات ذکر شده است که برای خارج شدن از این تنگنا ، به جای نشستن ودعا کردن ، باید به عمل رو آورد و آن اسباب و علل ظهور را فراهم کرد و علل غیبت را برطرف کرد . اگر این علل بر طرف نگردد ، امام همچنان در غیبت خواه ماند و اجازه ظهور به وی داده نخواهد شد. البته هرچه زمان می گذرد به زمان ظهور و پایان غیبت نزدیک تر می شویم . در دوران غیبت ، مردم جهان به تدریج برای ظهور آن مصلح حقیقی و سامان دهنده وضع بشر ، آمادگی عملی و اخلاقی پیدا می کنند . یاران خاصّ ویاران عام امام عصر (ع) ، در زمان غیبت به خود سازی می پردازند و هر روز به تعدادشان اضافه می گردد ، زیرا دریافته اند که خود سازی بهترین نشانه انتظار است و بهترین راه برون رفت از غیبت برای امام زمان نیز محسوب می شود . ما شیعیان وظیفه داریم  که آنچه را که موجب خشنودی و نا خشنودی اولیای دین می شود را بشناسیم و خود را بر انجام واجبات وترک محرّمات مکلّف دانسته و پیوسته به دنبال نزدیک کردن خود به خداوند و پیامبر (ص) و ائمّه علیهم السلام باشیم . تقوای الهی ، اخلاق اسلامی وزندگی همراه با گرایش انتظار ، ارکان مهمّ خودسازی هر شیعه ای است که می خواهد از یاران حجّت خدا باشد .

بار خدایا  ! توفیق همه را ،  برای ایجاد یک زندگی سعادتمند اخلاقی ، و یک محیط نورانی انسانی در خواست می کنم.

بار خدایا ! از درگاه تو می خواهم که ظهور قتئم آل محمد ( عج) را نزدیک گردانی ، ودوران غیبت اورا به پایان رسانی ، تا بر کهن ترین معبد توحید تکیه زند ، وبانگ دل ربای خویش را به گوش توده های ستم دیده و سر کردان بشری برساند، و به رسم ستم و ستم گری پایان دهد ، وبنای عدل وداد، و دانایی وشایستگی را پی نهد.  آمین یا رب العالمین

غلامرضا نگهبان
دبیر آموزش وپرورش و مدرس دانشگاه علمی – کاربردی بهزیستی برازجان

فهرست منابع و مآخذ

1- قرآن مجید

2- نهج البلاغه ، دشتی ، محمد (1379) ، قم ، انتشارات پرهیزکار

3- ارگانی بهبهانی حائری ، محمود(1391) ، امام مهربانی ها ، قم ، انتشارات دارالمودّه

4- اسد علیزاده ، اکبرو جمعی از نویسندگان (1389) ، امام مهدی (ع) ، قم ، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه

5- امینی گلستانی ، محمد( 1386) ، سیمای جهان در عصر امام زمان ، قم ، انتشارات مسجد مقدّس جمکران

6- اوسطی ، حسین(1389) ، دوازده گفتار در باره دوازدهمین حجّت خدا حضرت مهدی (ع)، تهران ، انتشارات مؤسسه فرهنگی هنری مشعر 

7- جاهد ، رضا (1390) ، 313 پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (ع) ، مشهد ، انتشارات سنبله

8- طاهری ، حبیب (1389) ، سیمای آفتاب ، قم ، انتشارات زائر/ آستانه مقدّسه

9- کلینی ، ابی جعفر محمدبن یعقوب (1371) ، اصول کافی ، قم ، انتشارات معارف اسلامی

10- مجلسی ، محمد باقر (1404 ه.ق) ، بحارالانوار ، جلد 52 ، بیروت ، مؤسسه الوفاء

11- مسعودی ، علی بن الحسین 01343) ، اثبات الوصیه ، ترجمه محمد جواد نجفی ، تهران ، کتابفروشی اسلامیه

12- مکارم شیرازی ، ناصر (1356) ، مهدی انقلابی بزرگ ، قم ، انتشارات هدف

13- موسوی خلخالی ، سیّد محمد مهدی ( 1390) امام منتظر ، مشهد ، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی

14- موسوی نسب ، سیّدجعفر(1390) ، 200 پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (ع) ، قم ، انتشارات نغمات