سرویس ادبی: بهزاد خواجات از جمله شاعرانی است که در دهه هفتاد شعرش سر زبان‌ها افتاد. فرم و شکل شعرش مختص خود اوست و برآمده از دهه‌ای است که شاعران به اصطلاح شعر پست‌مدرن می‌نوشتند.

خواجات متولد 1347 از شاعران نام‌آشنای دهه هفتاد است. از وی تاکنون کتاب‌های «چند پرنده مانده به مرگ؟» (شعر)، «جمهور» (شعر)، «مثلا اروند از در مخفی» (شعر)، «منازعه در پیرهن» (نقدادبی)، «زبان و ادب فارسی» (درس‌نامه دانشگاهی) و «حکمت مشاء» (شعر) منتشر شده است که دو کتاب نخست به ترتیب برگزیده ی جایزه «پکا» و «کتاب سال» شده‌اند.

بهزاد خواجات در مجموعه ی «بو نوشتن برای شرجی»(1) با چینش های متناقض و پاساژهای پارادوکسیکال سبب مفهوم افزایی در متن می شود.آشنازدایی، فضاسازی های انتزاعی، ارجاع های بینامتنی و جزء نگری های درون متنی زیر لایه های متعددی دارند که با تهمیداتی نظیر المان های غیرساختمند و گسیختگی های معنایی، ساختار تازه ای به فضای متن داده اند. جذابیت مونولوگ های بلند به سبب طنز و گروتسک (grotesgue) های پنهان و آشکار می باشد:

ـ شیراز  را من کشانده ام،آورده ام تا این جا/ و اگر چه همیشه یک عبید زاکانی/گاری گاری زرشک/ در حق به جانبی های شما/ اما بهار نارنج یعنی موی تو/که آن روز، با آن تی شرت مشکی/ بیست و هفت سال تناسخ ایستانده بودی/ و با شب ایستاده بودی/چاکر حافظ خودمان هم هستیم/ به شرط آن که همین طوری متواری، ملی بماند/ و در تاخیر هر وام بانکی، دست به نقد/ غم مخورهایی با مختصات اتمی./ آقای تخت جمشید،/ ساعت چند است؟ببخشید!/ هم بازی خواسته فرزندم/و شما می گویید:از کجا بیاورم اسکندر؟

«بو نوشتن برای شرجی» با دو بال ساختارشکنِ «متنیت» و «زبانیت» رویکردی بر نظریه های  شالوده شکنی دارد، آن چنان که طرح نظرات شاعر عکس گوش سپردن به صداهای مخالف می باشد.(2) مولفه های نمایشی و سینمایی باعث کشف ظرافت های زبانی در متن می شود، این شعر– نثرهای شاعرانه و غیرشاعرانه با نقش غیر دستوری زبان معیار به ابهام و پیچیدگی بافتار(textual) متن می افزایند.

وجه ممیزه ی شعر خواجات تصویرگرایی های روایی است، با المان ها و آیتم های مکرر، صداهای مختلفی شنیده می شود و کلمات  را با همه ی ابعاد به سوی غیر ساختمندی می برد. پرسش های دو سویه، طنز، مطایبه، بینامتنیت و همچنین حرکت در مسیر اشیاء جزء شگردهای زبانی متن محسوب می شوند:

ـ هیچ به سنجاق قفلی فکر کرده‌اید؟/ وقتی بسته است، بسته است/ و وقتی که باز، باز.../ در یکی از شب‌های زمستان/که پدری به طفلک‌اش گفت: لعنت بر شیطان!/ حضور قاطع او بود/ که ما را دو اسبه کشانید به عسل سبز/به گفتن یک حرف:/ هیچ به این دهان باز شده برای بسته شدن/ این دهانِ ... فکر کرده‌اید؟/ او شما را/ - در حالی که در ساعت ده دیشب/ معلوم نیست چه غلطی می‌کردید -/ بی‌سر و صدا/ تبدیل می‌کند به خودتان/ و از این که تا به الان/چیزی ازش نخواند شجریان/احساس غبنی ندارد./رو راست بگویم که ما باخته ایم/چون که سنجاق قفلی را به گفتن رازش نتوانستیم

خواجات با دژانره کردن متون ادبی مرزها را در هم می شکند. از المان های اصلی «بو نوشتن برای شرجی» گسست های زبانی و پراکنده گویی های مختلط می باشد. ساختار پارادوکسیکال، منطبق بر جنبه های تقابلی و نمایشی(representation)است.

خواجات با قطعه قطعه کردن گزاره ها، چند صدایی(پلی فونی)، برخورد غیر متعارف با اشیا و پدیده ها به سمت آشنا زدایی های زبانی می رود. شعری چند لحنی که حاصل گسست تقابل های دیالکتیکی می باشد، خرده روایت ها نوعی بازنمایی از بازی های فرمی است که شاعر با پرداخت به فرم درونی  و فضاسازی های تصویری و سینمایی به پالایش زبان پرداخته است. از لحاظ ساختاری درآشنازدایی(defamiliarization) های زبانی و مضمونی جهش و موتاسیون صورت گرفته است. لحن محاوره با ظرفیت های متعدد اساسی ترین گریز های معنایی را در متن به دنبال دارد.

شاعر با تضادهای تصویری یک پیش آگاهی می دهد و در فضای انتزاعی، متن را با همه ابعادش به سمت  فرازبان (meta- language) سوق می دهد و زمینه ی طرح سوال های متعدد را فراهم می کند؛ البته بعضی پارادوکس های پنهان سبب شده که مخاطب معطل معنا نماند:

ـ دارم با شما حرف می زنم/اما براستی/ شما توضیح من هستید/یا من توضیح شما؟/همیشه سومی بهتر می بیند/یا این که فکر به آخرین سردرد خود کنید/و فرمان به بارش باران...

با توجه به گزاره ی ویتگنشتاین که: «زبان من مرزهای من را تعیین می کند» مخاطب را به تشتت آرا بر می انگیزاند. فضای تعلیقی متن  هم راستای بافتار غیر هم سطح می باشد؛البته با تصرفی که در متن روایی مرتکب می شود با مولفه های استتیکی مخالف خوانی می کند و از پیکر بندی زمانی دور می شود.

«من» مقتدر متن، زبان پر چالشی دارد،گاه با مضمون پردازی های مختلط، مرزی بین شعر و نثر قائل نمی شود. زبانیت شعر- نثرهای خواجات ماهیتی فلسفی - اجتماعی دارند، شاعر با چند بعدی کردن واژه ها همه ی ابعاد و وجوه نظری زبان را مد نظر قرار می دهد، با فرم زدایی از گزاره های نامتعارف متن را پیش می برد.

با برجسته سازی (فورگراندنیک) زبانی و انگاره های زبان شناختی  به سمت پیچیده گویی می رود.گرچه شناسه ها و فیگورهای زبانی جزء ساختار سمپاتیک می باشند، اما باجداسازی دال و مدلول به ابهام متن می افزاید و افراط در بازی های فرمی– کلامی دوسویه (همپیوندی) به لذت تاویل متن می انجامد:

ـ امضای مردگانی دارد این طومار/که آرایش چشم های خود/به رنگ های اشتباهی سپردند،/جاپایی در هوا صورت شان زخم کرد/و ایستادند/به حکمیتِ پپسی و آب حیوان./چه قدر باید می گذشت که قطره لیلی شود/و سیمین دانشور به داستان کوتاهش بگوید:/«بس نیست آب بازی مادر جان»/نشنیده بگیر/اما این لشکر تورانی که من دیده ام/با یک پنی سیلین هم خشک می شود/برای چه این تورم رگ ها/از این همه دستان؟

خواجات جزء شاعرانی است که نیاز تحول را حس کرد و بعد از مجموعه ی «چند پرنده مانده به مرگ» نتوانست (یا نخواست) با زبان معیار مدارا کند و با رویکردهای ناهمگون به چارچوب های تعیین شده اکتفا نکرد و مفاهیم هستی شناسانه را به چالش گرفت.

عنوان «بو نوشتن برای شرجی» سرپیچی از زبان معیار می باشد. در همه ی مجموعه هایش به تنها گزاره ای که فکر نمی کند تعادل  و توازن است، متن را تعمیم می دهد به بازی های تئوریک تا ذهنیت مخاطب را به چالش بکشاند.

پی نوشت:

 

1- بو نوشتن برای شرجی، نشر فصل پنجم، چاپ اول، 1392

2-«گوش سپردن به صداهای مخالفی که ذهن را در گستره ی خلاقیت برمی انگیزد، قوی ترین حرکتی است که شاعر با همه ی جان به آن تن می سپارد و در جهت عکس، خفه کردن صداهای مخالف، شاعر را در بهترین حالت به لکنت ذهنی و زبانی دچار می کند و در خط متوسط نگه می دارد» اوکتاویو پاز

3-«... زبان، جهان و طبیعت باید قطعه قطعه شود تا دوباره ساخته شود.شعر باید واقعیت را تعطیل کند؛ بخشی از واقعیت هم شکل اورگانیک شعر است.آن نیز باید به هم بخورد.روند بر هم زدن همه ی عادت ها در طول تاریخ هنر، من جمله  عادت مدرنیسم باید درونی روند آفرینش شعر شود» رضا براهنی در خطاب به پروانه ها... ص 176