جلوه های هنر و علم آموزی در مکتب خانه ها و مدارس، تاریخی پرفراز و نشیب دارد، تلفیق جایگاه هنر و آموزش علوم مختلف به سال ها و قرن های دور، برمی گردد. ابداع خط میخیِ فارسیِ باستان نیز که در زمان داریوش بزرگ، نهمین پادشاه هخامنشی و بنا به فرمان وی، به وسیله ی منشیان او ترتیب داده شد، نخست مخصوص فرزندان درباری و خاندان هخامنشی بود، سپس به بیرون دَرز کرده و در مکاتب عمومی رسوخ یافت.
نهادهای مختلفی مانند: نهاد تجارت، نهاد ادیان، نهاد حاکم و فرمانروایی، در طول تاریخ، در جهت گیری آموزش ها، سهم بسزایی داشته اند، علوم تئوری و علمی را بر حسب نیازشان تغییر جهت داده، بنا به موقعیت ها به کار برده اند.
از زمان های دور، مدرسه ای پابرجا نمانده تا بتوان آن را آغازی برای علم آموزی و مبدأ به حساب آورد. لکن در دوره های هخامنشیان از مدرسه ای در محدوده ی علوم پزشکی و دینی، در مصر قدیم، نام برده اند که به زبان «سومری» تدریس می شد. فردوسی اشاره ای مختصر به مدارسی دارد که در آتشکده ها، یا در جوار آن ها، اداره می گردید.
ارزش تدریس و طرز رفتار در این مکان ها علمیه تقریباً به موازات دانشکده های امروزی بوده است. در «بیت الحکمه» بغداد، اقدام به ترجمه ی پاره ای از کتاب هاب یونانی به عربی، می گردید، که با جلوس اسلام و رونق و گسترش آن در سایر کشورها، همزمان بود. در این اوان کتابخانه، که آن را «دارالکتب» نیز می نامیدند، کم کم تشکیل شد.
تعلیمات دینی از خانه و محل زندگی علمای هر شهر، رونق داشت، که به تدریج به مساجد و مدارس راه یافت. در ابتدا، مکان های آموزشی «مدرس محوری» بود که رفته رفته به «برنامه محوری» تبدیل گردیده است. گسترش علوم مختلف سبب این طرز تلقی و برداشت می شود که مدرس ها، نخست در محل زندگیشان ارائه ی تدریس می کردند، این جریان به تدریج به حجره ها و سپس به مدارس و حوزه های وسیع تری منتقل گردید.
خواجه نظام الملک طوسی، مبتکر نظامیه ها و تعیین استادان علوم مختلف، کاری کرد، کارستان! از این مقطع، نیز می توان وی را، بنیانگذار برنامه و دوره های تحصیلی، خصوصاً در نظامیه ی بغداد به حساب آورد، که از دورترین نقاط و کشورها، برای فراگیری علوم، به بغداد روی می آوردند.
یکی از مدرسین پرآوازه نیز «امام محمد غزالی» بود که در نظامیه ی بغداد به تدریس علوم دینی اشتغال داشت علوم پزشکی و داروسازی و معماری را هم، خواجه «نصیرالدین نصرالله» همدانی آموزش می داد. که همزمان با سده های 5و6 هجری قمری بود. وی خود صاحب چند کتاب پزشکی و داروسازی بوده که محتویات همین کتاب ها، به دانشجویان پزشکی تدریس می شد.
در سمرقند و بخارا هم مدارسی، همپایه ی نظامیه وجود داشت، در مشهد و هرات که همگی شرق خراسان بزرگ را تشکیل می داد. اینگونه مدارس و آموزش ها، فعالیت چشمگیر داشت که از دوره ی تیموریان شکل گرفت. در دوره ی تیموری و مغول، فنون نقاشی و معماری و کاشیکاری که با پیگیری و تبلیغ وزرای ایرانی همراه بود. به وسیله هنرمندان خراسانی رواج یافت. این دوره را می توان دوره ی تغییر و تحول این فنون دانست. مناره های مساجد و مدارس و گنبدهای متنوع به وجود آمد، در زمان «اولجایتو» مغول، چادرها و خیمه و مدارس سیار، برای آموزش و پاسخ به پرسش های گوناگون وجود داشت. در دوره ی صفوی، که به حق خصوصیات و ویژگی های خود را دارد، گاهی در یک حجره چند نفر مدرس و استاد به کار اشتغال داشتند، صنعت کاشیکاری و معماری تاق و رواق بالا گرفت، در مدرسه ی خان در شیراز به دوره ی کوتاه زند می رسیم. در این مدرسه به اتاق های مخصوص نگهداری و سایل کمک آموزشی برمی خوریم. آن مدرسه دارای باغ و باغچه مصفا بود، اکنون هم محل آموزش و مدرسه ی علوم اسلامی محسوب می شود.
در دوره قاجار مدارس و مساجد به صورت جداگانه به آموزش دروس عملی و نظری پرداخته می شود. مسافرت شاهانه و ارتباط بزرگان این دوره با بعضی از کشورها، مانند: فرانسه، عثمانی و روسیه و غیره سبب تحولی تازه و نوآوری مختصری در تشکیلات مدارس و مراکز آموزشی گردید. مرکز آموزشی «فیلسوف الدوله» در تهران در ارتباط با کشور ترکیه عثمانی، تأثیر پذیرفت، مدرسه سپهسالار در تهران مدرسه ی آقا بزگ در کاشان دارای ویژگی های خاص خود بودند.
هر چند در این دوره تا حدودی پیشرفت فرهنگی و آموزشی دچار وقفه گردید. لکن معماری و ساخت مساجد به ساخت و ساز خود ادامه می داد و کم بینیِ بیداریِ آموزشی جدید خاطر بعضی از قاجاریان را مکدر ساخت که با توسعه آن مخالف بودند لکن چرخ این نظام آموزشی نو، به جلو می تاخت و عقب گردی نداشت. زیرا آموزش جدید راه خود را به سوی آینده گشوده بود. مساجد و اماکن مقدس نیز، آغوش خود را برای اعیاد و نماز و عبادات باز گذاشت. از این مقطع زمانی به بعد، مدارس هم میدان های وسیع و بیشتری را برای ورزش و بازی های گوناگون طلب می کرد، ساخت و ساز سالن و اتاق های نمایش و کنفرانس در بسیاری از مدارس معمول گردید.
از این بعد کیفیت های معمول سابق، جای خود را با کمیت ها معاوضه کرد، علایق علم آموزی و نگاه های جستجوگر طالبان دانش به گفتار و دهان استاد و تقدس مکان آموزش، جای خود را به زمین های ورزش و وصول به تعطیلات و فرو گذاشتن کیف و کتاب و برنامه ریزی برای تفریحات جانبی عوض کرد. که از انگیزه های از راه  رسیده ی دیگری حکایت دارد. دلیل آن هم فزونی آموزش های کمی و فاقد کیفیت لازم است. به همان اندازه که کیفیت در ساختمان سازی مدارس لحاظ می شود، از محتوی و ایجاد انگیزه ی روانشناختی کودک مورد غفلت قرار گرفته و کاسته می گردد.
سابق برای همه ی کتب درسی جنبه ای مقدس داشت، لکن امروزه روز، دانش آموز پس از فارغ شدن از جلسه ی امتحانات، همان جا، کتاب را از وسط به دو نیم کرده و پاره می نماید، چون انگیزه ی وی دریافت، نمره امتحانی بود و بس. که باید به محتوای سازنه ی و انگیزه ی آینده به کتاب ها نگریسته شود. /ج