این مسئله که در شرایط جدید منطقه‌ای و در چارچوب سیاست خارجی اعتدالی تا چه اندازه می‌توان به بهبود روابط ایران و عربستان سعودی امیدوار بود و چه راهبردهایی را می‌توان در این خصوص مورد توجه قرار داد موضوع گزارش حاضر را تشکیل می‌دهد.
 
در این راستا سعی شده است با اشاره به شرایط کنونی روابط تهران ـ ریاض، مؤلفه‌های اختلاف و رقابت بین دو کشور، تبیین و سپس فرصت‌ها و ظرفیت‌های همکاری در دوره جدید بررسی شوند.
 
در پایان نیز راهبردهای کلان تنظیم روابط با عربستان سعودی و همچنین راهبردهای پارلمانی مورد توجه قرار گرفته‌اند.
 
جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی دو بازیگر محوری در خاورمیانه هستند که نوع رویکردهای آنها در عرصه منطقه‌ای و کیفیت روابطشان با یکدیگر نه تنها تأثیر مهمی بر منافع دو کشور دارد، بلکه بر شرایط و روندها و ثبات و امنیت منطقه‌ای خاورمیانه نیز تأثیرگذار است.
 
در واقع هرگاه این دو کشور بتوانند روابط و همکاری‌های خود را گسترش دهند و دیدگاه‌ها و سیاست‌هایشان در سطح منطقه را به هم نزدیک کنند، علاوه بر تأمین بهتر منافع و امنیت ملی خود خواهند توانست ثبات و همکاری‌های منطقه‌ای در خاورمیانه را نیز افزایش دهند.
 
اما در شرایطی که روابط دو کشور طی سال‌های اخیر سرد شده و رقابت‌ها و بعضا تنش‌های میان آنها در سطوح دو جانبه و منطقه‌ای افزایش یافته، شاهد آنیم که تهدیدات و هزینه‌های معطوف به دو کشور نیز افزایش یافته و به همین نسبت تنش‌ها و بی‌ثباتی‌های منطقه‌ای نیز گسترش پیدا کرده است.
 
تأثیرپذیری معادلات منطقه از روابط ایران و عربستان موضوعی است که از جایگاه مهم استراتژیک، محوریت مذهبی دو کشور در میان اهل تسنن و تشیع، توانمندی‌های اقتصادی و نظامی و نفوذ تهران و ریاض در سطح منطقه ناشی می‌شود.
 
به طور کلی جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در دهه‌های گذشته دوره‌های متفاوتی از روابط را سپری کرده‌اند، به ویژه در چند سال گذشته استیلای گونه‌ای از جنگ سرد، ویژگی بارز روابط بین تهران و ریاض بوده است.
 
در چنین شرایطی انتخاب حسن روحانی به ریاست جمهوری اسلامی ایران از سوی مردم و حمایت مقام معظم رهبری و اغلب جریان‌های سیاسی کشور از وی در کنار اتخاذ رویکرد اعتدال‌محور در سیاست خارجی سبب طرح این پرسش شده است که آیا به قدرت رسیدن رئیس جمهوری جدید در ایران می‌تواند تغییری در روابط دو کشور ایجاد کرده و سبب کاهش رقابت‌ها و تنش‌ها در روابط آنها شود و به طور کلی تا چه اندازه می‌توان نسبت به بروز تغییرات مثبت در روابط تهران و ریاض در دوره جدید امیدوار بود؟
 
پاسخ صحیح و واقع‌بینانه به این پرسش که با بررسی ابعاد و واقعیت‌های مختلف روابط دو کشور و نگاه رهبران دو طرف و همچنین شرایط و روندهای منطقه‌ای امکانپذیر است، می‌تواند راه را برای اتخاذ سیاست‌های مناسب‌تر برای تأمین آرمان‌ها و منافع ملی و منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران هموار و از وارد شدن هزینه‌های بسیار بر سیاست خارجی کشور جلوگیری کند.
 
در این راستا طی این گزارش ضمن اشاره به گذشته روابط و رقابت‌های جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی تلاش خواهد شد تا حوزه‌های رقابت و اختلاف دو کشور بررسی و سپس بسترها و فرصت‌های همکاری و تعامل ایران و عربستان در پرتو سیاست خارجی اعتدالی دولت یازدهم تبیین شوند و در پایان نیز برخی ملاحظات راهبردی برای جمهوری اسلامی ایران ارائه خواهند شد.
 
این گزارش در ادامه ملاحظات راهبردی جمهوری اسلامی ایران در رابطه با عربستان را تشریح کرده و آورده است:
 
ملاحظات راهبردی کلان ایران در خصوص عربستان سعودی
 
نخستین ملاحظه راهبردی در خصوص تنظیم روابط با عربستان سعودی را می‌توان ترسیم اهداف مرحله‌ای و حرکت‌های گام به گام و تدریجی برشمرد، بدین مفهوم که شرایط کنونی روابط اجازه دسترسی به اهداف بالایی مانند همکاری راهبردی و تفاهم کامل را نمی‌دهد و در نتیجه بهبود روابط باید به صورت مرحله‌ای و تدریجی مورد نظر قرار گیرد.
 
بر این اساس در مرحله نخست، هدف‌گذاری از مرحله خصومت و تنش به سوی تنش‌زدایی و رقابت غیرخصمانه می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
 
دومین اصل در ملاحظات راهبردی اتخاذ راهبرد حرکت متقابل و متناسب است، بدین مفهوم که در هر اقدام مثبت در قبال ریاض، ایران باید منتظر دریافت پاسخ مثبت متناسب از سوی طرف مقابل باشد، تا از این طریق منافع ملی و پرستیژ ملی در تنظیم روابط به صورت معقول حفظ شود.
 
سومین نکته قابل ذکر آن است که نقطه آغاز هرگونه بهبود روابط با عربستان سعودی در سطح دو جانبه نهفته است و با احترام متقابل به ثبات، امنیت، مشروعیت و جایگاه داخلی و ملی و ارزش‌های مذهبی و هویتی نظام سیاسی مقابل شروع می‌شود، در چنین شرایطی است که انتظار کاهش تخاصم و تنش موجود و گسترش تعاملات و همکاری‌ها قابل تصور خواهد بود.
 
در این راستا پایان دادن به تبعات منفی رسانه‌ای و تبلیغاتی و همچنین موضوع‌گیری‌های خصمانه سیاسی از سوی عربستان مقدمه‌ای ضروری است.
 
مسئله مهم دیگر شناسایی و تأکید بر منافع مشترک در دو سطح دوجانبه و منطقه‌ای است که بخش‌هایی از آن مورد اشاره قرار گرفتند و حرکت در راستای عملیاتی کردن منافع مشترک نیازمند اقدامات سیاسی، رسانه‌ای و دیپلماتیک به صورت متقابل است.
 
پذیرش برخی از رقابت‌ها و اختلاف‌نظرها در سطح منطقه و تلاش برای قاعده‌مندی رقابت‌ها به عنوان موضوع مهم دیگری است که باید در وهله نخست مورد توجه تهران و ریاض قرار گیرد تا در مراحل دیگر توسعه روابط به آنها پرداخته شود، چراکه در مراحل اولیه حرکت به سوی بهبود روابط امکان حل و فصل تمام اختلافات و رقابت‌ها وجود ندارد، اما می‌توان تلاش کرد تا آثار منفی رقابت‌ها کاهش یابند.
 
نکته مهم دیگر آن است که در سطح منطقه‌ای، دو کشور باید به تدریج به سمت راه حل‌های میانی و طراحی بازی برد ـ برد حرکت کنند و به جای تأکید بر حداکثر امتیازات و دستاوردها به دستاوردهای نسبی قائل شوند، زیرا در برخی موارد برد کامل یک طرف به معنای باخت کامل طرف مقابل است و در نتیجه همکاری را منتفی می‌کند.
 
البته این سیاست باید به نحوی طراحی شود که متضمن کوتاه آمدن از اصول اساسی و بنیادین سیاست خارجی کشورمان در منطقه نباشد.
 
ملاحظات راهبردی پارلمانی
 
وحدت‌گرایی و انسجام بخشی: موضوع مهم در خصوص دیپلماسی پارلمانی ایران در قبال عربستان سعودی حفظ وحدت و انسجام بین نهادها و دستگاه‌های داخلی در خصوص نحوه تعامل با ریاض است.
 
بدین مفهوم که مجلس باید تلاش کند ضمن گسترش تعاملات و همفکری با دولت در قالب‌های مطالعاتی ـ کارشناسی و سیاسی به اهداف و راهبردهای مشترکی در خصوص چگونگی تنظیم روابط با عربستان سعودی دست یابد تا رویکرد واحد و منسجمی در این خصوص در پیش گرفته شود.
 
گفتمان‌سازی: مشارکت مجلس شورای اسلامی در ایجاد گفتمان نوین در سیاست خارجی به صورت کلان و در خصوص عربستان سعودی به صورت خاص و بهره‌گیری از ظرفیت‌های دیپلماسی رسمی و عمومی مجلس در این خصوص می‌تواند به دولت برای بهبود فضای روابط با عربستان کمک کند.
 
بر این اساس لازم است که مجلس به خطوط کلی و حساسیت‌های موجود در گفتمان‌سازی در مورد عربستان واقف باشد و در عرصه دیپلماسی به صورت دقیق و حرفه‌ای رفتار کند.
 
موازنه‌سازی و توزیع نقش: با وجود توجه به اهداف و راهبردهای کلان در خصوص عربستان سعودی، مجلس شورای اسلامی در هماهنگی با دولت می‌تواند به نوعی موازنه‌سازی و توزیع نقش در خصوص رابطه با ریاض دست بزند، به این معنا که در موارد سلبی که تشخیص دولت ناظر بر مطرح نکردن برخی نکات منفی و بازدارنده در روابط با عربستان است، مجلس می‌تواند این نقش را بر عهده بگیرد و نکات و هشدارهای خاص را به دولت سعودی منتقل کند.
 
ساختارسازی و بسترسازی: با توجه به جایگاه مردمی مجلس شورای اسلامی و ارتباط آن با بخش‌های مدنی و غیردولتی، این نهاد می‌تواند به نحو مؤثری از ساختارهای خود و بخش‌های غیردولتی برای گسترش تعامل با دولت و جامعه سعودی استفاده و راه را برای دیپلماسی رسمی دولت به نحوی هموارتر کند./م

باشگاه خبرنگاران